Ongekende zege PVV, bij andere partijen ongeloof, teleurstelling en strijdbaarheid

PVV

Wilders gaat na zege ‘op zoek naar overeenkomsten’

De kiezer heeft gesproken en die is het spúúgzat. Het zijn Geert Wilders’ eerste woorden als de PVV-leider een dik half uur na de exitpoll de zaal binnenkomt om de overwinning van 35 zetels te vieren. Nederland heeft hoop nodig, zegt hij in het Schevenings café ’t Zeepaardje. Om „de asieltsunami” tegen te gaan, vervolgt Wilders. Om mensen meer geld te geven in de portemonnee. Meer veiligheid en zorg te bieden. De campagne is voorbij, zegt hij ook richting de andere partijen. „Nu moeten we zoeken naar overeenkomsten.”

De PVV wil regeren, en je kunt totaal niet om ons heen, zegt de lijsttrekker. „Iedereen moet over zijn of haar schaduw heen springen, wij óók.” En daarbij, zegt Wilders, „binnen de kaders van de wet en de grondwet blijven”.

Het is de eerste keer sinds 2014 dat de PVV een uitslagenavond organiseert. De woordvoerder van de PVV noemt het zo’n gedoe om te regelen vanwege de beveiliging. „Maar toen we de peilingen in de afgelopen dagen zagen, wilden we toch iets organiseren”, zegt hij. Het is een avond die met een overwinning van 35 zetels in de Tweede Kamer meteen historisch is te noemen. Nog nooit haalde de partij van Geert Wilders zo’n score.

De winst heeft PVV met name te danken aan een eindsprint. De campagne begon moeizaam. Tweede Kamerlid Lilian Helder stapte op 1 september van dit jaar van de PVV over naar de BoerBurgerBeweging. Kort daarop volgde de aankondiging van Harm Beertema dat hij na de verkiezingen niet terug wilde keren in de Kamer voor de PVV. Nog op verkiezingsdag maakte PVV-Kamerlid Danai van Weerdenburg bekend dat ze op BVNL zou stemmen.

In de Peilingwijzer stond Wilders tien dagen geleden nog op 16 tot 18 zetels, maar in de laatste campagnedagen steeg hij in de slotpeiling van dinsdag tot maximaal 29 zetels. Volgens onderzoekers van Ipsos steeg Wilders in de laatste week vóór de verkiezingen omdat kiezers hem wilden belonen voor zijn in hun ogen mildere toon. Ook speelt mee dat migratie een groot thema is, en dat speelt Wilders in de kaart. Hij trok daarmee de strategische stemmer, maar ook proteststemmers van Nieuw Sociaal Contract en BBB. Daarnaast bleek uit het Ipsos-onderzoek dat ook niet-stemmers en mensen die eerder op Forum voor Democratie, VVD en JA21 stemden, voor Wilders zouden stemmen.

Wilders maakte meteen na de val van kabinet-Rutte IV duidelijk dat hij in het komende kabinet wil gaan zitten. Hulp kreeg hij van VVD-lijsttrekker Dilan Yesilgöz. Haar voorganger Rutte weigerde met PVV samen te werken, maar Yesilgöz wilde Wilders níét op voorhand uitsluiten. In de campagne probeerde Wilders constructief te klinken. „De islam zal nooit uit ons dna gaan, maar de prioriteit ligt nu duidelijk bij andere zaken”, zei hij.

Wilders twijfelt er niet aan, maar gaat de PVV deelnemen aan het nieuwe kabinet? Met zo’n uitslag is het moeilijk om de partij te negeren. Maar tegelijkertijd wil GroenLinks-PvdA in elk geval niet met hem regeren. Pieter Omtzigt van NSC wijst het verkiezingsprogramma van de PVV af. En waar Yesilgöz de deur lang openhield, nam ze een dag voor de verkiezingen alsnog afstand. Met Wilders als premier doet de VVD sowieso niet mee, waarschuwde ze.

VVD

VVD teleurgesteld na onverwacht groot verlies

Er gaan heel veel handen voor heel veel open monden bij de VVD. Eerst bij het door de exitpolls verwachte verlies van de VVD zelf. En dan bij de enorme monsterscore van de PVV.

