Nederlands’ nazistische ‘filmtsaar’ Jan Teunissen kwam er na de oorlog genadig vanaf

Posted on March 25, 2025 by admin

„Ik was de filmtsaar”, vertelt Jan Teunissen apetrots in een interview uit 1964. De ambitieuze Teunissen (1898-1975) had in de Tweede Wereldoorlog een sleutelpositie in de Nederlandse filmindustrie. Hij was leider van het Filmgilde van de Nederlandsche Kultuurkamer, voorzitter van de Rijksfilmkeuring en hoofd van de Filmdienst van de NSB. Zonder zijn goedkeuring kon er geen propagandafilm gemaakt worden. Hij kende NSB-leider Anton Mussert, de Duitse propagandaminister Joseph Goebbels en boegbeeld van de nazipropaganda Leni Riefenstahl, die volgens Teunissen „een beetje scheel keek”.

In het interview vertelt de zelfingenomen Teunissen enthousiast over zijn machinaties. Hij genoot van de vele nazi-intriges: „heel mooi”. En over de relatief lage straf (3,5 jaar) die hij na de oorlog kreeg. Dat was volgens hem gewoon een kwestie van „nederig kijken” tijdens zijn tribunaal.

Over deze fanatieke nationaalsocialist en rasopportunist is door Luuk Bouwman de documentaire De Propagandist gemaakt, die op het afgelopen IDFA bekroond werd met de prijs voor beste Nederlandse documentaire. Het is een welkome film in deze tijd van desinformatie, nepnieuws, gewiekste Russische beïnvloeding en hernieuwd nationalisme; de wind waait weer van rechts. En Jan Teunissen is ten onrechte een vrijwel vergeten figuur in de Nederlandse filmgeschiedenis.

Willem van Oranje

De carrière van deze door film bezeten man is heel fascinerend. Hij kwam uit een gefortuneerde Haagse familie en maakte als amateurfilmer fraaie korte films die tegen de avant-garde aan schuren, Pierement (1931) en Sjabbos (1932). Daarna regisseerde hij Willem van Oranje (1934), de eerste Nederlandse geluidsfilm. Critici vonden deze plechtstatige kostuumfilm niet veel soeps: „Willem van Oranje opnieuw vermoord.” Teleurgesteld werd hij editor, onder meer van films van voor de nazi’s gevluchte Joodse regisseurs die Nederland aandeden. Dat zette kwaad bloed: waarom kregen zij wel de kansen die hij niet kreeg? De zaadjes voor zijn antisemitisme werden hier gepland.

Hij wilde dolgraag bijdragen aan een bloeiende Nederlandse filmproductie, en zag aan het begin van de oorlog zijn kans schoon. In augustus 1940 werd hij NSB-lid en in maart 1941 hoofd van de NSB-Filmdienst, ook sloot hij zich aan bij de SS. De opvliegende Teunissen schuwde niet zijn tegenstanders te intimideren of geweld te gebruiken; hij sloeg iemand zo hard, dat deze aan één oor doof werd. Dat hij alleen korte voorfilmpjes mocht maken – de Duitse filmmaatschappij UFA/Tobis controleerde de Nederlandse filmindustrie en het bioscoopbedrijf – frustreerde hem enorm.

De Propagandist vertelt zijn verhaal aan de hand van twee historici, Rolf Schuurman en Egbert Barten. Schuurman had in 1964 en 1965 een oral history-project waarin hij Teunissen uitgebreid interviewde. Barten doet al sinds 1989 onderzoek naar de Nederlandse film tijdens de oorlogsjaren. Beiden komen aan het woord, maar het is het beeld dat echt spreekt. Zo is er de antisemitische tekenfilm Van den Vos Reynaerde, waarin een neushoorn met een keppeltje en de niet mis te verstane naam Jodocus het rijk van koning Nobel bedreigt door rasvermenging en broederschap der volkeren te prediken. De Propagandist laat ook fragmenten zien uit de reeks ‘Wat een tijd’, zo’n dertig filmpjes waarin Nederland wordt klaargestoomd voor ‘de nieuwe orde’. In één van deze NSB-kluchten krijgt een Jood een bloempot op zijn hoofd: antisemitische slapstick.

