Naast Maria, de heilige die verschoond bleef van tepelkloven en spuitluiers, is iedere moeder een bad mom

Posted on by admin

Een grimmige bosgod werpt de armen omhoog, de half open romp onthult een vlammend rood hart en zachte, rozige holtes. Dik in de verf lijkt dit schilderij van Lotti van der Gaag uit 1966 typisch Cobra. Dat was een mannenclub die vrouwen niet echt serieus nam, maar vanuit die stijlverwantschap werd het destijds toch Cobra-esk gepresenteerd – Cobra ging over kleur, vorm, expressie, over modern abstracte kwesties. Dus dit ook. Toch? Nee, niet.

In dit doek is expressie meer dan een stijlkeuze, het is een diep gevoelde ervaring. Jaren eerder had Van der Gaag, jong en ongehuwd, een abortus ondergaan. Het was een trauma dat de wanhoop in dit krachtige schilderij voedde. Alleen gold intieme vrouwelijke thematiek ongepast voor ‘Grote Kunst’, en werd dus verzwegen.

Maar nu hangt het werk in de tentoonstelling Good Mom/Bad Mom, inclusief een toelichting over haar abortus. Gastcuratoren Heske ten Cate en Laurie Cluitmans selecteerden tweehonderd kunstwerken, oud en nieuw, rond moederschapsthema’s die lange tijd taboe waren in de kunst: wensouderschap, angst, verlies, best lelijke babies, oermoeders zowel als grandioze vieringen van nieuw leven – toch Grote Kwesties. En, veelvormig, om clichés te vermijden.

Hendrick Bloemaert, Maria met kind, 1635-1640

Foto Ernst Moritz

Shit Mom

Want die zijn het probleem. De expositie begint daarom met de bekendste daarvan: een hele wand geschilderde Madonna’s. De altijd serene Maria, zonder enige postnatale klachten of spuitluiers, geeft al eeuwen een vertekend beeld van het moederschap. Naast zo’n mythisch rolmodel is elke andere vrouw vanzelf een Bad Mom – of zoals Tala Madani die schilderde: een Shit Mom.

Na haar eigen kraamtijd ging Madani het atelier weer in waar ze ongepland een blubberfiguur schilderde en toen dacht: ja, dit klopt. Zo ontstond een hele Shim Mom serie, waarin de geïnternaliseerde schaamte van het falen een humoristische draai krijgt. Ze maakte een animatie waar een vrouw viezig door een huis sjokt, op een schilderij ligt ze doodmoe op de grond tussen blij springende kindertjes – de shittiness onvermijdelijk. Na twee millennia Mariaverering kun je alleen maar mislukken. Een slechte vader ben je pas bij zware mishandeling, een slechte moeder al bij twee verkeerde sokken. Of, bij voltijds werken.

Want, stellen feministen al langer: je moet als vrouw werken alsof je geen kinderen hebt, en voor je kinderen zorgen alsof je geen werk hebt. Dat geldt ook voor kunstenaars. Er hangen twee familieportretten van Charley Toorop, vorige eeuw alom geaccepteerd als groot schilder. Maar, Grote Kunst past niet bij vrouwenrollen en dus kreeg ze ook het stempel ontaarde moeder – terwijl ze veel voor haar kinderen deed. Over hun vader, alcoholist, gaat het nooit.

Er moet dus wat rechtgezet worden en daarom is deze tentoonstelling niet eenduidig. Naast elk kunstwerk dat het een zegt, hangt een werk dat iets anders poneert. Naast volle melkborsten en een baarmoederbehang – sommigen van u moeten daar misschien een beetje doorheen, maar dat is leerzaam – vallen roze wolken uiteen. Op monumentale wijze schilderde Aline Thomassen een vrouw, omringd door foetussen, in grauwe tinten. Daarmee drukte ze het tomeloze verdriet uit van het verlies van haar kind. Moedige kunst, onontkoombaar ook, zoals bij Van der Gaag: als je zoiets meemaakt, dan zijn niet persoonlijke ‘vrouwenthema’s’ onbenullig, maar is het andersom. Dan worden modernistisch artistieke kwesties juist zo oppervlakkig.