De zaal oogt daarna verdoofd. Alleen bij het zetelverlies van Bij1, dat in de exitpoll uit de Tweede Kamer lijkt te verdwijnen, gaat nog een luid gejuich op uit de zaal. Maar echt feestelijk is het niet: het is het gejuich van een groep mensen die iets zoekt om zich aan vast te klampen.

Lijsttrekker Dilan Yesilgöz komt al snel op het podium en houdt een korte speech. Ze zegt dat „er onvoldoende is geluisterd naar de mensen” en er „onvoldoende werkbare oplossingen zijn geboden.” En: „Ik denk dat hier grote lessen voor de politiek in zitten.”

Daarna maakt ze meteen duidelijk dat het nu aan de PVV is om een coalitie te vormen: „Het voortouw ligt nu niet bij ons.”

Avondjes van de VVD hebben dankzij uitstekende PR en goede catering de reputatie dat ze altijd gezellig zijn: er is bier, witte wijn en er zijn eindeloze hoeveelheden bitterballen en andere snacks. Zo is het deze avond ook, maar al vanaf het begin hangt er een unheimische sfeer in de Fokker Terminal in Den Haag.

Want met die biertjes en wijntjes proost je normaliter op een klinkende overwinning. En de VVD’ers in de zaal voelen al aankomen dat dat wel eens anders kan uitpakken. De afgelopen weken raakte de VVD onverwachts in de verdrukking in de aanzwellende race – in de peilingen – tussen PVV en GroenLinks-PvdA.

De VVD heeft zelf een cruciale rol gespeeld in het succes van de PVV: Dilan Yesilgöz brak als lijsttrekker met het beleid van haar voorganger Mark Rutte om elke vorm van samenwerking met de PVV uit te sluiten. In de weken die volgden leek Yesilgöz te weifelen en terug te komen op haar woorden.

Dinsdag zei ze nog in het radioprogramma Sven op 1 dat ze niet in een kabinet wilde onder premier Wilders. „Ik vind dat dit land een leider verdient die er voor iedereen is. Dus nee, dat ga ik niet doen.” Maar toen was de opmars van de PVV al begonnen, lieten de peilingen zien.

Over die strategische keuzes willen Tweede Kamerleden het nog niet hebben na het verschijnen van de exitpoll, die de PVV op 35 en de VVD op 24 zetels zet. Ook Ruben Brekelmans, het Tweede Kamerlid dat afgelopen zomer als eerste voorsorteerde op een samenwerking met de PVV, wil nog niet reageren.

Er zijn ook VVD’ers in de zaal die wél heel blij zijn. Zoals het groepje uit het Brabantse Nuenen dat, een glas witte wijn in de hand, jubelt over het vooruitzicht op een samenwerking met Wilders.

En dan zijn er de verliezers van de avond: de leden die al twijfelden over de toenadering tot de PVV en zich daarin nu bevestigd zien. Pim Tolmeijer, een bestuurslid van jongerenorganisatie JOVD, is zo iemand. Hij ziet de bui al hangen voordat de exitpolls binnen zijn. Lang niet iedereen zag deze koers zitten, weet hij. Hij kan het weten: hij stemde zelf D66. Lijsttrekker Yesilgöz sloot desondanks positief af: „Wij bouwen vanaf vandaag verder. Nu begint het pas echt voor ons.”

NSC

De hamvraag: kan Omtzigt nog wel om de PVV heen?

Can’t stop this thing we started van Bryan Adams klinkt als Pieter Omtzigt tegen tienen zijn opkomst maakt in een van de zalen van Metropool in Enschede. Daar hangt dan al een uur een uitgelaten sfeer, nadat uit de exitpolls bleek dat Nieuw Sociaal Contract in één klap met twintig zetels in de Tweede Kamer komt.

Op het podium feliciteert Omtzigt de grote winnaar van deze Tweede Kamerverkiezingen: Geert Wilders. En hij maakt al snel duidelijk dat NSC mee wil regeren. „Wij gaan onze verantwoordelijkheid nemen. Dat is niet eenvoudig met dit verkiezingsresultaat. We zullen zien hoe we dat morgen gaan doen. Maar Nederland zal en moet bestuurd worden. En daar zijn wij voor beschikbaar.”