‘Naïeve man’

Verder is er aandacht voor andere collaborerende filmmakers en cameramensen, die na de oorlog ongestoord verder werkten. Zij doen er meestal het zwijgen toe, heel anders dan Jan Teunissen. Zijn verweer luidt dat hij apolitiek was en slechts de Nederlandse film vooruit wilde helpen: hij was een ‘vakman’, geen propagandist. Dat sloeg soms aan: denk aan de bescheiden Historikerstreit van 1978, toen in filmtijdschrift Skrien een filmhistoricus Teunissen vergoelijkte als „een naïeve man” en „zondebok”. Hij werd meteen van repliek gediend: „Je kunt een NSB’er van het formaat Teunissen niet reduceren tot een naïeve man.”

Zijn interviews uit 1964/1965 spreken uiteindelijk boekdelen: hij doet terloops antisemitische uitspraken, noemt het verzet „een hoop sukkels” en toont absoluut geen berouw. Hoeveel schade hij aanrichtte, is een andere vraag. Hoewel Teunissen de basisprincipes van Goebbels onderschreef – propaganda moet onbewust de ziel bespelen en dient onzichtbaar te zijn – zijn vermoedelijk weinig mensen bekeerd door filmpjes als De nieuwe tijd breekt aan. Wel zijn er berichten dat het bioscooppubliek collectief een ‘spontane’ hoestbui kreeg zodra Mussert in beeld kwam.

Dappere filmoperateurs vertoonden Duitse bioscoopjournaals ‘per ongeluk’ ondersteboven. De NSB trad hier streng tegen op: bioscoopcontroleurs hielden het publiek in de gaten en deelden bij ‘ordeverstoring’ fikse boetes uit. Veel invloed werd Teunissen na de oorlog niet toegedicht: tegenover zijn 3,5 jaar celstraf stond de doodstraf van Max Blokzijl voor pro-Duitse radiopraatjes.

Een filmmaker als Teunissen bleef relatief anoniem; bovendien is filmpropaganda in Goebbels’ stijl ambivalent en kun je kwade bedoelingen achteraf dus gemakkelijker ontkennen. Context en intentie spelen een belangrijke rol. In De Propagandist zien we beelden van een landschap weerspiegeld in Hollands water als voorbeeld van NSB-nationalisme, maar Bert Haanstra vierde later successen met precies zulke ‘poëtische’ beelden. Teunissens vroege film Sjabbos (1932) is ook een uitstekend voorbeeld: volkomen in tegenspraak met zijn latere antisemitisme geeft dat een sfeervol en sympathiek beeld van de Amsterdamse Jodenbuurt. Dezelfde beelden keren echter terug in de in Nederlands bewerkte versie van de virulent antisemitische propagandafilm Der ewige Jude (1941): een lullig muziekje maakt de Joden belachelijk. In de recente archiefdocumentaire Nesjomme (Sandra Beerends, 2024), over Joods Amsterdam in het interbellum, illustreren fragmenten uit Sjabbos juist weer de vooroorlogse onschuld die op het punt staat te worden verwoest. Beeld valt nooit te vertrouwen.

De gameverfilming is Hollywoods nieuwe goudader. Maar is de nieuwe Minecraft-film ook goed?

admin
April 2, 2025
0

Hollywood zet vol in op videogameverfilmingen. Superheldenfilms floppen steeds vaker – de rek is uit het spandex – en dus zoeken filmstudio’s nieuwe mogelijkheden voor lucratieve filmfranchises die al fans hebben. Er zijn meer dan vijftig computerspelfilms en -series in ontwikkeling, volgens gamesite IGN. En begrijpelijk: de 1,3 miljard dollar omzet van The Super Mario Bros. Movie liet in 2023 zien dat hier een onontgonnen goudader ligt.