Buhlebezwe Siwani, Ulishiyele bani ibele lwesithathu (who did you leave the third breast for?), 2024. Beeld Buhlebezwe Siwani

Door deze en meer voorbeelden zie je hoe vrouwonvriendelijk de kunstwereld was, vooral vorige eeuw, en nog steeds is. Het is een tentoonstelling die veel wil, en dat is logisch. Dit is de eerste echt grote tentoonstelling over moederschap, een thema dat nu leeft. Tien jaar geleden was dit niet aangeslagen – ieuw, ‘baarmoederkunst’ – maar op biënnales groeit een herwaardering voor vergeten talent voorbij de canon. En omdat de canon macho is, kom je uit bij een andere kunst. Waarbij er meer aandacht is voor het ecofeminisme, collectiviteit, en de geleefde ervaring.

En zoals het met emancipatoire bewegingen gaat: er is achterstand in te halen. De expositie heeft veel te vertellen en ontrafelen. Zoals een videowerk van Candice Breitz met Hollywoodfilmfragmenten van moeders. Zelfs als ze niet huilen, komen ze nogal hysterisch over: opnieuw stereotypen waarmee wij allen gevoed zijn.

Broedkamer

Onder die taboes en vooroordelen liggen natuurlijk grotere systemen, die de expositie maar ten dele aanraakt. Zo bevat het een minitentoonstelling, opgezet samen met wetenschapshistoricus Trudy Dehue. Het openbaart met welk leed de vroedwetenschap in vorige eeuwen overging in medische wetenschap.

Er liggen oude boeken met illustraties waarop tekenaars inzoomden op de zwangere buik, opengeklapt, de vrouw buiten beeld. Zo ook zijn er 3d-modellen van een foetus in een soort kommetje, uiteraard gemaakt door mensen zonder baarmoeders.

Miriam Cahn, Mutterfreude, 2021.

Collectie Centraal Museum Utrecht

Die wetenschappelijke focus op de foetus reduceerde de vrouw tot broedkamer, verpakking, en je ziet de beeldvorming ontstaan die anti-abortussentimenten kan aanwakkeren. Zo ook de invloedrijke coverfoto van LIFE magazine in 1965: een foetus in vruchtzak, magisch mooi, maar compleet vervalst.

Mythe op mythe dus, die deze tentoonstelling telkens zo mooi met alternatieven pareert. Daarbij kan zelfs Maria een rolmodel zijn: een 16de-eeuwse schildering toont Maria omringd door familieleden, net zoals er ‘Mantelmadonna’s’ bestaan van Maria’s met een kinderschare. Oftewel: zorg kun je delen. Die collectiviteit was eeuwenlang usance en staat haaks op het isolement van de huismoeder uit de moderne tijd. Niet voor niets zeiden de Dolle Mina’s: trek het leven de voordeur uit. Het private is wel degelijk politiek.

Hun pamfletten vormen de tweede mini-tentoonstelling: een kabinet met verworvenheden, over het behaalde recht op anticonceptie en abortus. Dat die verworvenheden blijvend zijn, is een zekerheid die wankel wordt als je kijkt naar de VS. Één zekerheid is er wel: we weten hoe verworvenheden eruit zien. Heeft iets bestaan, is het verbeeld, dan is het voor altijd dichtbij. Dat geldt ook voor alle nuance in deze expositie: die is in beeld gebracht, op het netvlies geprent.




Related Posts

Romana Vrede krijgt Toneelschrijfprijs 2024 voor ‘Tijd zal ons leren’

Romana Vrede heeft de Toneelschrijfprijs 2024 gekregen voor haar tekst Tijd zal ons leren. De prijs werd op 4 april 2025 uitgereikt tijdens de opening van het Shakespeare is Dead Festival in Vlaams Cultuurhuis de Brakke Grond, Amsterdam.

In de tekst Tijd zal ons leren eert Romana Vrede de helden onder de tot slaaf gemaakten. Zij die in opstand kwamen tegen de slavenhandel. „Stilmakende verhalen”, schreef NRC in de recensie van de voorstelling uit 2023, waarin Vrede de tekst zelf speelde.

Vrede eert ook haar moeder, die in 2020 overleed. „Die pijnlijke gebeurtenis ligt onder iedere mooie herinnering en geestige anekdote”, schreef NRC. „Elk los verhaal dat Vrede begint te vertellen, leidt onherroepelijk terug naar haar moeder, tot ze er niet langer onderuit komt het verlies bespreekbaar te maken. Wat zou zij hebben gevonden van de Nederlandse excuses voor het slavernijverleden, vraagt Vrede zich bijvoorbeeld af. Ze spreekt de woorden uit die ze nog tegen haar moeder had willen zeggen: ‘Alles wat je hebt bedacht, gezegd, gevoeld, trilt verder, voor altijd. De golven van jouw steen trillen verder in mij.’”