Eerder op de avond had Geert Wilders in zijn overwinningsspeech van andere politici gevraagd om over hun schaduw heen te stappen. Op het podium in Enschede echoot Omtzigt die woorden, ook hij zegt dat de verkiezingsuitslag „van heel veel politici vraagt dat ze over schaduwen heen stappen”.

In de afgelopen weken sloot Omtzigt een regering met Wilders steeds uit. Hij begon dan over de plannen in het verkiezingsprogramma van de PVV, over de koran en moskeeën, en zei daarbij dat die tegen de vrijheid van godsdienst en dus tegen de Grondwet ingingen. Op de uitslagenavond wil hij die woorden niet herhalen. Omtzigt zegt het er eerst met zijn fractie over te willen hebben, die komt donderdagmiddag bij elkaar in de Tweede Kamer. De NSC-leider is wel, zegt hij, „heel blij” dat Wilders heeft gezegd dat hij zich wil houden aan de Grondwet.

In de laatste dagen voor de verkiezingen bleek uit kiezersonderzoek van I&O Research dat mensen die eerst voornemens waren op NSC te stemmen, zich verplaatsten naar de PVV. De NSC-kiezer, blijkt uit onderzoek van politicoloog Matthijs Rooduijn, plaatst zichzelf rechtser dan gemiddeld en is negatiever over immigratie dan de gemiddelde kiezer.

Meteen na de eerste exitpoll waren er NSC’ers die zeiden dat níét samenwerken met de PVV na zó’n zege wel erg moeilijk zou worden. Maar er zijn er ook die principieel bleven vasthouden aan wat Omtzigt eerder had gezegd: dat de plannen van Wilders niet te verenigen zijn met het goede bestuur waar NSC campagne op heeft gevoerd.

GroenLinks-PvdA

Geen feest bij GroenLinks-PvdA, de vreugde is maar van korte duur

Een feest had het moeten worden, in de Amsterdamse Westergasfabriek. De sfeer binnen GroenLinks-PvdA was de afgelopen dagen steeds positiever geworden. We kunnen gewoon winnen, had Frans Timmermans zondag nog gezegd. En daar waren ze, voorzichtig, want te vaak gekwetst door teleurstellende uitkomsten, toch langzaam naartoe gaan leven.

De vreugde over de behaalde 26 zetels, volgens de eerste exitpoll, is van korte duur. Een paar seconden later slaan de aanwezigen de hand voor de mond als ze zien wat de verwachte uitkomst voor de PVV is. De totale verbijstering zorgt voor een lange, ijzingwekkende stilte. Daarna begint iemand hard te vloeken. Iemand barst in snikken uit. Iemand houdt hoop en begint uit het hoofd mogelijke coalities voor premier Timmermans uit te rekenen, zonder de PVV.

De exitpoll is een harde les voor GroenLinks-PvdA. Verkiezingswinst betekent niet dat alle doelen gehaald worden. Niet één, maar drie doelen had GroenLinks-PvdA zichzelf opgelegd, deze verkiezingen. Het eerste, natuurlijk: de grootste worden in de Tweede Kamer, waardoor links Nederland eindelijk weer eens aan macht kan denken. Het tweede: het experiment van linkse samenwerking moest een succes worden. De combinatie van PvdA (nu negen zetels) en GroenLinks (acht) moest veel meer dan de som der delen worden. Alleen een goed verkiezingsresultaat zou de interne discussie over de steeds verdergaande samenwerking tussen de partijen doen verstommen.

De laatste campagneweek kwam er een derde doel bij. De opkomst van de PVV van Geert Wilders in de peilingen, een schrikbeeld voor links, gaf het progressieve kamp het gevoel dat er extra druk op hun campagne kwam te liggen. „Het is Wilders of wij”, zegt een partijlid vlak voor de bekendmaking van de exitpoll.