Een Minecraft-film lijkt een logische volgende stap. Minecraft is met meer dan 300 miljoen verkochte exemplaren de populairste videogame aller tijden. Als al die mensen een kaartje kopen… Maar er is een probleem: Minecraft heeft niet echt een verhaal. Het is – op wat ‘sages en legendes’ na – een virtuele blokkendoos waarin spelers als avatar Steve zélf huizen, steden en werelden kunnen bouwen.

Dat tekort is te zien in de film. Het verhaal dat vier scenaristen verzonnen, is zo ongeveer hetzelfde als dat van The Super Mario Bros. Movie en de Jumanji-films (allen met hoofdrollen voor Jack Black): een divers gezelschap komt per ongeluk vast te zitten in de wereld van Minecraft en moet ontsnappen.

Kwaadaardige big

Het gezelschap moet een „earth crystal” vinden in „the woodland shed” om terug te keren naar de echte wereld. Maar Malgosha zit achter ze aan: een kwaadaardige big uit de „nether” die wil vernietigen in plaats van „creëren” omdat ze ooit werd uitgelachen bij een danswedstrijd.

In deze wereld is alles kubusvormig: dieren, bomen, dorpelingen. En kubussen kunnen gemijnd worden (Mine) en samengevoegd, om wapens of huizen te bouwen (Craft). Maar van ‘minen’ en ‘craften’ komt het niet al te veel tijdens de heroes journey die volgt. De helden leren vooral op metaforisch niveau dat ze moeten ‘bouwen’ in plaats van ‘afbreken’: geef je dromen niet op! Dit geldt vooral voor de jongens, minder voor de twee vrouwelijke personages die vrij snel op een doelloos zijpad gestuurd worden.

Het verhaal is een kapstok voor zo veel mogelijk internetmemes en herkenbare elementen uit het videospel. Zo zagen de makers dat Jack Blacks liedje uit de Mario-film in 2023 een internethit werd, en dus zingt hij wel vier keer in Minecraft. Jennifer Coolidge (The White Lotus) is hernieuwd populair, en dus zit zij ook in de film. Personages refereren naar memes als ‘chungus’, en ‘unalive’. En andere grapjes zijn slechts leuk voor kleine kinderen. Personages noemen elkaar „kapitein bilspleet” en zeggen „suck butt”.

De samenhang van de film rust voornamelijk op de harige schouders van Jack Black en Jason Momoa. Die laatste brengt het er aardig vanaf: het contrast tussen zijn kleuterige gedrag en zijn enorme spieren is vaak grappig. Maar Jack Black doet te veel. Hij karateschopt, kietelt de lucht met zijn vingers, flippert zijn wenkbrauwen en rekt woorden op (komische) wijze uit: „Abso-rutin-tutely!” Soms lijkt het wel alsof de regisseur Jack Black voor een greenscreen zette, zijn Ritalin afpakte en er achteraf wat geanimeerde nonsens omheen plakte.

Er zijn best goede dingen aan de film. De animatiewereld is een prachtige vertaling van de wereld uit het videospel. De ‘echte wereld’ is grappig: vol pathetische volwassenen die hun dromen opgaven. Maar de combinatie werkt vooral bevreemdend.

Wellicht is A Minecraft Movie een goede reflectie van hoe het is om op te groeien met het internet: elke tien seconden een ander alarm, filmpje, geluid, of wereld om in te verdwijnen. Maar als zoiets ontstaat, is dat puur toeval. A Minecraft Movie is namelijk vooral crosspromotie. Bedoeld om computerspelletjes, merchandise en Dorito’s te verkopen (‘Vindt het vierkante chipje!’).

Tristan Theirlynck

Gamers vertrouwen gameverfilmingen niet

In de eerste trailer van A Minecraft Movie staat acteur Jack Black – met gepeperde baard – in een digitaal landschap vol blokken. Hij spreidt zijn armen. „Ik…” kondigt hij aan, „ben Steve!”

