Het was een Nederlandse man die in 2007 het Iraanse kernwapenprogramma saboteerde door Stuxnet, een sabotagevirus, het nucleaire complex in Natanz binnen te smokkelen. Dat schrijft de Volkskrant maandag op basis van gesprekken met 43 bronnen, waaronder 19 AIVD- en MIVD-medewerkers. Ingenieur Erik van Sabben, die werd gerekruteerd door de Nederlandse geheime diensten, speelde een cruciale rol in het beschadigen van bijna duizend ultracentrifuges, waardoor het kernwapenprogramma naar schatting enkele jaren vertraging opliep. De politiek zou niet op de hoogte zijn geweest van deze operatie.
In 2019 onthulde Volkskrant-journalist Huib Modderkolk al dat de Nederlandse inlichtingendiensten in 2007 samenwerkten met de Verenigde Staten en Israël aan een sabotage-actie in Iran. Ook ontdekte hij dat de AIVD erin slaagde het Stuxnet-virus het Iraanse nucleaire complex binnen te smokkelen. Maar destijds werd uitgegaan van een door de AIVD gerekruteerde Iraanse ingenieur die het virus zou hebben binnengebracht. De rol van de Nederlandse Van Sabben was toen nog niet bekend.
Ingenieur in Dubai
Van Sabben werkte in 2005 als ingenieur bij transportbedrijf TTS in Dubai toen hij werd gerekruteerd, zeggen bronnen tegen de Volkskrant. Bij het transportbedrijf, dat onder meer onderdelen leverde voor de olie- en gasindustrie in Iran, zou hij „de ideale positie” hebben gehad om westerse apparatuur in Iran te krijgen. De uiteindelijke opdracht die Van Sabben kreeg: apparatuur installeren in Natanz.
Dat de Nederlandse geheime diensten daarmee bijdroegen aan het saboteren van het Iraanse kernwapenprogramma, wisten ze. Maar dat Van Sabben apparatuur installeerde die geïnfecteerd was met het Stuxnet-virus, waarvan de ontwikkeling 1 tot 2 miljard dollar zou hebben gekost, was de inlichtingendiensten onbekend. „De Amerikanen hebben ons keihard gebruikt”, zegt een inlichtingenbron tegen de Volkskrant.
Of van Sabben zelf wist dat de apparatuur die hij installeerde het beruchte virus bevatte, is niet bekend en niet meer te achterhalen. De destijds 36-jarige Van Sabben overleed ruim een jaar na de geheime operatie, op 16 januari 2009, door een motorongeluk in de buurt van zijn woonplaats Dubai. Volgens het onderzoek van de Volkskrant wijst niets op mogelijke opzet en ook de familie van Van Sabben gaat uit van een ongeval. Maar binnen de inlichtingendiensten riep zijn plotselinge overlijden wel vragen op.
Den Haag wist van niets
Volgens de Volkskrant was niemand in de politiek, inclusief toenmalig premier Jan-Peter Balkenende, destijds op de hoogte over het plan van de AIVD om bij te dragen aan de sabotage van het Iraanse kernprogramma. Over de risico’s of de juridische basis van de operatie is in Den Haag daarom niet gesproken. Ook de commissie-Stiekem, die bestaat uit de fractievoorzitters van de grootste partijen in de Tweede Kamer en die de AIVD en MIVD moet controleren, werd niet geïnformeerd, stelt de Volkskrant.
Balkenende wil zestien jaar later niet reageren op vragen van de Volkskrant. „Hierover heb ik vertrouwelijkheid in acht te nemen, niet alleen in de tijd van het premierschap maar ook daarna”, zegt hij. De inlichtingendiensten en andere betrokkenen, zoals de Rijksvoorlichtingsdienst en het ministerie van Binnenlandse Zaken, willen vanwege de vertrouwelijkheid van de zaak niet inhoudelijk reageren op het onderzoek van de Volkskrant.
De politiek reageert verbolgen op het nieuws. Het is „onbestaanbaar” dat een operatie als Stuxnet plaatsvond zonder instemming van de politiek, zegt GroenLinks-PvdA-Tweede Kamerlid Kati Piri maandag tegen de Volkskrant. Volgens haar zouden alle betrokken ministers daarvan op de hoogte moeten zijn wanneer zo’n operatie plaatsvindt. „Het meest rare is nog wel dat bevriende inlichtingendiensten niet transparant zijn over een operatie waarbij een Nederlandse agent het meeste risico loopt en waarbij er ook voor Nederland als land veel op het spel staat.”