Anderhalve week terug waarschuwde Timmermans bij de Europese sociaal-democraten in Málaga voor de opkomst van radicaal-rechts. Die werd mede mogelijk gemaakt door centrum-rechtse partijen die de deur openen naar extreemrechts. „Je ziet duidelijk dat ze centrum-rechtse partijen opslokken. En het politieke midden raakt besmet.”

Strategisch gaf Wilders’ opmars GroenLinks-PvdA ironisch genoeg het zetje dat de campagne nodig had. De boodschap van lijsttrekker Frans Timmermans was tot de laatste week nog wat onvast. De campagne was gebouwd om het idee dat Timmermans beide vleugels van verenigd links kon samenvoegen, maar ook dat hij een acceptabele premier kon zijn na dertien jaar Mark Rutte.

Maar deze strategie leek de campagne op momenten enigszins te verlammen. Timmermans was al druk bezig met mogelijke coalitiepartners zoeken, en stelde zich in debatten en andere optredens compromisbereid op. Het linkse experiment van samenwerken is geslaagd. Daar klampen de bezoekers in de Westergasfabriek zich deze avond aan vast.

Een aangeslagen Frans Timmermans zei tegen zijn publiek dat hij „ontzettend verdrietig” is over het resultaat voor de PVV. Dat overschaduwt de winst voor verenigd links, volgens Timmerman. „Ik heb jullie even nodig vanavond”, zei hij. „Houd elkaar even vast.”

In Metropool wordt ook gereageerd op de winst en verlies van de andere partijen. Bij het verlies van de VVD wordt geklapt, bij dat van het CDA klinkt „oeeeeee”. Dat NSC wint gaat gepaard met gejuich, maar er zijn er die toch ook denken aan die eerste weken van de campagne toen alles erop leek te wijzen dat de partij van Omtzigt zomaar de grootste zou kunnen worden, de partij ging in de peilingen nek aan nek met de VVD. Wekenlang ging het in de campagne over de vraag of Omtzigt zelf premier wilde worden of iemand naar voren zou schuiven en wanneer dat dan zou zijn.

Maar in de laatste dagen zakte NSC weg. Dat had niet alleen te maken met overlopers naar de PVV. Uit kiezersonderzoek van I&O Research bleken het getreuzel van Omtzigt over het premierschap en onduidelijkheid over standpunten van NSC ook een rol te spelen. Kiezers waren ook kritisch dat de partij de eigen plannen niet liet doorrekenen.

D66

Geschrokken van de PVV, boos op de VVD

„Een dieptepunt voor Nederland. Echt een dieptepunt!” Carla Moonen, Eerste Kamerlid voor D66, is diep geschrokken en boos. Alexandra van Huffelen, demissionair staatssecretaris in het kabinet-Rutte IV, is er kapot van. „Ik ben flabbergasted. Het is echt verschrikkelijk.”

Bij D66, de partij die tweeënhalf jaar geleden nog de tweede partij van het land werd, heerst grote verslagenheid na de eerste voorspelling van de uitslag. Ja, de liberale partij heeft zelf een gigantisch nederlaag geleden – van de huidige 24 zetels blijven nu waarschijnlijk tien over. Maar dát is niet het grote nieuws van de avond. Na zes jaar meeregeren in een kabinet van vier middenpartijen dreigt nu een rechtse koers onder leiding van de PVV. In alles is die partij de politieke tegenpool van de sociaal-democraten van D66: niet-rechtsstatelijk, nationalistisch, tegen ‘Europa’, tegen klimaatbeleid.

Als Rob Jetten even na tien uur in het Amsterdamse Tobacco Theater de zaal toespreekt, klinkt eerst gejuich en applaus voor de partijleider, die volgens hen zo goed campagne heeft gevoerd. Maar de paar honderd aanwezigen worden muisstil als Jetten over Geert Wilders begint, „de grootste winnaar”. Hij voerde campagne, zegt Jetten „op een zogenaamd gematigde toon. Maar wij wisten dat er achter die gematigde toon nog altijd extreme ideeën zaten. Hij voert politiek van intolerantie”.