Een leger gamers reageerde verbolgen. Dít was dan de verfilming van Minecraft, één van de bestverkochte games aller tijden en een essentieel onderdeel van menig gamejeugd? Een paar Hollywoodacteurs die stomme grappen maken in een raar, tegen het realisme aanschurende verbeelding van de Minecraft-wereld? Op vele fora klonk dezelfde opmerking: „Had dit niet gewoon vol animatie kunnen zijn? Misschien zelfs opgenomen in Minecraft zelf?”

Die reactie viel te verwachten. Na decennia slechte gameverfilmingen zijn gamers hyperalert op promotiebeelden, ze speuren elke millimeter trailerbeeld af op fouten. Het gaat er niet eens om dat een verfilming precies lijkt op het origineel – gamers willen gewoon weten of Hollywood de game-ervaring dit keer wél begrijpt. Dat het antwoord steeds vaker ‘ja’ is, zoals in series als The Last of Us, Arcane en Fallout, heeft de angst nog niet weggenomen.

Makers van gameverfilmingen hebben het dan ook niet gemakkelijk. In de game-industrie is het woord ‘gameschrijver’ inmiddels verruild voor ‘verhaalontwerper’ – een gameverhaal zit namelijk niet alleen besloten in filmpjes met personages, maar ook in de interacties die een speler kan hebben met de spelwereld, en dat vereist een andere aanpak dan een filmscenario. Waar je bij een boek- of podcastverfilming een (visuele) dimensie toevoegt, sla je bij een gameverfilming juist iets plat.

Traditioneel strooien Hollywoodstudio’s vooral gameverwijzingen uit over een standaard actie- of comedyverhaal. Dat werkt niet – de fan mist de kern van zijn ervaring, het mainstreampubliek krijgt clichés en onbegrijpelijke grappen. Meer succes hebben projecten waarvan de makers zelf gamers zijn, met een intens begrip van de betreffende gamewereld.

Zo werd bij de planning van personages voor serie Fallout nagedacht over de verschillende typen mensen die in Fallout spelen – de ‘good guys’, de anarchisten, de machtswellustelingen. Gamers herkennen de archetypen onmiddellijk. Op het moment dat hoofdpersonage (en anarchist) The Ghoul vervolgens ook nog eens zucht: „De eerste regel van de Wasteland is dat je altijd van je pad gelokt wordt door bullshit”, is de gamer ingepakt: zie, ze snappen het gamen.

Column | Mevrouw Odysseus herkent die ouwe man best

admin
April 2, 2025
0

Films over het klassieke Griekenland zijn er te over. Meestal zijn ze gezellig, met Griekse helden in fantasie-wapenrusting, ronddartelend in fotogeniek mediterraan gebied: azuren zee, mooie meiden, mooie jongens. Ik denk aan de plofkraak-Achilles van Brad Pitt, de pestkoppige Helena van Irene Papas. Favoriet is Homerus’ Odysseus, de staalgespierde, de godgeplaagde, de snaaksgebreinde – om het maar eens zogenaamd-homerisch te zeggen.

Ook The Return draait om Odysseus, en ik denk, dat weet ik wel, ik sla deze maar eens over.

Maar ja, Juliette Binoche speelt Penelope, mevrouw Odysseus. Binoche ligt me na aan het hart. Ze is zo goed, ik stel er een eer in om elke nieuwe film met haar te zien, wat het ook is.

Dus ik ga toch naar de bioscoop.

Gelukkig, want ik zie een meesterlijke film. Zonder wonderen, zonder monsters, geen Cycloop in zicht. Zonder hedendaags-getinte glamour. Met inactieve goden – ze worden wel aangeroepen maar god geeft nooit thuis, dat is bekend. Natuurlijk is er geweld en smerig ook, maar het is onspectaculair.

Wel voldoet The Return aan de piketpaaltjes. Odysseus’ ouwe hond die zijn baas terugziet en dan sterft (brekende ogen, check). De bejaarde voedster die hem herkent aan een litteken (haar verbijstering, check). Het huwelijksbed dat Odysseus sneed uit de stam van een olijfboom (check, maar alleen te zien als je goed oplet).

