‘Rusland zet alle instrumenten in die het tot zijn beschikking heeft”, zei Thomas Haldenwang, de president van de Duitse binnenlandse inlichtingendienst BfV, eind april. „Tot moord aan toe, zoals we het [met de moord op de Tsjetsjeense Georgiër Zelimchan Changosjvili in 2019] in de Tiergarten hebben gezien.” De Russische geheime diensten, aldus Haldenwang, „hebben de wil en de mogelijkheden” om „complexe operaties” in heel Europa uit te voeren.
In Duitsland werd de afgelopen maanden duidelijk op hoeveel verschillende manieren de Russische diensten actief zijn. De afgelopen maanden werden steeds meer details bekend over de Oostenrijker Jan Marsalek, die jarenlang tegelijkertijd operationeel directeur was van de alom gevierde Duitse fintechonderneming Wirecard, én in nauw contact stond met de Russische inlichtingendiensten.
In maart landde op Russische websites de audio-opname van een online conferentie van een aantal van de hoogste Duitse militairen, die bespraken of de kruisraket Taurus aan Oekraïne geleverd zou moeten worden. De Russen waren ook ingebeld.
In april meldden Tsjechische en Duitse media dat Petr Bystron, Bondsdaglid van de radicaal-rechtse Alternative für Deutschland (AfD) en tevens kandidaat voor het Europees Parlement, 20.000 euro zou hebben gekregen in ruil voor het verspreiden van pro-Russische boodschappen via het door het Kremlin betaalde netwerk Voice of Europe.
In diezelfde maand werden twee mannen opgepakt op verdenking van spionage voor Rusland en het plannen van een sabotageactie op het Amerikaanse militaire oefenterrein Grafenwöhr in Beieren, om de Duitse en Amerikaanse Oekraïnehulp te ondermijnen. De oud-president van de buitenlandse inlichtingendienst BND, Gerhard Schindler, zei na de arrestatie dat die geplande actie slechts het „topje van de ijsberg” is.
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/05/24140130/data116037354-14efa9.jpg)
Koude Oorlog
Dat bevestigt ook Erich Schmidt-Eenboom, onderzoeksjournalist en auteur van meerdere boeken over de BND. Schmidt-Eenboom stelt dat de Russische geheime diensten nu minstens zo actief zijn in Duitsland als tijdens de Koude Oorlog. Voor de Russische president Vladimir Poetin, oud-agent van de Sovjet-inlichtingendienst KGB, is de inzet van de geheime dienst vanzelfsprekend, zegt Schmidt-Eenboom. Juist ook in Duitsland.
Schmidt-Eenboom: „We weten relatief weinig over wat Poetin tussen 1986 en 1989 als agent in Dresden gedaan heeft. Maar we weten dat hij destijds al dat grote oefenterrein van het Amerikaanse leger bij Grafenwöhr in het vizier had. En een tweede zwaartepunt was de wapenindustrie in Beieren.” Poetin zelf is destijds waarschijnlijk nooit in West-Duitsland geweest, zegt Schmidt-Eenboom, maar stuurde wel agenten vanuit Dresden aan.
Ruim dertig jaar later kwam de Duitse justitie dus opnieuw twee agenten op het spoor die in dienst van Rusland foto’s maakten en informatie verzamelden over het militaire terrein bij Grafenwöhr. In de tussentijd kenden de Duits-Russische verhoudingen fases van dooi, van naïviteit en ontgoocheling – die elk werden weerspiegeld door de activiteiten van de Russische geheime diensten in Duitsland en het (uitblijven van het) Duitse antwoord daarop.
Na de inval van Rusland in Oekraïne in 2022 lieten Russische diplomaten in Berlijn massaal hun honden inenten, meldde de Frankfurter Allgemeine Zeitung. De diplomaten vreesden dat ze zouden worden uitgewezen, en maakten graag nog even gebruik van de Duitse gezondheidszorg voor hun huisdieren. Op de Russische ambassade in Berlijn werkten voor de oorlog naar schatting tweehonderd schijndiplomaten. Zij waren gemeld als diplomaat, maar in werkelijkheid actief voor de verschillende Russische geheime diensten. Zo’n tachtig van hen zijn inmiddels het land uitgezet.
