Muzikale wandeling door Amsterdam, van het IJ naar het Rijks

Componist Hawar Tawfiq is geboren in Iraaks Koerdistan en verkreeg twaalf jaar geleden de Nederlandse nationaliteit, vijftien jaar nadat hij hier was aangekomen. Op een mistige herfstdag in 1998 zag hij Amsterdam voor het eerst. De overweldigende, labyrintische impressie die de stad bij hem achterliet heeft hij gevangen in zijn nieuwste werk. Tawfiq schreef rIJks voor groot orkest ter gelegenheid van het 750-jarig bestaan van Amsterdam. In de NTR ZaterdagMatinee was de wereldpremière, door het Radio Philharmonisch Orkest en chef Karina Canellakis, in een programma met ook Ravels Pianoconcert in G en Bartóks De houten prins.

Tawfiq, opgegroeid in de westerse klassieke traditie, maakte de afgelopen jaren indruk met zijn orkestwerken. Hij heeft een aantrekkelijk, kleurrijk en veelzijdig idioom, waarin ook invloeden van Koerdische volksmuziek doorklinken. Die Koerdische liedjes leerde hij trouwens pas in Nederland kennen. De combinatie van complexe compositietechnieken en volksmuziekmelodieën heeft Tawfiq gemeen met Bartók en ook met de vroege Stravinsky van de Ballet Russes, waar rIJks bij vlagen aan doet denken.

Gewaagde solo werkt

De merkwaardige typografie is een samensmelting van begin- en eindpunt van de Amsterdamse wandeling die Tawfiq in zijn werk verklankt. Van de mist en de schepen op het IJ lopen we naar het Rijksmuseum, dat symbool staat voor cultuur en geschiedenis. Het is echte programmamuziek: de mysterieus aanzwellende en afnemende openingsakkoorden doen denken aan mist en golfslag, daarna vertolkt een schitterende uitgesponnen altfluitsolo de eenzame, overweldigde wandelaar. Deze solo beslaat zowat een derde van de totale duur van nog geen kwartier: best gewaagd, maar het werkt. Het samengaan van orkestratievernuft en opvallende solo’s tekende ook eerder werk van Tawfiq, zoals zijn Bosch Requiem en M.C. Escher’s Imagination voor het KCO.

Er volgden meer mooie solo’s, onder meer van hoorn en basklarinet, terwijl het orkestapparaat herhaaldelijk met zijn spierballen rolde, maar dan toch weer gas terugnam: de drukke stad als dynamisch en veelkleurig, maar ook dreigend organisme. Pas helemaal aan het slot ging de rem eraf, met beukende stravinskiaanse ritmes en een daverende ‘klap van verbazing’ bij het Rijks. Zo overtuigde Tawfiq opnieuw met prachtige klankschildering en een originele klare vorm.

Bliksemsnelle patroontjes

Vervolgens trad Cédric Tiberghien aan om te soleren in Ravels heerlijke Pianoconcert in G. Het secure mechaniek van bliksemsnelle patroontjes in het openingsdeel tintelde, de subtiele dissonanten prikkelden, de afstemming met het orkest was top. Sowieso hadden Tiberghien en Canellakis duidelijk een klik, die leidde tot een perfect gebalanceerd klankbeeld waarin Tiberghiens heldere, volle toon prachtig tot zijn recht kwam. Al was het mooist toch de onbegeleide pianosolo aan het begin van het adagio – alsof we in de muisstille zaal opeens bij een intiem recital zaten.

Die sfeer creëerde Tiberghien ook in zijn toegift, met Debussy’s geliefde La cathédrale engloutie. Ik heb dedie prelude nog nooit zo schitterend gehoord. Tiberghien toverde de verzonken kathedraal langzaam in volle glorie tevoorschijn, compleet met zuivere klok, en dekte hem weer teder toe met kabbelende golfjes: een adembenemend hoogtepunt van de middag. Na zoveel compacte schoonheid deed de balletmuziek De houten prins van Bartók, hoewel die ook veel mooie momenten heeft, toch wat langdradig aan.