Juliette Binoche als Penelope in ‘The Return’ van Uberto Pasolini

Foto Fabio Zayed

‘I Saw the TV Glow’ is een fenomeen (voor wie ‘m begrijpt)

admin
April 1, 2025
0

Volgens Amerikaanse recensenten was I Saw the TV Glow een van de beste films van 2024. Regisseurs als Martin Scorsese loofden de film, Paul Schrader (scenarist van Taxi Driver) noemde regisseur Jane Schoenbrun „de origineelste stem in de filmindustrie van dit decennium”. En verschillende online filmfora wijdden zich maandenlang aan een ontleding van elke frame van de film.

Toch werd I Saw the TV Glow in Nederland vorig jaar zonder noemenswaardige publiciteit in de bioscoop gedumpt. Het is een curieus maar typerend lot voor het filmfenomeen, dat deze week op Netflix komt. Behoor je tot de doelgroep van transpersonen, internetverslaafden en cinefielen? Dan raakt de film je diep in de oerangsten. Herken je je er niet in? Dan ben je op z’n best ambivalent.

Wat maakt dat deze queer horrorfilm zó specifiek succesvol is? Aanvankelijk lijkt de film juist de plot van elk Amerikaans tienerdrama van rond de eeuwwisseling te volgen. Apathische, onbegrepen tiener Owen vindt een gelijke in de twee jaar oudere Maddy. Zij is geobsedeerd door The Pink Opaque, een tienerhorrorserie over twee paranormale meisjes die het opnemen tegen een sinister grijnzende maan , Mr. Melancholy. Millenials zullen in deze tv-serie Buffy The Vampire Slayer herkennen, de hitserie uit de jaren negentig vol queer-subtext. Owen mag niet kijken – vader: „Dat is toch voor meisjes?!” – maar tijdens een geheim slaapfeestje bij Maddy raakt hij verknocht.

Hier wordt de film vreemd. Owen voelt maar 30 minuten per week écht dat hij leeft, als hij naar The Pink Opaque kijkt. Het hoofdpersonage Isabel lijkt een versie van hem; het meisje dat hij zich voelt. Hij begint te dissociëren van zijn eigen leven. Als Maddy op een dag verdwijnt, wordt ook The Pink Opaque plots niet meer uitgezonden. De serie zal voor altijd onaf zijn.

Decennia verglijden. Owen leeft in verlamming tussen zijn ‘echte’ leven en steeds verkniptere fantasie, alsof hij rot. Zijn andere identiteit heeft hij diep begraven. Zoals de meisjes van The Pink Opaque over hun monsters zeggen: „Ze kunnen ons geen pijn doen, als we niet aan ze denken.”

Schermentrilogie

I Saw the TV Glow is de tweede film van Jane Schoenbrun, en het tweede deel in diens officieuze ‘schermentrilogie’, waarin schermen dienen als metafoor voor verschillende fases van de gendertransitie. In Schoenbruns debuut We’re All Going to the World’s Fair waren dat portalen naar andere werelden, waarin een persoon die worstelde met zijn genderidentiteit veilig kon verdwijnen.

I Saw The TV Glow behandelt het voorgeborgte van transitie. De film is nostalgisch naar een tijd waarin buitenbeentjes hun gemeenschap vonden via het televisiescherm. Op tv was men nooit expliciet, maar je voelde de gloed van mensen die hetzelfde dachten en voelden als jij. Mensen bij wie je je wél thuis voelde en jezelf kon zijn. Owen moet volledig in die andere tv-wereld durven te stappen om zichzelf te kunnen omarmen.