Vervolgens richt de demissionaire klimaatminister zich op zijn voormalig regeringspartner. „De overwinning van de PVV komt ook door keuzes van de VVD.” Daarop barst opnieuw een hard gejuich op vanuit het publiek. Jetten is zichtbaar boos op de partij die begin juli het kabinet liet klappen „over de ruggen van vluchtelingen” en daarna besloot „de deur voor de PVV open te zetten”.

Op de eigen nederlaag, een ruime halvering van de huidige fractie, reageren de D66’ers gelaten. Een „gecalculeerd verlies”, hoor je. En: „We hebben het in de campagne toch nog heel goed gedaan.” De peilingen stonden er een paar weken geleden een stuk slechter voor: zes, zeven, acht zetels. Rob Jetten noemde het „een harde klap”, maar noemde het „fantastisch dat we nog lijken te eindigen in de dubbele cijfers”, zoals hij anderhalve week geleden had voorspeld.

SP

Voor de zevende keer op rij verloren

Voor het verlies van de VVD juichen de SP’ers hard, in de hal van het partijkantoor in Amersfoort. Als het tv-scherm de winst van de PVV toont, is de afschuw van de gezichten af te lezen. En zodra de eerste exitpoll het verwachte verlies van de SP laat zien – van negen naar vijf zetels – staren de aanwezigen stil voor zich uit.

Wéér een verlies. In haar zes jaar als lijsttrekker heeft Lilian Marijnissen alleen nog maar zetels verloren, nu zeven verkiezingen op rij. Tot nu toe kon ze zeggen dat daar slechts één Tweede Kamerverkiezing tussen zat: de SP daalde in 2021 van 14 naar 9 zetels. Dat gaat nu niet meer op.

„Dit is absoluut niet wat we ervan hadden gehoopt”, zegt Marijnissen rond tien uur ’s avonds vanaf het podium. De vraag is dan ook wat deze uitslag betekent voor haar leiderschap. Ze is geliefd bij haar achterban én onder andere kiezers. In de peilingen was Marijnissen afgelopen weken steeds een van de lijsttrekkers met de hoogste waarderingscijfers. Maar dat vertaalde zich niet in zetels.

Extra pijnlijk is dat in deze campagne veel klassieke SP-thema’s domineerden: bestaanszekerheid, geldzorgen en ongelijkheid voorop. Hoe is het mogelijk, vroegen SP’ers zich af, dat kiezers ons zelfs nu niet weten te vinden?

Marijnissen was scherp in debatten, maakte geen fouten – tegelijkertijd was ze ook niet bijzonder opvallend. Onlangs verklaarde de SP-leider de lage peilingen door te wijzen op de bescheidenheid van haar partij. „Misschien denken mensen: als ik SP stem, weet ik niet of ze wel in het kabinet gaan zitten.”

Op de uitslagenavond zegt Sandra Beckerman, de nummer twee van de SP, tegen NRC: „Voor succes heeft de SP drie ingrediënten nodig. Dat je de beste analyse maakt, met de beste alternatieven komt en de strijdbaarheid hebt om van A naar B te komen. Die strijdbaarheid zit er goed in, maar aan die andere twee moeten we werken.”

Veel SP’ers wijzen ook op de grote concurrentie. Voor potentiële kiezers waren PVV, BBB én NSC aantrekkelijke alternatieven, bleek al uit de peilingen. Toch lijkt het onvermijdelijk dat ook de leiderschapsvraag op tafel komt. Hoe geliefd Marijnissen ook is, hoe loyaal SP’ers ook blijven aan hun leider: na zo veel nederlagen zal de vraag opkomen hoelang de SP op de oude voet wil doorgaan – zonder wijziging van koers of leiderschap.

Al is daar op de uitslagenavond nog niets van te merken. Na de toespraak van Marijnissen, scanderen de aanwezigheden vol overgave haar naam.

Volt

Zichtbaar aangeslagen – niet zozeer over het verlies, meer over de PVV-winst

In de minuten voor de eerste exitpoll zindert het bij Volt in het Utrechtse zaaltje. De leden zijn enthousiast, jong en willen meer. Ten minste vier zetels, liever verdubbelen naar zes. De avond is spannender dan twee jaar geleden, zeggen aanwezigen. Toen was alles winst. Nu heeft Volt echt wat te verliezen. Ze willen de „paarse familie” niet kwijt.

