Hij deed open in zijn badjas, toen drie ambtenaren hem zijn ontslagbrief overhandigden. Onaangekondigd en onverwacht. Ze stonden voor zijn voordeur, waar geen naambordje op staat. „Dat was best eng”, zegt Matej Drlicka, tot begin augustus de directeur van het Nationaal Theater in Slowakije.
Een dag later ging het ontslag van de directeur van het Nationaal Kunstmuseum van Slowakije een stuk vriendelijker. Naast een ontslagbrief kreeg Alexandra Kusa – tot dan veertien jaar directeur van het instituut – een bos bloemen. Als dank voor bewezen diensten. „Ik had mijn badjas al klaargelegd”, grapt Kusa.
De ontslagen van Drlicka en Kusa zijn de meest prominente in een reeks zuiveringen van de Slowaakse cultuursector. Eerder werd al een handvol directeuren van kleinere instellingen weggestuurd, en een heel ambtenarendepartement binnen het Ministerie van Cultuur op straat gezet. Ook valt de verdeling van honderden miljoenen euro aan cultuursubsidies niet meer onder een onafhankelijke commissie maar onder een politieke.
Autoritaire agenda
Sinds premier Robert Fico in oktober voor de vierde keer aan de macht kwam als premier, probeert hij Slowakije naar zijn hand te zetten. Als eerste doekte hij het kantoor van de speciale openbaar aanklager op die onderzoek deed naar corruptie van Fico en zijn compagnons. Daarna werd de publieke televisie opgeheven en vervangen door een politiek gestuurde omroep. Vervolgens zijn verschillende voor corruptie veroordeelde zakenmensen vrijgelaten uit de gevangenis.
De 59-jarige Fico, die de verkiezingen won met de belofte om militaire hulp aan Oekraïne te stoppen, werd in mei neergeschoten in het provinciestadje Handlová. Hij overleefde de aanslag. Sindsdien geeft hij de oppositie, journalisten en alles wat progressief is de schuld van de moordaanslag.
De nieuwe minister van Cultuur, voormalig tv-presentator Martina Simkovicová, en haar rechterhand Lukas Machala voeren Fico’s autoritaire agenda in razend tempo uit. Simkovicová was voor haar ministerschap presentator bij een complotkanaal en is uitgesproken tegen vluchtelingen en pro-Russisch. Ze werd een paar jaar geleden genomineerd voor ‘homofoob van het jaar’ door het Slowaakse Instituut voor Mensenrechten. Machala gelooft dat de aarde plat is. Hun visie op cultuur? „Slowaakse cultuur en geen andere cultuur.”
De ontslagen in de cultuursector en de opheffing van de publieke omroep leidden de afgelopen weken tot grote protesten. Mensen binnen de cultuursector spreken van „een bloedige zomer” en vrezen nog veel meer ontslagen. Donderdag gingen honderden mensen in de cultuursector én op het ministerie van Cultuur in staking.
‘Belangenverstrengeling’
Hoewel Kusa net ontslagen is als directeur van het Nationaal Kunstmuseum loopt ze er nog altijd rond. Op een dinsdagavond eind augustus geeft ze een lezing. „Natuurlijk was het ontslag een klap in mijn gezicht”, zegt ze, zittend op het terras van het museum in Bratislava. Achter haar wapperen honderden handgeschreven steunbetuigingen voor de ingang van het museum. „Ik zag het ontslag aankomen. De situatie is niet zo erg als onder het communisme, toen werden we in de gevangenis gezet. Nu slechts ontslagen.”
De nieuwe directeur is al aangesteld. Anton Bittner, een financieel manager zonder enige kunstachtergrond. „Hij mailde mij dat hij aanwezig zal zijn bij mijn lezing en vroeg of ik me wel wilde gedragen”, vertelt Kusa. „Uiteraard zal ik me gedragen”, zegt ze glimlachend.
Lees ook
Politiek veteraan Fico begon net met het uitvoeren van zijn autoritaire agenda in Slowakije
De reden voor haar ontslag? Er zou onder meer sprake zijn van „twijfels over belangenverstrengeling” en „twijfels over besteding van geld”, aldus het ministerie. Theaterdirecteur Drlicka zou „politiek activistisch” zijn, wat volgens het ministerie „gevaarlijk [is] in de context van de gebeurtenissen van een paar maanden geleden” – doelend op de moordaanslag op Fico.
Achter deze beschuldigingen – overigens zonder doorslaggevend bewijs – gaat volgens de directeuren een andere reden schuil. „Het Nationaal Theater is een fort van vrijheid dat zich altijd uitspreekt over politieke veranderingen”, zegt Drlicka. „Politici zijn bang voor acteurs, die bekend zijn bij het grote publiek en zich durven uit te spreken. Met mijn ontslag wil de huidige regering laten zien dat ze niet bang is.”
De situatie is niet zo erg als onder het communisme, toen werden we in de gevangenis gezet. Nu slechts ontslagen
Kusa: „De regering wil ons neerzetten als dieven en angst zaaien door te laten zien dat ze iedereen kan beschuldigen van iets. Ze zien zichzelf als koningen en keizers van dit land.”