NSC-Kamerlid en oud-medewerker van de AIVD Jesse Six Dijkstra vindt het raar dat er „geen algemene geopolitieke en maatschappelijke belangenafweging is geweest” en dat er op deze manier geen parlementaire en institutionele controle heeft kunnen plaatsvinden. D66 en SP hebben aangekondigd in de Tweede Kamer opheldering te gaan vragen over wat er precies is gebeurd rond de Stuxnet-operatie. NSC gaat schriftelijke vragen stellen aan demissionair premier Mark Rutte, zegt de partij tegen de Volkskrant. „We vinden het van belang dat er een algemene reflectie komt op het functioneren van de democratische en bestuurlijke controlemechanismen van de Nederlandse inlichtingendiensten.”
Lees ook ‘AIVD infiltreerde in nucleair complex in Iran’
Het ministerie van Justitie en Veiligheid heeft buiten de Tweede Kamer om een telefoon- en data-aftapsysteem voor de politie gekocht van het omstreden Israëlische defensiebedrijf Cognyte. Het besluit werd dit jaar genomen, toen Dilan Yesilgöz nog minister was en Dick Schoof de hoogste ambtenaar op het ministerie. Dat blijkt uit onderzoek van NRC.
Het ministerie kocht het nieuwe systeem om het falen van een ander gloednieuw tapsysteem te verhullen, maar ook dit heimelijk gekocht systeem werkt tot op heden niet, blijkt uit het onderzoek. Daardoor zit de overheid nu opgescheept met twee nieuwe, niet-werkende tapsystemen en maakt de politie nog altijd gebruik van een verouderd en technisch rammelend afluistersysteem.
Het ministerie heeft de geheime aankoop niet genoemd in Kamerstukken en sprak slechts over een „upgrade”. Meerdere direct betrokken politie- en justitiemedewerkers laten NRC weten dat de Kamer daarmee verkeerd is geïnformeerd. Het gaat niet om een upgrade, maar om een nieuw tapsysteem, dat is aangeschaft omdat een ander nieuw tapsysteem een miskoop bleek. De aanschafprijs van dat systeem is geheim. Aan pogingen om het werkend te krijgen, gaf de politie afgelopen jaren 3,8 miljoen euro uit, bevestigt een woordvoerder van de politiekorpsleiding nu. Over dat bedrag is de Tweede Kamer nooit geïnformeerd.
Al vijf jaar probeert de politie het systeem met hulp van tal van interne en externe IT-specialisten vergeefs draaiend te krijgen conform de eisen
Daarnaast is de heimelijke aankoop omstreden omdat van leverancier Cognyte eerder in de Tweede Kamer werd gevreesd dat het afluisterapparatuur misbruikte voor spionage voor Israël. Daarom wilde de Kamer al in 2016 afscheid nemen van Cognyte – dat toen nog Verint heette – als leverancier van het toenmalig tapsysteem.
Sindsdien is Cognyte meermaals direct in verband gebracht met mensenrechtenschendingen en spionageschandalen. In 2023 kwam het Israëlisch defensiebedrijf publiekelijk onder vuur te liggen wegens het leveren van afluistersystemen aan onder meer Myanmar. Daar zette het regime ze in tegen politici en journalisten waarmee het mensenrechten schond – ook nadat in Israël een officieel verbod op die handel was ingevoerd.
Een jaar eerder besloot de centrale bank in Noorwegen niet meer in Cognyte te investeren, nadat een rapport van een ethische commissie van de Noorse regering had vastgesteld dat het een „onacceptabel risico” was dat „het bedrijf bijdraagt aan serieuze mensenrechtenschendingen” zoals ontvoeringen en marteling.
Afluister- en andere cybersecuritysystemen van Israëlische defensiebedrijven zorgen regelmatig voor internationale schandalen. De bekendste is het Pegasus-schandaal, waarmee in diverse landen activisten, politici en journalisten werden bespioneerd. Afgelopen zomer onthulde The Guardian in samenwerking met andere internationale media dat Israël bij het Internationaal Strafhof in Den Haag aanklagers probeerde af te luisteren die klachten tegen het land behandelden.