En dan laat de eerste exitpoll de 35 zetels van de PVV zien. De zaal schreeuwt het uit en valt daarna stil. Het „ge-ahh…” bij het eigen zetelverlies valt in het niet bij de teleurstelling over de PVV-overwinning. Partijleider Laurens Dassen is – net als zijn leden – zichtbaar aangeslagen. Ik sta hier met een zwaar gemoed”, zegt hij tegen de zaal. „De partij die de grootste is geworden, is antirechtstatelijk en sluit groepen uit – dat doet mij wel wat. En ik denk dat veel mensen hiervan schrikken.”

„We keren volledig naar binnen als land”, zegt Dassen na de eerste exitpoll tegen NRC. „Dat is zorgwekkend. Politici hebben jarenlang de schuld gegeven aan Brussel en Europese successen nationaal geclaimd. Daarom hebben mensen niet het gevoel dat Europa er voor hen is – én Europa heeft ook te weinig geleverd.”

Waar Volt in 2021 de Tweede Kamer binnenstormde met drie zetels, verliest de pan-Europese partij nu een zetel. Hun verklaring? Ze hebben last van het „strategisch stemmen” aan de linkerzijde van het electoraat. Die verschuiving laat Peilingwijzer ook zien. Afgelopen maanden werd Volt gepeild op drie tot vijf zetels.

In de laatste week voor de verkiezingen keerde het tij. D66 en GroenLinks-PvdA zaten in de lift, terwijl Volt in de peilingen zakte. Progressieve stemmers lijken de afgelopen dagen – terwijl zich in de campagne een vierstrijd tussen VVD, PVV, NSC en GroenLinks-PvdA ontspon – de voorkeur te geven aan een strategische stem op die laatste. Of zoals een Volt-lid het verwoordde: „We vissen allemaal in dezelfde vijver”.

Na de tweede exitpoll neemt de nummer twee, Marieke Koekkoek, het woord: „Wat een avond. Ik proef in de zaal: hoe kan het dat het land zo verschoven is? Maar de meerderheid van Nederland is nog steeds voor een sterk en groen geluid. Die boodschap gaan we niet loslaten.”

Partijleider Dassen besluit zijn speech met de vraag die boven de hoofden in de paars-verlichte zaal blijft hangen: „Hoe halen we Nederland weer achter de dijken vandaan?”

CDA

Dan maar alvast uitkijken naar de volgende verkiezingen

CDA’ers wisten dat ze maar weinig zetels zouden halen. Interne perikelen, geworstel met het stikstofbeleid van het eigen kabinet en een onbekende partijleider, maakten de partij niet populair onder kiezers. Toch hadden ze op meer gehoopt dan de vijf zetels die ze volgens de Ipsos-exitpoll krijgen, zo valt te horen onder partijleden in Het Nutshuis in Den Haag. Niet veel meer: zeven, acht of negen zetels, zeggen jonge CDA’ers die op de kandidatenlijst voor de Tweede Kamer staan. „Je hoopt op basis van een positieve campagne te verrassen,” zegt campagneleider en Tweede Kamerlid Bart van den Brink. Dat deed het CDA niet: ze lijken tien zetels te verliezen ten opzichte van de Tweede Kamerverkiezingen van 2021. Vijf zetels zou een historisch lage uitslag betekenen voor een partij die voorheen premiers als Dries van Agt, Ruud Lubbers en Jan Peter Balkenende leverde.

Kersvers partijleider Henri Bontenbal hield de hele campagne al zijn oog op de volgende verkiezingen. 22 november was voor het CDA „een tussenstation” bleef hij veertien campagneweken lang herhalen, „een springplank” naar betere tijden. Het ging slecht in de peilingen, maar niet met de partij, vertelde Bontenbal in elk interview. Sterker, de sfeer was ontzettend goed. „Ik kan niet in veertien weken rechttrekken wat de afgelopen tien jaar is misgegaan,” zei Bontenbal dinsdag op Radio 1. Maar de energie die in de partij was losgekomen, noemde hij een enorm cadeau. „Ons gedachtegoed is springlevend.”