Volgens de jury is de tekst „zo dwingend, veelomvattend en met grote zorg en gevoel voor ritme neergeschreven, dat je bij ieder woord voelt: dit is immens belangrijk.” En: „Elk woord is vanzelfsprekend cruciaal in deze loepzuivere, persoonlijke tekst. Het is een tekst die je met tederheid, vurigheid, literaire finesse, indrukwekkende kennis van zaken en een onweerstaanbaar muzikale taal dwingt om niet langer weg te kijken van een stuk geschiedenis. Maar om het te beleven. Te herbeleven. En dan, samen, voorzichtig te helen.”

Tijdens de uitreiking ontving Romana Vrede een oorkonde en 10.000 euro prijzengeld. De andere genomineerden waren Giovanni Brand (voor Zanger zonder volk), Esther Duysker, voor The Story of Travis en BOG, voor BOG.2). Zij kregen elk 1.000 euro.

De jury van de Toneelschrijfprijs 2024 – met recensent Els van Steenberghe, schrijver/advocaat Rachida Lamrabet en schrijver Thomas Verbogt – beoordeelde 54 inzendingen.

De Toneelschrijfprijs wordt doorgaans in september uitgereikt, maar er was vertraging doordat organisator Fonds Podiumkunsten er vorig jaar onvoldoende tijd voor beschikbaar had.

De prijs is een gezamenlijk initiatief van Literatuur Vlaanderen, het Nederlands Letterenfonds, de Taalunie en Fonds Podiumkunsten, met steun van Sabam for Culture, het Lirafonds en deAuteurs.

Eerder winnaars waren Casper Vandeputte en Vincent van der Valk, voor Immens (2020), Mathieu Wijdeven en Raoul de Jong, voor Het waarom beantwoord (2022) en Maarten van Hinte, voor Queen of Disco (2023).


Bon Iver is bevrijd uit het labyrint van elektronicawolken en effecten, en omhelst nu de lust

Klanken die zich aan de huid lijken te plakken, zuigende echo’s en een zangstem die kronkelt als een streling. In ‘Short Story’ horen we gospelachtige stemmen roepen: „And the strain and thirst are sweet.”

Wordt hier de eenwording met God bezongen of is het de vleselijke versmelting? Vanuit welk verlangen maakte zanger-muzikant Justin Vernon, alias Bon Iver, zijn nieuwe album Sable, Fable?

Het antwoord is verrassend simpel. De ondoorgrondelijke zanger uit Wisconsin die zich al een carrière lang verstopt achter een volle baard en zijn falsetstem drenkt in priemende geluidseffecten, heeft een nieuw motto: niet meer ‘Wees onzichtbaar’ maar ‘Only got so much time to live. Let’s be sexy’. Vanuit dat idee begon Vernon (43) zo’n vier jaar geleden aan zijn vijfde album.

Anders dan op de vorige platen, 22, A Million (2016) en i,i (2019), toen hij keyboards, gitaar en rafelige echo’s hard op elkaar liet botsen, is er nu de glooiing van sensuele zang die zich verenigt met een pedal-steelgitaar of een wellustige sax. Op Sable, Fable ontstaat een warmbloedige sfeer dankzij een gorgelend orgel en dansende drums, terwijl Vernon opgewekt verslag doet van zijn lust en liefde.

Die openhartigheid over gevoelens betekent niet dat hij is teruggekeerd naar de akoestische stijl van zijn debuut For Emma, Forever Ago, uit 2008. Ook nu verpakt Vernon de sensualiteit in een laagje experiment. Hij laat akoestische instrumenten glanzen en gooit er dan een deken van stekelige effecten overheen. Binnen een liedje zwenkt hij van country-achtige gitaren naar bombastische elektronicawolken, aangenaam aangevuurd door een galopperend ritme. In bijvoorbeeld ‘Everything Is Peaceful Love’ zijn de zangpartijen euforisch, in ‘Walk Home’ klinken ze geprangd, en wordt de erotische boodschap („Pull me close up to your face/ Honey, I just want the taste”) dan weer gebracht met een vervormd, kobold-achtig stemmetje.