Lees ook
De problemen met het verouderde tapsysteem zijn erger dan minister Yesilgöz deed voorkomen
Miskoop
Het tapsysteem van de Nederlandse politie is al langer een hoofdpijndossier. Het oude systeem van Cognyte – destijds dus Verint – werd door de Tweede Kamer vooral gewantrouwd omdat de soft- en hardwarekern van het Israëlische systeem voor Nederland een black box was: het technisch onderhoud van het tapsysteem was niet in handen van de Nederlandse politieambtenaren, maar werd uitgevoerd door Israëli’s die bij problemen werden ingevlogen.
Onder druk van de Kamer kocht Nederland daarom via een openbare aanbesteding uiteindelijk in 2019 een nieuw tapsysteem. Die aanbesteding werd gewonnen door een ander Israëlisch defensiebedrijf, Elbit. Met de toezegging dat de Nederlanders ditmaal wel zelf het onderhoud van het systeem in de hand zouden houden, en andere eisen over cybersecurity, ging de Kamer akkoord. Na de aankoop in juli 2019 bleek dit nieuwe tapsysteem van Elbit, geheten ‘i360’, een miskoop.
Al vijf jaar probeert de politie het systeem van Elbit met hulp van tal van interne en externe IT-specialisten tevergeefs draaiend te krijgen conform de eisen van de Nederlandse politie. Zo lukt het nog steeds niet met het nieuwe systeem vertrouwelijke gesprekken met advocaten die niet getapt mogen worden, automatisch te beschermen, aldus betrokkenen. En ook de koppeling van het tapsysteem met andere politiesystemen werkt niet of niet voldoende.
‘Onzekerheid over realisatie’
De problemen waren twee jaar terug al zo serieus dat de opsporing in gevaar kwam, onthulde NRC. Het ministerie van Veiligheid en Justitie weet de problemen destijds aan opstartproblemen en kondigde aan dat „de zorgvuldige stapsgewijze implementatie naar verwachting nog heel 2023 zal vergen”.
Een jaar geleden werkte i360 nog steeds niet. Lang was de uitleg daarbij dat het om reguliere opstartproblemen ging. Maar in december 2023 kreeg de Kamer na nieuwe vragen over het falende systeem een nieuwe verklaring: de twee maanden daarvoor begonnen oorlog in Gaza. „Vanwege de situatie in Israël is de onzekerheid over de realisatie van het nieuwe tapsysteem helaas toegenomen,” liet toenmalig minister Yesilgöz de Kamer weten. En een halfjaar later, afgelopen juni: „Vanwege de situatie in Israël is er nog steeds onzekerheid over de realisatie van het nieuwe tapsysteem.”
Intussen, zo staat in hetzelfde stuk, wordt „het huidige tapsysteem langer in stand gehouden om de continuïteit van tappen te borgen”. Daarvoor wordt het „geüpgraded en op een nieuw hardware platform geplaatst”. Over wat dat betekent ontbreekt iedere uitleg.
Lees ook
Verkennen, hacken en tappen: mogen de AIVD en MIVD al genoeg of moet de wet nodig ruimer?
Miljoenen
In werkelijkheid gaat het om veel meer dan een „upgrade”, bevestigen diverse bronnen binnen de politie en het ministerie die direct bij het project betrokken zijn aan NRC. Het gaat om een compleet nieuw tapsysteem: Reliant X van Cognyte – aangeschaft omdat het al die jaren niet lukt om het nieuwe i360 te laten functioneren. Maar daarover krijgt de Kamer niets te horen. Kamerleden krijgen van de minister slechts te horen dat „de situatie in Israël” – de Gaza-oorlog – voor vertraging zorgt. Terwijl diezelfde oorlog blijkbaar geen belemmering vormt voor de aanschaf van het eveneens Israëlische Reliant X. Vorige week schreef NRC nog over de 1,9 miljard euro die Nederland afgelopen jaren aan Israëlisch defensiematerieel uitgaf, waarvan de helft na het begin van de Gaza-oorlog. Alleen al bij Elbit werd voor ruim 900 miljoen euro aan materieel besteld in de afgelopen vijf jaar.
De opsporingsdiensten zitten nu opgescheept met een nieuw probleem. Het nieuwe, in het geheim gekochte Reliant X van Cognyte blijkt ook niet te werken. De politie heeft miljoenen uitgegeven aan twee nieuwe systemen die niet aan de eisen voldoen en zit vast aan een verouderd en compleet achterhaald tapsysteem, waar de Tweede Kamer al in 2018 vanaf wilde.
