Rechter Esther de Rooij leidt een project om haar collega’s in Kiev te helpen bij hervorming van de rechtspraak
Foto Lars van den Brink
N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.
Interview
Esther de Rooij | Rechter Hervorming van de Oekraïense rechtspraak is een kwestie van lange adem, merkt de Amsterdamse rechter Esther de Rooij, die haar collega’s in Kiev daarbij helpt.
Even was rechter Esther de Rooij verrast toen ze thuis een dreigbrief ontving, een A4’tje met op de ene kant een tekst over de holocaust en op de andere een grote Z, het symbool van de Russische invasie in Oekraïne. Ze vertelt erover in een vergaderzaal van de Amsterdamse rechtbank, waar ze plaatsvervangend president voor internationale samenwerking en de rechtsstaat is. Maar: „Ik laat mij niet bang maken, ik ga gewoon door met mijn werk in Oekraïne.”
De 59-jarige De Rooij leidt daar op Oekraïens verzoek een door haar opgezet project om de rechtspraak te versterken. Eerder deed ze dat met succes in Bosnië en in Odessa, maar sinds juni 2021 ook bij vijf – binnenkort zeven – rechtbanken en hoven in Kiev, waar ze tot de Russische inval de helft van de tijd woonde.
Na de Maidan-opstand van 2014 ging in Oekraïne de rechterlijke macht op de schop. Er werd een Raad voor de Rechtspraak geïnstalleerd en voor het Hooggerechtshof werden nieuwe rechters geselecteerd. Corrupte rechters in de lagere rechtbanken werden ontslagen.
Maar in een land waar oligarchen met behulp van de door hen beheerste media nog altijd veel invloed hebben, zijn rechters vatbaar voor corruptie en intimidatie. De hervormingen gingen dan ook niet snel genoeg. Een eerste stap om het proces nieuw leven in te blazen was de verhoging van de salarissen. „Rechters verdienden zo’n 300 euro per maand”, zegt De Rooij. „Maar inmiddels krijgen ze bij de grotere rechtbanken tussen de 1.200 en 2.000 euro, waar je in Oekraïne normaal van kunt leven.”
Dat was niet voldoende om de reputatie van de rechterlijke macht te verbeteren. Daarom helpt De Rooij haar Oekraïense collega’s ook procesreglementen op te stellen. „Procesreglementen maken voor iedere gerechtelijke procedure duidelijk wat een advocaat of een gedaagde kan verwachten, wanneer de stukken ingeleverd moeten zijn, wanneer de partijen moeten verschijnen, of ze uitstel kunnen krijgen, en ga zo maar door. Het is een onderling verbindend mechanisme van rechters die tegen elkaar zeggen: zo doen wij dat hier.
„Dat probleem hebben wij 25 jaar geleden ook in Nederland gehad. De ene advocaat moest zijn stukken een maand van tevoren al inleveren terwijl de ander dat een dag voor de rechtszaak nog kon doen. Die onduidelijkheid ging ten koste van het gezag van de rechterlijke macht. Er is toen een groot project opgestart, vergelijkbaar met wat ik nu in Oekraïne doe.
Hoe gaat het er dan aan toe in Oekraïne?
„Door de afwezigheid van duidelijke regels in procedures is er ruimte voor corruptie. Een rechter kan een oligarch bijvoorbeeld twee jaar uitstel geven voor het aanleveren van de stukken, omdat hij weet of vreest dat die oligarch anders iets negatiefs over hem in de media zal laten publiceren. Als die stukken er op tijd moeten zijn, dan is zoiets niet mogelijk.”
Zijn rechters in Oekraïne onbekwaam?
„Nee, in het algemeen zijn ze goed opgeleid. Maar vroeger kochten ze soms ook hun positie. In 2015 is aan die praktijk een einde gekomen door de oprichting van een commissie die de rechtbanken op de schop nam. Alle rechters zijn toen doorgelicht en er is onderzoek gedaan naar hun bezittingen, hun gedrag, hun integriteit en hun kennis. Van de negenduizend rechters hebben tweeduizend zich toen teruggetrokken. Vijfduizend zijn inmiddels goed bevonden en in functie gebleven. Tweeduizend moeten nog worden doorgelicht.
Als een rechter een beslissing heeft genomen die een oligarch niet zint, dan kan er in een krant of op sociale media komen te staan dat zijn vrouw drie appartementen in Marseille bezit
„Ik kom in Oekraïne veel capabele rechters tegen. De meesten willen een goede reputatie hebben en zijn meegegaan met de hervormingen. Er zitten ook oudere rechters bij die nog gewend zijn aan het vroegere systeem. Het is belangrijk dat de rechters ook van binnenuit worden gestimuleerd om hun werkwijze en hun gedrag aan te passen. Dat moeten ze samen doen en daar ondersteunen wij ze bij.”
Wat moet er nog meer veranderen in het gedrag van die rechters?