Bontenbal zat aan het begin van de campagne nog maar twee jaar in de Tweede Kamer, waar hij opviel met zijn kennis over energie- en klimaatbeleid. Inmiddels kent 60 procent van de kiezers hem, bleek uit onderzoek van I&O Research. Bontenbal bereikte zelfs een soort cultstatus. In het satirische televisieprogramma Van Roosmalen & Groenteman scandeerden de presentatoren zijn naam. Cabaretier Sanne Wallis de Vries betuigde haar liefde aan Bontenbal. Het mocht niet baten.

Soms hoorde je bij Bontenbal ergernis door de positieve boodschap heen. Hij moest het verleden meetorsen en verdedigen, terwijl „een nieuwe partij veel makkelijker afstand kan nemen tot het verleden,” zei hij op Radio 1. Niet alleen regeerde het CDA de afgelopen twee kabinetten mee, de partij verloor in 2021 na een intern conflict Kamerlid Pieter Omtzigt. Het leidde tot een botsing met Omtzigt in het slotdebat van de NOS. NSC-leider Omtzigt riep de rol van zijn oude partij, het CDA, in het Toeslagenschandaal in herinnering. Bontenbal vond dat niet netjes: Omtzigts vingerafdrukken zaten al twintig jaar op het beleid, zei Bontenbal, terwijl hijzelf pas twee jaar in de Kamer zat en overal verantwoording aflegde over wat het CDA verkeerd had gedaan. „Ik vind het heel makkelijk dat u dit allemaal in mijn schoenen schuift.”

Het zal langer duren om kiezers te winnen, klinkt het onder CDA’ers in Het Nutshuis. „Incasseren, omarmen en weer door,” zegt Jalt de Haan al voor de exitpoll. Hij is kandidaat-Kamerlid, maar staat te laag op de lijst om in de Kamer te komen. ,,We weten waarop we gaan bouwen,” zegt Mirjam Sterk, gedeputeerde van de provincie Utrecht. Als even daarna de exitpoll verschijnt, slaat ze haar handen voor haar gezicht wanneer ze ziet dat de PVV 35 zetels krijgt in de exitpoll. „Waarom hebben we zo’n blinde vlek? Mijn Nederland is niet het Nederland van de PVV.”

FVD

Forum van Democratie incasseert fors zetelverlies in stilte

Woensdagmiddag had Thierry Baudet tijdens een verkiezingsbijeenkomst in de Rotterdamse Kuip nog „ongelooflijk goede moed voor het moment dat de uitslagen binnenkomen”. Woensdagavond, toen het eenmaal zover was, bleef het stil bij Forum voor Democratie. Geen gebruikelijke uitslagenavond. Geen reacties van Baudet of een van de andere FVD-politici hoog op de lijst.

Wat resteerde, was het voorlopig resultaat van de exitpoll: van de acht Kamerzetels van Forum bij de vorige verkiezingen in 2021 zouden drie overblijven. Naast Baudet komen in dat geval alleen Freek Jansen (plek twee) en Gideon van Meijeren (drie) in de Tweede Kamer terug. Huidig Tweede Kamerlid Pepijn van Houwelingen (vier) zou naast een zetel grijpen.

Volgens de partijwoordvoerder is de verkiezingsavond „in zéér kleine kring” gevolgd en komt de partij pas donderdag met een reactie. Reden van dit alles: de aanval op Baudet met een bierfles, maandagavond in een Gronings café, waarbij een vijftienjarige scholier de lijsttrekker op het hoofd sloeg. Een maand eerder was Baudet ook aangevallen, toen met een paraplu, voorafgaand aan een bijeenkomst in Gent. „Alle bedreigingen zijn voor Thierry en zijn gezin nu even genoeg geweest”, aldus een woordvoerder eerder deze woensdag tegen NRC.

Volgens bronnen was het FVD zelf die besloot geen uitslagenavond te organiseren: de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (NCTV) zou het de partij niet hebben ontraden. De NCTV wil geen commentaar geven. Forum zei eerder dat het besluit was genomen na „nauw overleg met veiligheidsdiensten en beveiligers”.