De politie wil niet zeggen hoeveel ze voor i360 en Reliant X heeft betaald, omdat die bedragen ‘onder geheimhouding’ vallen
Het ministerie verwijst voor vragen door naar de politie. Die wil niet zeggen hoeveel ze voor i360 en Reliant X heeft betaald, omdat die bedragen „onder geheimhouding” vallen, aldus een woordvoerder. Over Reliant X van Cognyte wil de politie zelfs niet de naam of de leverancier bevestigen. De woordvoerder herhaalt alleen: „het betreft een upgrade, niet een nieuw systeem”.
Na de opeenstapeling van mislukkingen en verlopen deadlines, is nu besloten een nieuwe poging te ondernemen om alsnog i360 aan de praat te krijgen. De technici hebben te horen gekregen dat het systeem uiterlijk 1 april aanstaande moet draaien. En dat in elk van de tien regionale eenheden van de politie voor het eind van het jaar minstens een strafrechtelijk onderzoek met het i360-tapsysteem getapt moet worden. De reden voor de deadline, volgens een betrokkene, is dat de minister dan aan de Tweede Kamer kan melden dat i360 inmiddels in heel Nederland wordt ingezet en werkt.
„3.000 euro? Op je muil!’” en „Vecht, vecht, vecht, studeren is een recht”, klinkt het maandagmiddag op het Malieveld in Den Haag. En: „Stop de eppocalyps”, verwijzend naar onderwijsminister Eppo Bruins (NSC). Hij krijgt, in verschillende bewoordingen, het ‘advies’ om af te treden. Net als twee collega-bewindslieden van NSC.
Op het veld, gelegen naast de tijdelijke Tweede Kamer en de A12, waren maandag duizenden studenten, medewerkers en bestuurders van hogescholen en universiteiten op de been om te protesteren tegen de besparing van het kabinet op het hoger onderwijs. De eis was duidelijk: de bezuinigingen moeten van tafel.
Die zijn verstrekkend. Vanaf 2025 wil het kabinet 175 miljoen euro per jaar besparen op 1.300 tot 1.700 onderwijsbeurzen voor jonge en ervaren docenten. Ook wordt bezuinigd door het aantal internationale studenten terug te dringen, studenten die langer doen over hun studie meer collegegeld te laten betalen en door te korten op het Fonds Wetenschap en Onderzoek. Het totale bedrag: zo’n 1 miljard euro per jaar.
Lees ook
Brede bezuiniging op onderwijssubsidies: ‘We snappen heel goed dat dit pijnlijk zal zijn’
‘Staken’
Op het Malieveld protesteren studenten vooral tegen de ‘langstudeerboete’ van 3.000 euro. Voor sommigen is dat niet het enige thema: hier en daar is ook een Palestijnse vlag te zien, of een leus als „Solidarity for Palestina”.
Op een podium op het veld benadrukt Thijs Roovers, voorzitter van de Algemene Onderwijsbond (AOb), nog maar eens hoe groot de bezuinigingen zijn. „Omgerekend twee hbo-instellingen of een grote universiteit”. Als het protest niets oplevert, zegt Roovers, wil hij het er niet bij laten zitten. „We zullen geen middelen schuwen. Als het moet, gaan we staken.”
Veel van de demonstranten doen ook mee aan de aansluitende protestmars. Die brengt ze onder meer langs de Tweede Kamer en het ministerie van Onderwijs. Hard boegeroep volgt, en de leus: „Onderwijs is een recht, geen privilege.” Niet ver daarachter roept een groep „onderwijs is een recht, oorlog is een keuze”. Het zijn demonstranten van onder meer de Communistische Jongerenbeweging, die net als enkele andere organisaties aanwezig waren om zich ook uit te spreken tegen de oorlog in Gaza.
Jurgen Nobel, staatssecretaris van Integratie en Participatie (VVD), begon zijn eerste debat over integratie met een achterstand en iets goed te maken. Twee weken terug had hij gezegd, naar aanleiding van de rellen in Amsterdam en het geweld tegen Maccabi-supporters, dat „een heel groot deel” van de islamitische jongeren „onze normen en waarden niet onderschrijft”.