Schmidt-Eenboom: „Na het einde van de Koude Oorlog en met het vertrek van de Sovjet-krijgsmacht uit de DDR resulteerde de politieke dooi er ook in dat de activiteiten van de Russische inlichtingendiensten afnamen. Die hadden sowieso moeilijkheden met het herstructureren van de KGB, die in een aantal nieuwe, zelfstandige diensten opging die onderling met elkaar concurreerden. Toen Poetin in 1999 aan de macht kwam, verscherpte de situatie iets. Voor hem is het hele inlichtingenapparaat een wezenlijke zuil van zijn macht.”
In de loop der jaren en met iedere oorlog die Rusland voerde, nam de activiteit toe. „De oorlog in Georgië in 2008, de steun aan de Syrische president Bashar al-Assad en het bombardement van Aleppo, de annexatie van de Krim en de inval in Oekraïne: steeds ging dat samen met een golf van inlichtingenactiviteiten.”
In Duitsland werd daar niet adequaat op gereageerd, vindt Schmidt-Eenboom. „Bij de sociaaldemocraten zat een reeks hooggeplaatste politici die de Russische Federatie erg open tegemoet trad”, zegt hij met blik op SPD-kanselier Gerhard Schröder (1998-2005). „Maar ook onder kanselier Angela Merkel [CDU, 2005-2021] werd niet serieus opgetreden tegen Russische propaganda of spionage. Kort na de annexatie van de Krim waarschuwde de BND dat Poetin mogelijk niet bij de Krim zou ophouden. Maar die informatie paste niet in het wereldbeeld van Merkel, en werd genegeerd.”
Duitse vredesbeweging
Het wereldbeeld van veel Duitsers na de val van de muur hield onder meer in dat Europa en Rusland in de toekomst vreedzaam naast elkaar zouden bestaan. Irene Mihalic is Bondsdaglid voor de Groenen en zit in de parlementaire commissie die de Duitse inlichtingendiensten controleert. Mihalic: „Na het doorstaan van de Koude Oorlog hadden veel mensen de hoop dat Rusland en Europa toenadering zouden vinden.”
Het optimisme van veel Duitse burgers na de Koude Oorlog kwam ook voort uit een al even hoopvolle beweging in de jaren tachtig, de Duitse vredesbeweging. In reactie op de ontwikkeling van een ballistische raket met nucleaire lading door de Sovjet-Unie wilde de NAVO kruisraketten in Duitsland stationeren. Honderdduizenden gingen de straat op in Bonn om tegen de bewapening te demonstreren, een alliantie van pacifistische christenen, Groenen, sociaaldemocraten en andere betrokken burgers.
Het protest kwam de Sovjet-Unie erg goed uit. Sommige onderzoekers zeggen zelfs dat de Duitse vredesbeweging verregaand in Moskou en in Oost-Berlijn werd geconcipieerd. Ze werd in ieder geval gesponsord en geïnfiltreerd door Moskou, via de (West-)Duitse communistische partij DKP. Huidig kanselier Olaf Scholz (SPD) liep, net als veel van zijn generatiegenoten van SPD en Groenen, ook in de demonstraties mee.
Auteur Schmidt-Eenboom was ook onderdeel van de vredesbeweging, en zegt dat deze heus niet naïef was over de inmenging uit de DDR. „Bij ons op het onderzoeksinstituut voor vredespolitiek hadden we iedere drie maanden bezoek van een professor uit de DDR. Aan zijn vragen merkte je al dat hij van staatswege onderweg was – we letten heel erg op dat we niets zeiden wat de Bondsrepubliek zou kunnen schaden. Na de val van de muur bleek dat die professor ook officier voor de inlichtingendienst was. Ander voorbeeld: in 1986, maakten we een excursie naar de DDR. De reisleider zat bij de Stasi [de inlichtingendienst van de DDR]. Later bleek dat ongeveer de helft van de ongeveer 25 jongeren uit de Oost-Duitse vredesbeweging die we daar ontmoetten ook met de Stasi samenwerkte en ons moest bespioneren. Maar we waren hoe dan ook op onze hoede.”