Terug in zijn schulp

For Emma, Forever Ago was het album dat Vernon mede dankzij de single ‘Skinny Love’ plotseling tot een internationaal populaire muzikant maakte. De zanger die hoopte ooit elk weekend in een andere kroeg in Wisconsin te kunnen optreden, moest plotseling non-stop op tournee rond de wereld.

Na de eerlijke inhoud van de liedjes op het debuut, over zijn gebroken hart, kroop Vernon in zijn schulp. Hij bleek, ontdekte hij, als mens niet opgewassen tegen het sterrenbestaan, met zijn lange reeksen optredens in sporthallen en de bemoeizucht van onbekenden.

Hij voelde zich opgejaagd en uitgeput, vertelde hij onlangs aan The New York Times, alsof er permanent een laars op zijn borst gedrukt stond. Die laars, én de ontmoeting met Kanye West, was wellicht de aanleiding dat zijn aanpak na For Emma… en en het daarop volgende Bon Iver, Bon Iver (2011) veranderde. Hij werkte verschillende keren met West, hun bekendste nummer is ‘Lost in the World’ op Wests experimentele hiphopalbum My Beautiful Dark Twisted Fantasy (2010), dat een mijlpaal in zijn loopbaan zou worden.

Het lied was het begin van Vernons nieuwe, claustrofobisch klinkende muziekstijl. De onopgesmukte klank van weleer werd vervangen door weerbarstige instrumentaties, gekleurd door zijn avontuurlijke productietechniek. Met behulp van Granular Synthesis kon hij geluiden in kleine stukjes opdelen en in nieuwe volgordes zetten. Met sampling, ongewone microfoonopstellingen en Auto-Tune verhulde en versierde hij zijn instrumentaties – en verdwaalde hij soms in de mogelijkheden die de hedendaagse techniek hem bood.

Lees ook

Bon Iver: Omineuze pogingen jezelf te verstoppen

Justin Vernon alias Bon Iver houdt zijn stem en gezicht verborgen.

En de luisteraar verdwaalde met hem mee. Ook in de liedteksten, die vaak abstract en onbegrijpelijk waren, met onuitsprekelijke titels als ’22 (OVER SOON)’ en ’ ‘10 dEAThbREasT’ (van het album 22, A Million uit 2016).

De beste bescherming tegen de buitenwereld vond hij in digitale vermomming: zijn prachtige falsetstem klonk nauwelijks meer als die van Justin Vernon: we hoorden een dikke laag gestapelde stemframenten, bewerkt met effecten als ‘Pitch Shifting’.

Maar dat is nu anders. Zijn stem lijkt bevrijd uit het labyrint. Die zangstem, die ooit transformeerde van briesend in een grunge-band (pre-Emma), naar kwetsbare falsetstem, naar rafelige android, staat nu weer vol in de aandacht: wankel, sensueel, streng of stroperig als honing. Soms, bijvoorbeeld in het sobere ‘Awards Season’, zelfs a capella en zonder galm.

De transformatie is niet alleen een gift voor de luisteraar, het is ook een teken van zijn herstel. Vernon heeft zijn slopende vermoeidheid inmiddels afgeschud en verbleef in een afkickkliniek om zijn sigarettenverslaving te bedwingen. Hij verhuisde van koud Wisconsin naar warm Los Angeles, waar hij incognito over straat kan en elke dag basketbalt met mensen die hem alleen maar kennen als „die gast Justin”. Zoals hij zelf zegt: hij houdt weer van zichzelf.

Dit album is daar een uiting van, volgens hem. Het is zijn meest persoonlijke album, „omdat ik het vooral voor mezelf gemaakt heb”.

Vernon, die zijn stem de afgelopen jaren leende aan liedjes van popsterren als Charli XCX en Taylor Swift, nodigde op zijn beurt artiesten uit als Danielle Haim (van Haim), Jacob Collier en gitarist Michael Gordon, alias Mk.gee, die allen passen in de swingende, vitale stijl van Sable, Fable.

Zelfs zijn teksten zijn nu verrassend direct: „Keep the sad shit off the phone/ And get your fine ass on the road!” (‘I’ll Be There’), en introspectief: „Nothing really happened like I thought it would” (‘Speyside’). En als ze ambigu zijn, dan zijn ze mooi mysterieus: „There are things behind things behind things”. De laars is weg, Justin Vernon is terug.