Met deze woorden maakte de bewindspersoon – voor wie de media tot die uitspraak weinig aandacht hadden – zichzelf in één klap bekend. Veel Nederlanders met een migratieachtergrond voelden zich aangesproken en Nobels opmerking belandde in een rijtje van uitingen van coalitie- en oppositiepartijen die de integratie tot mislukt project verklaarden of een integratiecrisis uitriepen. Moskeeverbond K7 klaagde Nobel aan en de Nationaal Coördinator tegen Discriminatie en Racisme, Rabin Baldewsingh, eiste dat de staatssecretaris zijn woorden terugnam.
Maandag nuanceerde Nobel zijn uitspraken ten overstaan van de Tweede Kamercommissie Sociale Zaken en Werkgelegenheid. Hij had nooit bedoeld om mensen „zo voor het hoofd te stoten” met „stevige woorden”. „Het raakt mij persoonlijk als iemand die ik ken, zegt: ‘Bedoelde je mij, heb je het ook over mijn kinderen?’ Als dat zo is overgekomen, is dat absoluut niet mijn bedoeling geweest. Ik ben er nooit op uit om een hele groep mensen over een kam te scheren. Want de meeste mensen – en de meeste Nederlandse moslims vallen daar uiteraard ook onder – zijn gewoon hard aan het werk.”
Op vrijdag 15 november zei Nobel al dat hij de uitspraken nooit zo hard had bedoeld, maar die nuancering viel weg door het opstappen van staatssecretaris Nora Achahbar (NSC) die onder meer de uitspraken van Nobel aanhaalde als reden voor haar vertrek.
Lees ook
Opgestapte staatssecretaris Achahbar hekelt ‘onwaarheden’ die rondgaan over haar vertrek
Motie van wantrouwen
Nobel wilde het rechtzetten maandag. Maar sorry zeggen, dat wilde hij niet. Ook niet toen D66-Kamerlid Mpanzu Bamenga daar meermaals op aandrong, omdat Nobel volgens hem „miljoenen mensen hier in Nederland in de ziel geraakt” heeft. En ook niet toen Dogukan Ergin (Denk) excuses eiste. Nobel: „Ik heb het gevoel dat de heer Ergin op citatenjacht is.” Nobel ging er niet op in.
Ergin: „Hij zegt aan al die mensen die diep gekwetst zijn: het ligt aan u, u heeft mij verkeerd begrepen.” Ergin greep de gelegenheid aan voor een poging de staatssecretaris zijn eerste motie van wantrouwen te doen toekomen. Maar die werd niet aangenomen, zelfs de linkse oppositie wilde niet meestemmen. Motie van wantrouwen of niet, duidelijk is dat Nobel de linkse oppositie allerminst tevreden heeft gestemd met zijn knieval.
De inbreng van Nobel was onderdeel van een gespannen debat in de Kamercommissie. Waar de linkerflank vooral bleef benoemen wat goed gaat in de integratie – zoals het toenemende aantal kinderen met een migratieachtergrond dat naar de havo of vwo gaat – bleef de rechterflank erop hameren dat óók veel mis zou gaan. VVD-Kamerlid Bente Becker verwees naar een „kleine harde kern van de islamitische gemeenschap die steeds orthodoxer wordt” en jongeren die niet het gevoel hebben Nederlands te zijn, maar eerder Turks of Marokkaans. Een „déél van de islamitische jongeren”, zei Becker keer op keer.
Benoemen is belangrijk, vindt rechts. Problemen overdrijven is schadelijk, zegt links.
Voor wie?
De Kamerleden waren het er zelfs niet over eens voor wie integratie nou eigenlijk is bedoeld. Voor nieuwkomers die een handje geholpen moeten worden, vond Ergin van Denk. Voor iedereen met een migratieachtergrond, meende Maikel Boon van de PVV. En NSC-Kamerlid Diederik Boomsma maakte een filosofisch punt, namelijk dat integratie gaat over álle Nederlanders. Elke nieuwe generatie, ongeacht afkomst, wordt volgens hem geïntegreerd door middel van opvoeding.
Staatssecretaris Ingrid Coenradie (Justitie en Veiligheid, PVV) was ook aangeschoven. Ze verzuchtte: „Waarin vinden we elkaar wél, dat is de vraag die mij is bijgebleven.” Die hoeft en kan nu niet beantwoord worden, zei Coenradie. Maar „wellicht” kan dat in de toekomst wel.
Lees ook
Hoe het kabinet bijna viel na de rellen in Amsterdam
