N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.
Reportage
Nexus-conferentie Op de Nexus-conferentie kwamen wetenschappers en kunstenaars samen om de stand van de wereld te bespreken, zonder de wereld mee te nemen.
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data101937307-f6bddb.jpg)
„Voor de lunch moeten we weten wat er aan de hand is in deze wereld”, begon filosoof Rob Riemen afgelopen zaterdag de Nexus-conferentie 2023 in de grote zaal van de Nationale Opera & Ballet.
Hij zette hoog in en dat is ook het kenmerk van zijn Nexus-instituut dat jaarlijks groten der aarden op het gebied van kunst en wetenschap uitnodigt om in urenlange rondetafelgesprekken de huidige tijd te duiden. En te kijken waar het heengaat met ‘de Westerse beschaving’. Dit jaar waren onder meer filmmakers László Nemes, schrijver Antonio Scurati en directeur van het Louvre Laurence des Cars aanwezig, maar ook wetenschappers als Brian Greene.
Een imaginair gesprek tussen Nietzsche en Van Gogh in het hiernamaals over de zoektocht naar het goede, schone en ware, stond afgedrukt in het programmaboekje. Het vormde officieel het uitgangspunt van de discussie die dag. Hemeltergend elitair volgens de één, onnederlands intellectueel volgens de ander.
Bob Dylan
De Amerikaanse schrijver Leon Wieseltier gaf als eerste zijn diagnose van de westerse wereld. Er heerst onverschilligheid tegenover traditie en kinderen leren niet eens meer wat goede films zijn, laat staan dat ze Kant lezen. Daarbij is iedereen verslaafd aan technologie, en is er een deerniswekkende overgave van hoge cultuur aan lage cultuur. „De dag dat Bob Dylan de Nobelprijs won, brak mijn hart.” Tel daarbij op een „overpolitisering van kunst” en je hebt volgens Wieseltier een complete cultuuurcrisis.
Die lofzang op traditie bleef niet helemaal onweersproken. Historicus Humberto Beck vroeg zich af of er niet iets mis is met de moderne traditie, als deze de mens boven de natuur heeft geplaatst, en de aarde zodanig heeft toegetakeld dat we met een klimaatcrisis kampen? Ondanks die kanttekening werd toch vooral de desinteresse van de jeugd in hoge, traditionele cultuur betreurd.
De Duitse schrijver Valentina Vapaux (2003) was er om de jonge generatie een stem te geven. Met bijval van Riemen merkte ze op: „Jullie zijn dol op klagen over hoe dom de jeugd is, maar wij hebben deze wereld niet gemaakt.” En slaat haar generatie dan aan het lezen via BookTok, dan zijn het weer niet de goede boeken. „Neem ons bij de hand, leer ons welke films we moeten kijken en welke boeken we moeten lezen.”
Het antwoord op die vraag werd niet uitgespeld, maar voor de goede verstaander was wel duidelijk welke boeken dat moesten zijn. De citaten van mannen als Freud, Nietzsche, Camus, Gramsci, Walter Benjamin, Levinas, en uiteraard Thomas Mann vlogen je zaterdag om de oren.
Hoe kon het toch dat uit die geweldige traditie de Tweede Wereldoorlog was gekomen, vroeg Riemen zich af. Daar moest hij volgens Wieseltier niet verbaasd over zijn: „Europa heeft zich altijd schuldig gemaakt barbarij. Altijd.” Kijk naar de slavenhandel, de genocide van de Albigenzische kruistochten, de vervolging en uitroeiing van de joden. Zijn culturele reputatie heeft Europa verdiend, zei hij, maar zijn zogenaamd morele superioriteit zeker niet.
Na de pauze ging het over de hoop voor de toekomst, bijvoorbeeld via kunst, maar de diagnose van de hedendaagse malaise bleef terugkeren. Cultuurstrijd, daar wilde Rob Riemen het ook nog graag over hebben. Want was er tussen links en rechts geen religieuze cultuuroorlog gaande, waarbij „een beleefd gesprek” haast niet meer mogelijk was?
Spirituele armoede
Hij hoopte misschien een medestander te hebben aan Katherine Fleming, president van de Getty Trust, maar die kwam hem niet tegemoet. „Kijk hoe de mensen aan deze tafel eruit zien. Je kan zien dat het nog steeds dezelfde mensen zijn, die dezelfde gesprekken hebben, over dezelfde dingen”, zei ze, gevolgd door applaus. „Ik denk niet dat dit een religieuze oorlog is. Ik heb nog nooit iets geleerd door te weigeren te luisteren.”
Haar kritiek op Riemens oorlogsbeeldspraak vatte de spanning die er de hele conferentie heerste tussen de crisissfeer die werd opgeroepen door termen als „een kolossale oorlog tegen objectiviteit”, een „een titanische strijd om het concept waarheid”, terwijl de werkelijke oorlog in Oekraïne maar zijdelings ter sprake kwam, net als de klimaatcrisis of groeiende ongelijkheid.
Het spannendste moment kwam toen Fleming door Riemen enigszins vilein werd gevraagd naar de spirituele afgestomptheid van de VS. Die is niet alleen overzees, kaatste ze terug. Kijk naar de honderden mensen die net zijn verdronken voor de kust van Griekenland, en hoe weinig impact dat heeft. „In een andere tijd had deze gebeurtenis de organisatie misschien doen besluiten deze hele conferentie vandaag af te blazen.” Dus ja, luidde haar conclusie. „Er is spirituele armoede. En alle aanwezigen hier zijn daar onderdeel van.”