‘Perverse scènes’
Volgens Bohunka Koklesova, rector van de Kunstacademie in Bratislava, moet de situatie in Slowakije niet licht worden opgevat. De rector, die onderzoek deed naar kunst onder het totalitarisme, ziet daar parallellen mee: „Totalitaire regimes willen de cultuursector onder controle hebben, omdat cultuur vrij is om de politiek en maatschappij te bekritiseren”, zegt Koklesova. „En dat is precies wat deze minister doet: het vernietigen van deze vrije stem.”
Toch houdt theaterdirecteur Drlicka hoop: „De regering kan de komende drieënhalf jaar tot aan de volgende verkiezingen doen wat ze wil. Het zal zwaar worden, maar kunst en cultuur zullen deze periode overleven. We hebben ondergronds gewerkt tijdens de Eerste en Tweede Wereldoorlog en tijdens het communisme. De wereld was voor Slowaakse kunstenaars nooit makkelijk.”
Dat de nieuwe regering zich niettemin onverslaanbaar voelt, blijkt uit twee andere recente gebeurtenissen. Een viceminister stond tijdens een toneelvoorstelling op en onderbrak deze vanwege de „perverse scènes”. Diezelfde viceminister zette een lokaal museum onder druk om het beeld van een knielende man te vervangen door een kom rogge. Deze Stefan Kuffa is net als de minister van Cultuur lid van de SNS-partij – een ultranationalistische coalitiegenoot in Fico’s regering, die met 5 procent van de stemmen net de kiesdrempel haalde tijdens de parlementsverkiezingen.
De wereld was voor Slowaakse kunstenaars nooit makkelijk
Weingen binnen de cultuursector verwachten dat de staking en protesten tot grote veranderingen zullen leiden, maar de stakers hopen wel dat deze leiden tot ontslag van cultuurminister Simkovicova. Onlangs stelde die een oude vriendin aan als nieuwe directeur van een kinderbibliotheek „omdat ze zelf kinderen heeft”. Maar de woede van theaterdirecteur Drlicka richt zich vooral op haar rechterhand Lukas Machala. „Hij is echt gevaarlijk, de Joseph Goebbels van Slowakije”, noemt Drlicka hem. „Hij wil de Slowaakse cultuur doodmaken.”
Hoewel minister Simkovicova inzet op traditionele Slowaakse cultuur, is ze ook in die kringen niet heel populair. Toen ze onlangs bij een folkloristisch festival aanwezig was werd ze uitgefloten door het publiek. Een interviewverzoek van NRC weigerde minister Simkovicova.
Bij de gratis lezing van Kusa voor het Nationaal Kunstmuseum is de nieuwe directeur Anton Bittner zoals aangekondigd aanwezig. Een paar honderd mensen zijn op komen dagen, luisterend in de patio naar Kusa onder een warme avondzon. Bittner loopt er eenzaam rond, geflankeerd door een bodyguard met wie hij af en toe een praatje maakt.
Gevraagd naar zijn plannen zegt hij dat hij „slechts de man van de cijfers is”. Van kunst heeft hij geen verstand, bevestigt hij.
Hij begint over brandgevaar bij dit aantal bezoekers en vindt eigenlijk dat de mensen een kaartje hadden moeten kopen. Dagelijks loopt hij aan het einde van de dag langs de kassa en vraagt hij hoeveel kaartjes er verkocht zijn. „Bij vijfhonderd krijgen ze een ijsje.” Waarom vijfhonderd? „Dat is een mooi rond getal”, zegt Bittner. In reactie op de opmerking dat de kassa-medewerkers weinig invloed hebben op het aantal bezoekers haalt hij zijn schouders op.
Lees ook
De toekomst van de Slowaken is in één klap veranderd
Hoop
Even verderop voor het Ministerie van Cultuur zijn dagelijks mensen van ’s ochtends vroeg tot ’s avonds laat aan het protesteren. Zo ook Zuzana Wienk, die net uitgescholden werd door een voorbijganger. „Hij schreeuwde dat de cultuursector alleen op geld uit is”, zegt Wienk. Het is de retoriek van de regering, die tweespalt wil creëren tussen de ‘hardwerkende Slowaak’ en de ‘culturele elite in Bratislava die alleen maar zijn hand ophoudt’.
Toch blijft Wienk hoop houden. Ook al protesteert ze al sinds 2006 tegen de verschillende regeringen van Robert Fico. „Ik houd het vol omdat ik besef dat de verandering misschien niet tijdens mijn leven zal plaatsvinden – net als dat gold voor onze ouders tijdens het communisme”, zegt Wienk. „Maar zoals Vaclav Havel zei: hoop is niet de overtuiging dat iets goed zal aflopen, maar de zekerheid dat iets zin heeft, ongeacht hoe het afloopt. Daarom blijf ik demonstreren.”
En dan loopt Machala opeens voorbij, de rechterhand van de minister. „Opstappen”, roepen de demonstranten naar hem. „Gaat nooit gebeuren”, roept hij terug. Vragen van NRC wil hij niet beantwoorden. „Sorry, geen tijd. Ik heb veel werk”, zegt hij. De volgende ontslagen voorbereiden, grappen de demonstranten.
