Onder de brandende Mozambikaanse zon schuifelt Daniel Chapo over het podium. Hij doet dat met de energie van iemand die de geschiedenis in wil gaan. Het is eind september, twee weken voor de stembusgang, en zijn pleidooi tegenover zijn aanhang in de hoofdstad Maputo klinkt ambitieus: corruptiebestrijding, nieuwe wegen, beter onderwijs en lucratieve grondstofdeals.
De 51-jarige presidentskandidaat voor Frelimo, de partij die bijna een halve eeuw aan de macht is, spreekt over verzoening. Hij heeft het over een Mozambique waarin iedereen gehoord wordt, waarin de jeugd een centrale plaats krijgt, waarin de kloof tussen arm en rijk, tussen noord en zuid, eindelijk zal worden gedicht. Het zijn beloftes die de Mozambikaan eerder heeft gehoord. Want elke stap die hij zet, elke zin die hij uitspreekt, blijft doordrongen van de vraag: is Chapo iemand die de status quo werkelijk zal uitdagen of wordt hij de zoveelste bewaker van een oude macht?
Donderdag werd Chapo – zoon van een huishoudster en een spoorwegarbeider – geheel volgens verwachting officieel aangewezen als de winnaar van de landelijke verkiezingen van 9 oktober en opvolger van zijn partijgenoot Filipe Nyusi. Maar de verkiezingsuitslag wordt, net als voorgaande jaren, fel bestreden. Met name Chapo’s grootste uitdager Venâncio Mondlane wordt door velen gezien als de werkelijke winnaar. Hij verzet zich dan ook met man en macht tegen de uitslag, en riep al op tot grootschalige demonstraties en landelijke stakingen vanwege de „valse verkiezingsresultaten”.
De aantijgingen van stembusfraude werden ondersteund door EU-waarnemers die maandag bekendmaakten onregelmatigheden te hebben vastgesteld. Op welke schaal vervalsingen plaatsvonden en of deze breed werden georkestreerd is onduidelijk. Afgelopen weekend werden bovendien de advocaat én een politiek medewerker van Mondlane vermoord. Net als bij de vermeende verkiezingsfraude wijzen oppositiepartijen naar (aanhangers van) Frelimo.
Autocratie
De partij van Chapo, die kort na de onafhankelijkheid in 1974 met een marxistisch stempel aan de macht kwam, heeft volgens Elisio Macamo, hoogleraar African Studies aan de Universiteit van Basel, historisch steeds geworsteld om zich te verzoenen met democratische principes.
De lijnen tussen staat en partij zijn al decennia vervaagd, zegt hij. „Maar de verwoestende burgeroorlog dwong de partij begin jaren negentig tot democratische hervormingen en het openstellen van het politieke systeem en de invoering van meerpartijenverkiezingen.”
Hoewel de democratische hervormingen uit de jaren negentig de schijn van verandering wekten, veranderde er in essentie weinig. Freedom House, dat wereldwijd democratie en vrijheid monitort, meldt in zijn jaarrapporten terugkerende verkiezingsfraude, overheidscorruptie en beperkt politiek pluralisme. Journalisten ervaren daarnaast censuur en intimidatie. Volgens de Democracy Index van de Economist Intelligence Unit bungelt Mozambique tussen autoritair en gebrekkig democratisch in wat het omschrijft als een ‘hybride regime’.
Volgens Egídio Chaimite, onderzoeker van het Institute of Developlement Studies behield de partij Frelimo de controle over belangrijke instellingen zoals het leger, de politie en de rechterlijke macht. Democratische verworvenheden uit de jaren negentig werden de afgelopen jaren geleidelijk weer uitgehold. „Frelimo’s controle over de media, manipulatie van verkiezingsprocessen en onderdrukking van het maatschappelijk middenveld hebben allemaal bijgedragen aan deze autoritaire context. De burgeroorlog mag dan zijn geëindigd, de erfenis van eenpartijbestuur blijft bestaan.”
