Buiten is het 37 graden, binnen blazen de airco’s op volle toeren. Honderden mensen hebben zich hier, in een evenementenhal in het Nigeriaanse Ibadan, verzameld voor het afscheid van een van de markantste figuren in de nationale literaire wereld. Een man die zich bij leven ‘chief’ mocht noemen en nu wordt geëerd met belangrijke koninklijke symbolen van de Yoruba, de grootste etnische groep in het zuidwesten van Nigeria. Een man ook met een weinig Nigeriaanse naam: Joop Berkhout.
In Nederland zelf was hij geen grote naam. Hij was daar dan ook al zestig jaar weg. Maar in Nigeria is Berkhouts overlijden, op 94-jarige leeftijd, groot nieuws. Alle nationale tv-zenders en kranten besteden aandacht aan het verscheiden van ‘de witte Nigeriaan’. President Tinubu stuurde een officieel condoleancebericht. „Hij stamde weliswaar uit Nederland, maar zijn hart behoorde Nigeria toe”, aldus het staatshoofd. Op het podium in Ibadan spreekt een gezant van een Yoruba-monarch, de Ooni van Ife, warme woorden over chief Berkhout, geflankeerd door een paleisdienaar met een grote, glinsterende scepter.
Berkhout, geboren in Amsterdam in 1930, behoorde tot de groep Nederlanders die na de Tweede Wereldoorlog emigreerden. Met alleen zijn middelbareschooldiploma op zak begon hij in de scheepvaart. Via Bahrein, Tanzania en Zambia belandde hij in 1966 in Nigeria. Toen was hij al overgestapt naar een compleet andere branche: de uitgeverij. Daarin vestigde hij in Nigeria zijn naam , als gewiekste zakenman met een passie voor boeken.
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2025/02/21122541/data128311621-e900f8.jpg)
Boekenvak
Van de honderden aanwezigen op de herdenkingsdienst in Berkhouts woonplaats Ibadan, de uitgestrekte traditionele stad zo’n honderd kilometer ten noorden van metropool Lagos, is een groot deel op de een of andere manier met die uitgeefbranche verbonden als schrijver, dichter, uitgever of redacteur. Want of je nou de buurvrouw was, een literatuurstudent die hij tegen het lijf liep op een boekenbeurs of een journalist die hem interviewde, als hij de indruk had dat je talent had en hij je voor zijn bedrijf gebruiken kon, introduceerde hij je in het boekenvak.
„Joop Berkhout was voor de Nigeriaanse uitgeefwereld wat penicilline was voor de gezondheidszorg”, zegt Prince Dotun Oleyade, Commissaris van Informatie van de deelstaat Oyo waarvan Ibadan de hoofdstad is, na afloop van de afscheidsdienst. De dignitaris werkte eind jaren tachtig drie jaar voor Berkhout.
In die tijd was zijn uitgeverij Spectrum Ltd een begrip in Nigeria. Schoolgaande kinderen zagen de naam op hun studieboeken. Daarnaast was Spectrum op enig moment uitgever van grote literaire namen als Nobelprijswinnaar Wole Soyinka en Chimamanda Ngoza Adichie, de latere literaire superster die Beyoncé in een van haar nummers zou citeren, van wie Spectrum het eerste boek publiceerde. En voormalige presidenten Obasanjo en Buhari noemde Berkhout steevast ‘my author‘, omdat hun autobiografieën bij hem uitkwamen.
Chief was getrouwd met de uitgeverij, en verwachtte hetzelfde van zijn werknemers
De Nederlander introduceerde menige Nigeriaan in het uitgeversvak. Maar een gemakkelijke werkgever was hij niet, daarover zijn voormalige werknemers het eens. „Hij was extreem veeleisend. Chief was getrouwd met de uitgeverij, en verwachtte hetzelfde van zijn werknemers”, herinnert Bankole Olayebi zich, die in de jaren tachtig voor hem werkte. Je familie en je weekends betekenden niets voor hem, zegt hij: „Hij kon midden in de nacht bellen over het werk en ging ervan uit dat je dan voor hem klaar stond.”
Olayebi hield het vier jaar bij hem vol, en vertrok toen om zelf een nog altijd succesvolle uitgeverij te beginnen, Bookcraft Ltd. „Berkhout herinnerde me er altijd aan dat hij mij gemaakt had. ‘I made him successfull’, zei hij dan. En hij had gelijk. Hij was mijn mentor en een vriend.”