Bon Iver: Sable, Fable verschijnt vrijdag 11 april bij Konkurrent.


Het chanson: muziek voor wie met zijn ziel onder de arm loopt

Op de Parijse begraafplaats Père-Lachaise staat een vrouw bij het graf van Édith Piaf. Met een Spaans accent zingt de vrouw zachtjes Non, je ne regrette rien. De bloemen op het graf zijn vers. Een paar mussen hupsen wat rond over de zerken. Afgezaagd? Misschien, al is het een waargebeurde scène. Dat is nu eenmaal waar het chanson ons toe aanzet: heerlijk zwijmelen, zoals alleen de Fransen dat goed kunnen. Alhoewel, alleen de Fransen?

Het chanson is het levenslied, het lied van de troubadours. Geen genre dat zó bij een natie hoort en zo Frans voelt.

En toch wordt het genre in belangrijke mate gedragen door migranten en kinderen van migranten. Piaf had een Marokkaanse grootmoeder, de ouders van Charles Aznavour waren Armeense vluchtelingen, Jacques Brel was een Belg en Georges Moustaki een Griek. Serge Gainsbourg was de zoon van Joodse Oekraïners en Yves Montand, Serge Reggiani en Georges Brassens waren zonen van Italianen. Enrico Macias schreef ‘Adieu Mon Pays’ op de boot waarmee hij Algerije moest verlaten, en Dalida komt uit Egypte. Volgens mij is dat allemaal geen toeval: het chanson is een artistiek toevluchtsoord voor wie tussen werelden leeft, voor wie een barst in de stem heeft, en in de ziel. Voor mensen met verhalen die ze wel móéten vertellen.

Hoe klinkt het? En waar komt het vandaan?

De wortels van het chanson liggen in het Parijs aan het eind van de 19de eeuw. Meer specifiek in Le Chat Noir, het eerste cabaret ter de wereld. Beïnvloed door het opkomende realisme in de literatuur ontstond het chanson réaliste: openhartige teksten op eenvoudige composities over het rauwe stadsleven. In het interbellum groeide het chanson uit tot een persoonlijker, kwetsbaarder genre (Joséphine Bakers ‘J’ai Deux Amours’ (1930)). Tijdens de oorlog vond het patriottisme haar weg naar het chanson, gevangen in klassieker ‘Douce France’ (1943) van Charles Trenet.

Poëzie is altijd de kern van het genre geweest en gebleven, zoals de grootste dichter van allemaal Charles Aznavour het in een documentaire voor de BBC stelt: „Het Engelse lied is goede muziek en, indien mogelijk, goede tekst. Het Franse lied is goede tekst en, indien mogelijk, goede muziek.”

Na de oorlog groeide La Rive Gauche van Parijs uit tot toevluchtsoord voor getroebleerde zielen, kunstenaars en vrijdenkers. Édith Piaf vierde in rokerige cafés het bevrijde leven, door een roze bril bekeken en zonder spijt geleefd – ‘La vie en rose’ (1946), waarna Brel zijn wanhopige verdriet om minnares Suzanne Gabriello in de Franse ziel kerfde met ‘Ne me quitte pas’ (1959). Serge Gainsbourg maakte het genre meer dansbaar en provocerend (Je t’aime… moi non plus hijgt Jane Birkin in 1969) en Alain Souchon, zoon van Zwitserse ouders, voorzag het chanson van een dosis pop. Dat deed ook Étienne Daho, geboren in Algerije, die een meer synth-georiënteerde sound bracht. In andere woorden werd het chanson minder plechtig, en (zelf)kritischer.

Naar wie moet ik (nu) luisteren?

Wanneer je Aznavours definitie hanteert zijn de erfgenamen van het chanson overal. Dan past ook de Franse spoken word van bijvoorbeeld Abd Al Malik in de traditie, of de enorm populaire electrobeats van Stromae.

Recent lijkt het klassieke chanson overigens weer op te leven. Zie de muziek van de piepjonge Zaho de Sagazan, maar ook die van Clara Luciani en Barbara Pravi. Het chanson zal leven zolang er mensen in Frankrijk rondlopen voor wie verhalen vertellen de enige manier is om de ziel onder de arm vandaan te halen. Verhalen op straat, in een café of op een kerkhof in Parijs, waar iemand meer dan zestig jaar na haar dood, zachtjes zingt voor Piaf.