Frelimo’s controle over de media, manipulatie van verkiezingen en onderdrukking van het maatschappelijk middenveld hebben bijgedragen aan deze autoritaire context
Nadat de vurige wens van zijn voorganger Nyusi – tevens partijleider – voor een derde termijn intern werd geblokkeerd kwam Frelimo verrassend bij Chapo uit. En dat was geen keuze vanwege zijn duidelijke politieke visie – de kandidaten hoefden geen beleid of programma’s te presenteren. Met name interne partijpolitiek – gekonkel om macht en eigen belang – bleek doorslaggevend.
Hoogleraar Macamo laat de term ‘electorale autocratie’ vallen. „Dezelfde mensen blijven aan de macht, met grotendeels dezelfde opvattingen en een diepgeworteld wantrouwen tegenover de waarde van democratie”.
Een wat onbekende figuur als Chapo past precies in dat plaatje. De van opleiding advocaat viel niet bepaald op in de bestuurlijke functies die hij vervulde – onder meer als gouverneur van zijn eigen landelijke provincie Inhambane. Toch brengt hij nu de belofte van vernieuwing. En dat heeft met zijn leeftijd te maken. Chapo staat op het punt om de jongste president van Mozambique te worden, de eerste zonder directe link met de onafhankelijkheidsstrijd. Chapo is geen voormalige guerrillastrijder zoals zijn voorgangers, geen veteraan van de uitputtende oorlog tegen de Portugese kolonisator of de bloedige burgeroorlog die Mozambique midden jaren negentig heeft verscheurd. Frelimo maakt daar gretig gebruik van door hem neer te zetten als symbool voor verandering.
Opkomst van de oppositie
Tegelijk teert de partij op haar historische legitimiteit als bevrijdingspartij, zegt Chaimite. „Een verhaal dat vooral in landelijke gebieden resoneert. In steden probeert Chapo een manier om een beeld van modernisering en vernieuwing te projecteren. Met zijn vermeende afstand tot de oude garde wordt Chapo gepresenteerd als iemand die de kloof kon overbruggen tussen Frelimo’s erfenis en de eisen van het moderne Mozambique.”
De verkiezingsperikelen stortten Mozambique in een landelijke crisis die mogelijk een breuk in het politieke landschap markeert: de machtsconsolidatie van Frelimo staat onder druk. De opkomst van Venâncio Mondlane heeft daar veel mee te maken. Vooral jongeren voelen zich aangetrokken tot zijn discours van transparantie, verantwoording en concrete beleidsvoorstellen. Volgens Chaimite mobiliseert Mondlane mensen die zich eerder politiek afzijdig hielden.
De machtsconsolidatie van Frelimo staat onder druk, oppositieleider Venâncio Mondlane is populair bij jongeren
De echte uitdaging voor Chapo ligt in de onmiskenbare crises die zijn partijgenoot Nyusi achterlaat. Naast dalende armoede en corruptie komt de Mozambikaanse economie – ondanks haar potentie door onder meer enorme gasreserves – maar niet op gang. Van het ‘Qatar van Afrika’, die ECB-voorzitter Christine Lagarde ooit in Mozambique zag, is nog lang geen sprake.
Chapo’s aanstaande presidentschap kan een manier zijn om zich te onttrekken van Nyusi’s greep over de partij, zegt Macamo. „Anderen binnen de partij willen hun ‘beurt’ voor toegang tot het staatsapparaat. Het schetst precies het probleem: het grootste obstakel voor de verandering in Mozambique, is Frelimo zelf. En zonder de kernstructuren van de partij aan te pakken, zal dat niet veranderen.”
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data124296430-239e35.jpg|https://images.nrc.nl/vpRJXf1C-mVqNSd6sQyGtcsuOH8=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data124296430-239e35.jpg|https://images.nrc.nl/Lh7nogdoeCBb7YOj3Va1V8zq694=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data124296430-239e35.jpg)