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2025/02/21122532/data128363566-25877a.jpg)
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2025/02/21122529/data128363600-c9cb09.jpg)
Foto Taiwo Arifayan
Witte man in Nigeria
Ook in post-koloniaal Nigeria hebben witte mensen nog een streepje voor en Berkhout genoot van de uitzonderingspositie die hij als witte man in Nigeria had. Hij pronkte met zijn chiefstitel die hij in 1990 van zijn vriend de Ooni kreeg – ook al sprak hij geen woord Yoruba, noch enige andere Nigeriaanse taal. „Hij had invloedrijke vrienden door het hele land, deels vanwege zijn hartelijkheid, maar ook vanwege de kleur van zijn huid”, stelt Commissaris Oleye.
Dat witte privilege gebruikte hij niet alleen voor eigen gewin. Zo was het in Berkhouts huis in Ibadan waar na de Biafra Burgeroorlog (1967-1970) de leiders van de twee fronten, Gowon en Ojukwu, elkaar voor het eerst weer de hand schudden, een historisch moment in de Nigeriaanse geschiedenis. En toen in 2014 het ministerie van Financiën een importheffing van 35 procent aankondigde op boeken, wat de doodssteek zou zijn geweest voor de Nigeriaanse uitgeverij, waren het Berkhout en een collega-uitgever die met succes de boekenwereld mobiliseerden om dat tegen te houden. Berkhout kreeg zonder afspraak ministers te spreken door doodgemoedereerd binnen te lopen en te doen alsof hij er hoorde. „Hij was onuitstaanbaar soms. Maar hij kreeg het wel voor elkaar”, zegt Oleye.
Berkhout was de beste ambassadeur die Nederland ooit had in Nigeria
Aan de hommages aan Chief Joop lijkt geen eind te komen. Terwijl het Ibadan City Chorale een Engelse hymne aanheft tussen een paar afscheidstoespraken door, scrolt Funso Adegbola Ige door de tientallen foto’s op haar mobiel van zichzelf met Joop Berkhout. Hij was goed bevriend met haar vader, jurist en politicus Bola Ige die in 2001 slachtoffer werd van een nooit opgeloste politieke moord. „Mijn vader en hij waren leeftijdsgenoten en Uncle Joop vond het zijn taak om na zijn dood bij ons een oogje in het zeil te houden. ‘We zijn familie’, zei hij.”
Op de kansel staat na een lange rits Nigeriaanse sprekers de Nederlandse consul-generaal Michel Deelen, die sinds 1999 af en aan in Nigeria in diplomatieke dienst is. Hij noemt Berkhout een goede vriend en „de beste ambassadeur die Nederland ooit had” in Nigeria. „Hij had uitstekende connecties en was gerespecteerd. Hij heeft veel gedaan voor de Nederlands-Nigeriaanse relaties”, zegt Deelen „voorafgaand aan de afscheidsdienst.
Berkhout mocht dan wel een Nigeriaans paspoort hebben, hij was niet blind voor de tekortkomingen van het land, vervolgt de consul. „Tegen corruptie sprak hij zich altijd uit. Dat kaartte hij desnoods aan bij de president.” Dat deed hij volgens menigeen zonder aanzien des persoons met een aan botheid grenzende directheid.
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2025/02/21122537/data128310271-4f8b44.jpg)
Afwezige vader
Om zeven uur ’s avonds, een uur later dan gepland, eindigt de viering. De twee gastheren bedanken de aanwezigen. Het zijn Berkhouts oudste zoons Frans (63) en Ernest Berkhout (62), gekleed in traditionele kledij, waarvoor de kleermaker de avond ervoor nog hun maten is komen opmeten.
Over zijn privéleven hoorde je Berkhout niet vaak. Hij trouwde in 1960, maar zijn vrouw kon niet aarden in Nigeria. Ze probeerden het nog samen in Londen, maar Nigeria trok te veel aan de man en hij liet zijn gezin achter in het Verenigd Koninkrijk om weer in West-Afrika aan het werk te gaan. Dat vertrek leidde uiteindelijk tot een echtscheiding. Zijn vier kinderen groeiden op met een grotendeels afwezige vader, zegt Frans: „Als we hem zagen was hij vooral de man van de mooie verhalen. En voor de kleinkinderen de bijzondere opa die een traditionele chief was in Nigeria.”
„Een koning zonder opvolger”, zo omschrijft Frans zijn vader. Berkhout had graag een opvolger gehad, maar geen van zijn kinderen had interesse en het is hem nooit gelukt iemand klaar te stomen voor de rol. Maar de meer dan tweeduizend boeken die hij publiceerde en de vele mensen die hij tot schrijven en uitgeven inspireerde, vormen een blijvende nalatenschap aan het land waaraan hij zo verknocht was.
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2025/02/21122534/data128363521-d2bda6.jpg)