„Ethiek moet hoger op de agenda komen te staan en hun communicatie beter worden afgestemd op het publiek. Eerder deze maand heb ik hier, op de Amsterdamse rechtbank, een vierdaags congres voor vijf rechtbankpresidenten, vijf plaatsvervangers en vijf hoofden van stafdiensten uit Kiev, Oboechiv en Vinnytsia georganiseerd. Ze waren verrast hoe open wij praten over zaken. Vier Nederlandse rechtbankpresidenten hebben met hen gesproken over integer gedrag en corruptie, en gevraagd waar ze tegenaan lopen.”
Over welke struikelblokken gaat het dan?
„Telefoontjes van oligarchen of anderen met een machtspositie bijvoorbeeld, die willen dat een zaak in hun voordeel wordt beschikt. Ze bellen dan met de rechtbankpresident of met rechters bij wie ze wat menen te kunnen halen.
„Als een rechter een beslissing heeft genomen die zo’n oligarch niet zint, dan kan er in een krant of op sociale media komen te staan dat zijn vrouw drie appartementen in Marseille bezit. Zo’n beschuldiging moet dan direct worden onderzocht en als rechter ben je dan uitgespeeld.
„Een ander probleem is de beroerde gerechtelijke ondersteuning. Rechters betalen vaak uit eigen zak hun secretaris die de inhoudelijke kant van een vonnis moet opstellen.”
Van wie zou dat geld voor die secretaris dan wel moeten komen?
„Van de staat, maar die heeft het niet. Zoals het er nu voorstaat, heeft een rechtbankpresident een stafchef, maar geen budget en amper bevoegdheden. Zijn enige echte macht is dat hij rechters op bepaalde posities kan zetten en hen van strafzaken naar civiele zaken kan overplaatsen. Ook zoiets kan tot corruptie leiden.”
Zijn er in dat laatste opzicht nog meer pijnpunten?
„Een groot risico is financiering van buitenaf. Zo is het gerechtshof voor handelszaken in Kiev gevestigd in een mooi gebouw van [staatsenergiebedrijf] Naftogaz. En het hof voor administratieve zaken in Vinnytsia zit in een prachtig pand , dankzij de bemoeienis van de burgemeester. Wat doe je dan als er een rechtszaak tegen de gemeente wordt gevoerd? Daarop had de president van dat hof geen antwoord.
„Daarnaast worden rechters enorm geïntimideerd door disciplinaire maatregelen, waarbij een advocaat, een journalist of zelfs een andere rechter een tuchtrechtelijke procedure kan beginnen tegen een rechter die hij een hak wil zetten. Dit middel wordt te pas en te onpas gebruikt. Rechters voelen zich daardoor niet zo onafhankelijk als zij zouden willen.”
Wat kunt u tegen die praktijken doen?
„Samen met de Oekraïense rechters praten wij over wat zij als integer handelen beschouwen en hoe je dat in de praktijk kunt brengen. We denken na over manieren die corruptie moeten tegengaan. Ook bespreken we hoe je met elkaar omgaat en elkaar steunt bij aanvallen op hun integriteit. Aan dat elkaar rücksichtslos beschuldigen kan ik echter niet zoveel veranderen.”
Hoe is inmiddels de tussenstand?
„Wat democratische waarden en een onafhankelijke rechtspraak betreft zijn er echt grote stappen gezet. Op institutioneel niveau is er een selectie van rechters gekomen, een nieuwe Raad voor de Rechtspraak, de salarissen zijn verhoogd, er is allerlei nieuwe, betere wetgeving ingevoerd. En op individueel niveau is het aannemen van steekpenningen sinds die salarisverhoging met 70 procent verminderd.
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data88029395-f1623a.jpg)
„Maar er zitten nog veel zwakke plekken in de rechterlijke organisatie. Zo zijn behoorlijk wat rechters die na de doorlichting mochten doorwerken nog altijd gewend aan het oude systeem. Ze kijken daardoor de kat nog even uit de boom wat de hervormingen betreft. Ze durven zich nog niet de onafhankelijke rechters te voelen die ze zouden moeten zijn.”
Waar komt die angst vandaan?
„De Oekraïense samenleving zit nog vol wantrouwen, ook al bestaat er vrijheid van meningsuiting, zijn er vrije verkiezingen en is er in Oekraïne, anders dan in Rusland, een groot maatschappelijk middenveld opgekomen. Maar omdat de door gevestigde belangen en oligarchen beheerste media soms de grootst mogelijke onzin de ether in slingeren, vertrouw je alleen nog je eigen kleine kring. Rechters vertrouwen elkaar ook vaak niet. Alleen daardoor al is de rechterlijke macht niet in één klap te veranderen. Wat wij ze proberen te laten zien, is dat je verbeteringen in de rechtspraak vooral samen moet doen. En dat pakken ze heel goed op. Er zijn al meerdere rechtbanken die gevraagd hebben of ze zich bij dit project mogen aansluiten. Er is duidelijk behoefte aan verandering.”