Lees ook
Duitsland was dertig jaar lang vredesdronken
Voor de Groenen, zegt Mihalic, spelen die wortels in de vredesbeweging nu, bijna veertig jaar later, niet zo’n rol meer. „We kennen onze wortels natuurlijk, maar we weten ook hoe de partij zich in de veertig jaar sindsdien ontwikkeld heeft. Ik denk dat wij de partij zijn die wat betreft Rusland en Oekraïne nu de helderste koers vaart, en ook al voordat deze koude oorlog een hete oorlog werd. Wij hadden een duidelijke positie wat Nord Stream 2 betreft, toen iedereen [bij de SPD en CDU] nog van een ‘zuiver economisch project’ sprak.”
Voormalig SPD-kanselier Gerhard Schröder schijnt nog altijd bevriend te zijn met Poetin. In zijn tijd als kanselier bereidde hij Nord Stream 1 voor, en na zijn kanselierschap trad hij toe tot de raad van toezicht van verschillende Russische energiebedrijven. Naast een dergelijk loyale kanselier moet een relatief onbeduidend AfD-Bondsdaglid als Petr Bystron, die door de Tsjechische inlichtingendienst wordt beschuldigd van omkoping, klein bier zijn voor Moskou.
Lees ook
Oud-kanselier Schröder zorgde goed voor zichzelf – én voor Poetin
Mihalic: „Die twee gevallen kun je absoluut niet over een kam scheren. Destijds dacht iedereen dat Rusland en Europa nader tot elkaar zouden komen. Maar vandaag weten we dat Rusland door is gegaan op dezelfde voet, en dat niemand dat heeft gezien. Wij hebben het misschien iets vroeger gemerkt dan de sociaaldemocraten [van Schröders SPD], maar toch. Wie vandaag nog het lied van Rusland zingt, zoals de AfD, doet dat heel bewust.”
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/05/24140132/data116037329-c39348.jpg)
‘Wig drijven’
„Wiens brood men eet, diens woord men spreekt”, zei Mihalic’ collega Konstantin von Notz (Groenen) onlangs in de Bondsdag met oog op de AfD. Maar ook zonder betaling zijn veel AfD’ers vol lof over Poetin en Rusland. Voorzitter Tino Chrupalla vierde vorig jaar nog de capitulatie van de Duitsers tijdens de Tweede Wereldoorlog op de Russische ambassade in Berlijn.
Mihalic: „Dat de AfD zich mogelijk laat betalen, laat zien dat de partij zich heel plat laat instrumentaliseren en daaraan graag meedoet.” Voor zowel de populisten als voor Rusland is onvrede en verdeeldheid gunstig, daarom tappen ze uit hetzelfde vaatje. Schmidt-Eenboom: „Het gaat Rusland erom een wig te drijven. In de NAVO, in de EU, binnen Duitsland.”
Ook binnen de SPD is sinds het begin van de oorlog in Oekraïne een kloof ontstaan. Enkele sociaaldemocraten zijn fel vóór nog snellere en omvangrijkere leveringen van wapens aan Oekraïne. De meest uitgesproken van hen is Bondsdaglid Michael Roth, die sinds het begin van de oorlog meermaals naar Oekraïne reisde.
Maar Roth heeft veel tegenstanders, onder wie Rolf Mützenich, een pacifist van de oude stempel en SPD-fractievoorzitter in de Bondsdag. Mützenich bepaalt steeds meer de toon binnen de fractie van sociaaldemocraten; hij is ook een fel tegenstander van een mogelijke levering van de Taurus-kruisraket. Onlangs pleitte hij ervoor het conflict „in te vriezen”.
Michael Roth zat tot in december in het partijbestuur. Toen werd hij op het partijcongres weggestemd, onder enthousiast gejoel van zijn partijgenoten. Een paar maanden geleden maakte hij bekend dat hij volgend jaar niet opnieuw kandidaat is voor de Bondsdag.