Uit alle energie en enthousiasme van Baudet deze woensdag overdag, viel nauwelijks op te maken wat er maandag was gebeurd. De campagnetoer door Rotterdam (Kuip, Erasmusbrug), Den Haag (Hofvijver) en Amsterdam leek vooral bedoeld om te tonen dat de strijdlust van FVD niet was ongebroken. Ook de uitslag van de nationale scholierenverkiezing droeg bij aan het campagne-enthousiasme: daarin was Forum, na de PVV, de grootste partij geworden.

JA21

Ternauwernood toch nog een zetel voor JA21

Van drie naar één zetel en toch tevreden met de uitslag. „We kunnen door”, zegt JA21-campagne- en fractiemedewerker voor de Statenfractie in Overijssel, Romy ten Velde. De exitpolls zijn dan nog maar net bekendgemaakt en lijsttrekker Joost Eerdmans moet nog arriveren in de Grote Kerk in Den Haag, maar niettemin zegt Ten Velde te verwoorden hoe de ruim tweehonderd aanwezigen de uitslag ervaren. „Het hadden ook nul zetels kunnen zijn, zeker gezien de monsterzege van Geert Wilders.”

Eerdmans vroeg én kreeg applaus voor de „ongekende overwinning” van Geert Wilders. Waarna de nummer twee op de lijst, Annabel Nanninga, het stokje overnam: „We zijn er nog, in de Tweede Kamer, de Eerste Kamer, in de Staten én in Europa. Jullie zijn nog niet van ons af.”

Buiten de Grote Kerk klinkt duidelijker de teleurstelling: „Nog maar afwachten of die ene zetel bij de einduitslag wel overeind blijft.” In ieder geval is het een uitslag waar de partij vlak na de kabinetsval geen rekening mee had gehouden. Als er op rechts een partij was die zichzelf sinds haar oprichting een rol in een kabinet toeschreef, was het JA21 wel. Voor de Kamerverkiezingen in 2021 noemde lijsttrekker Joost Eerdmans dat dan ook de belangrijkste doelstelling: „De kiezer voelt echt wel aan dat de VVD van Rutte een rechts verkiezingsprogramma heeft, maar naar links buigt”, zei hij in februari 2021.

Na de kabinetsval vlak voor de zomer rook Eerdmans opnieuw zijn kans. Zeker zolang de VVD na Rutte de PVV bleef uitsluiten van regeringsdeelname. Dan bleef op rechts zijn partij over. Maar nadat Ruttes opvolger, lijsttrekker Dilan Yesilgöz, de deur voor Wilders op een kier zette, raakte JA21 die positie op de rechtervleugel kwijt. Begin dit jaar stond de partij in de peilingen nog op negen tot dertien zetels, dat kalfde afgelopen maanden af tot het resultaat van woensdagavond: één zetel.

Bovendien rommelde het afgelopen maanden in de eigen gelederen. Partijleden, onder wie prominente Kamerleden als Nicki Pouw-Verweij en Derk Jan Eppink, stapten uit onvrede over de partijlijn over naar de BBB, waar ze gezien de exitpolls overigens geen kans op een zetel lijken te maken. Eerdmans koesterde de afgelopen campagne het imago van fatsoenlijk rechts. Begin november noemde Pieter Omtzigt JA21 nog als serieuze coalitiepartner. „Terecht”, was toen de reactie van Eerdmans. „ik denk dat we met vier of vijf zetels een serieuze vuist kunnen maken in een coalitie.”

Tekst

Wafa al Ali (DENK), Lamyae Aharouay (NSC), Marko de Haan (PVV), Eppo König (PvdD), Petra de Koning (BBB), Christiaan Pelgrim (SP), Rik Rutten (VVD), Marike Stellinga (CDA), Rosa Uijtewaal (Volt), Guus Valk (GL-PvdA), Jos Verlaan (Ja21) en Philip de Witt Wijnen (D66).

Visualisaties

Roos Liefting

Digitale vormgeving en techniek

Angela Luong en Koen Smeets

Eindredactie

David Garvelink, Sarah Ouwerkerk, en Oscar Vermeer

Coördinatie

Marcella Breedeveld en Winny de Jong