Dat klinkt als een intellectuele exercitie, maar I Saw the TV Glow voelt ook zeer doorleefd. Regisseur Schoenbrun identificeert zich als non-binair, onderging zelf een gendertransitie, en sprak in talloze interviews over het „hellevuur van de Amerikaanse buitenwijk”. Die ervaring wasemt door in de hyperspecifieke details van I Saw the TV Glow. Zo klinkt Owens stem anamorf en hol – vreemd, zoals transpersonen zichzelf vaak niet kunnen herkennen in hun eigen stemgeluid. En zo is het personage van Maddy herkenbaar voor lhbti’ers als een oudere ‘gids’, die Owen probeert te helpen zichzelf te vinden.

Ook castingkeuzes spelen slim met Schoenbruns ervaring. Zo wordt Owens onderdrukkende vader gespeeld door Fred Durst, zanger van rap-rockband Limp Bizkit. In de jaren negentig was hij hét toonbeeld van bro-cultuur; agressieve mannelijkheid, met liedjes als ‘Break Stuff’ en een chronisch achterstevoren gedragen pet. Met die castingkeuze boort Schoenbrun niet alleen angst voor de macho aan, maar brengt ze de wereld van I Saw the TV Glow ook de realiteit in – de gloed schijnt nu jouw wereld binnen.

Cronenberg

Maar de film spreekt niet alleen de queergemeenschap aan, hij bereikt ook cinefielen en internetverslaafden. Dat komt door de unieke toon van de film. Het resultaat, volgens Schoenbrun, van „de boze seks van kunst en commercie ”. Ze mixt tienerdrama met de verknipte droomwerelden van David Lynch, de bodyhorror van David Cronenberg, en de verstopte subversiviteit van Paul Verhoeven. En voegt daaraan de esthetiek van het internet toe.

Veel van het tweede deel van de film speelt zich namelijk af in ruimtes die in de internetcultuur ‘liminal spaces’ genoemd worden. Plekken die bekend en nostalgisch voelen, maar ook verontrustend zijn. Een nachtelijke parkeergarage vol winkelwagentjes, een verlaten speelparadijs met tl-verlichting. Dit soort beelden waren de afgelopen jaren een hype op het internet. Ze riepen een collectief gevoel van onbehagen op bij generatie Z.

Mediafilosofen discussiëren nog over wat ‘liminal spaces’ precies zijn, de definitie is diffuus. Maar in I Saw the TV Glow zijn het plekken waar schermen en herinneringen samenkomen. Je weet niet wat je herkent uit je eigen leven, of uit plaatjes, tv-series, films. Vergevorderde dissociatie door een leven op een scherm: échte herinneringen zijn versmolten met sjablonen uit film. Dat wekt een angst op, niet alleen bij transpersonen, maar bij iedereen die een scherm gebruikt als uitvlucht. Het is een akelige benadering van hoe het voelt om in het verkeerde lichaam te zitten.

Verminking

I Saw the TV Glow werd aangeprezen als horror in de VS. Dat is een deel van de reden dat het grote publiek de film „saai” en „pretentieus” noemt online: wie klievende messen en spoken verwachtte, komt bedrogen uit. Maar horror is het wel degelijk. Verschillende recensenten schreven correct dat Schoenbrun de verminkte, vergroeide lichamen van Cronenberg heeft geïnternaliseerd. Schoenbrun toont geen misvormingen, maar laat de verminking zien die je jezelf kunt aandoen als je je ware aard verwaarloost. Als dat besef doordringt, in een zeer akelige finale, is I Saw the TV Glow een van de engste films van het jaar.

Maar bij de meeste kijkers zal dat niet doordringen. Als je niet met ‘Buffy’ bent opgegroeid – of met internet – en geen transpersoon of cinefiel bent, vallen de tekortkomingen van I Saw the TV Glow nogal op. De visuele metaforen zijn wel érg vet , net als het acteren. Ook de dialogen zijn wel erg gekunsteld .Zo bezien is het niet wat de marketing of de lovende recensies beloofde.

I Saw the TV Glow is zoals het fictionele The Pink Opaque: een gloed waarin gelijkgestemden zichzelf vertegenwoordigd zien. En niet te ontcijferen voor de rest.