Delen

Mail de redactie

Bij meerdere orkesten waar Jaap van Zweden dirigeerde was sprake van een ‘patroon van angst’, zo concludeerde Pointer, het onderzoeksprogramma van KRO-NCRV. De uitzending, die donderdag op YouTube verscheen, houdt de gemoederen binnen de orkestwereld bezig.

Rob Hilberink, directeur van de International Conducting Competition Rotterdam (ICCR), een jaarlijkse wedstrijd voor jonge dirigenten onder de 30 jaar: „Ik vond het goed dat Pointer het zo internationaal heeft aangepakt”, vertelt hij aan de telefoon, „ze maakten duidelijk dat bepaald gedrag wereldwijd als schadelijk wordt gezien – onafhankelijk van cultuur.” Hilberink ziet een duidelijk verschil tussen oude, „meer dictatoriale” stijlen van leidinggeven en de nieuwe generatie. „Ik zie dat jonge talenten veel coöperatiever en minder directief zijn. Ze lijken veel meer besef te hebben dat je alleen samen tot een goed geheel komt.”

De druk op dirigenten is ontzettend groot, zo stelt Hilberink. „Van allerlei kanten wordt er druk op ze uitgeoefend: ze zijn het gezicht naar donoren, naar het publiek, verantwoordelijk voor het orkest, de muziek. Met die druk kan ook een onzekerheid naar boven komen, die dan weer tot ongewenst gedrag kan leiden.”

Hilberink: „Het gaat er om, hoe je communiceert. Je mag als dirigent zeker een sterke mening en een visie hebben, maar op dit topniveau mag je een zekere professionaliteit in de communicatie verwachten. Ik vind niet dat Jaap van Zweden het verdient om te worden gecanceld, maar dat er iets moet gebeuren is duidelijk.”

Keihard

De Amerikaans-Nederlandse Heather Kurzbauer ziet vooral een „heksenjacht” op Van Zweden, met wie ze vroeger heeft gestudeerd en ook heeft samengewerkt. Ze is violist en jurist en schreef een boek over de kwetsbaarheden van klassieke musici op de arbeidsmarkt. „Ik had het erover met een vriendin en die zei: ik weet eigenlijk niet beter dan dat een dirigent streng, autoritair en keihard is – voor zichzelf en voor anderen. In mijn conservatoriumtijd zeiden we altijd: if it’s too hot, get out of the kitchen.”

Een nieuwe generatie muzikanten pikt dat niet langer, merkte ze onlangs, toen ze op een congres in Antwerpen. „Jonge mensen zeiden: zo willen wij niet werken, wij zijn van de mindful generatie.” Kurzbauer vraagt af of dat wel aansluit op de realiteit. „Hiërarchie is inherent aan het orkestwezen. Dirigenten hebben geen vrienden in het orkest, en als je excellentie wil, dan moet je hoge eisen stellen.”

Oplossingen kunnen laagdrempelig zijn. Een buddy-systeem kan bijdragen aan een veiliger werkomgeving voor musici, zegt Kurzbauer. „Als je net nieuw bent in een orkest, is het heel fijn als een buddy even tegen je zegt: volgende week komt er een heel strenge dirigent. Dirigenten zoals Jaap, zij voelen zwakheid. En het is verschrikkelijk om te zeggen, maar they do go hunting.”

Jac van Steen is dirigent met jarenlange ervaring bij Nederlandse orkesten als het Residentieorkest en het Nederlands Philharmonisch Orkest en bij vele buitenlandse orkesten als het London Sinfonietta. Van Steengelooft niet zo in de waarde van harde omgangsvormen. „Je hoeft niet hard te zijn om topresultaten te behalen”, vertelt hij aan de telefoon. „Mijn uitgangspunt is nooit: hoe ver kan ik ze pushen? Maar juist: hoe krijg ik hen net verder dan wat ze zelf voor mogelijk hielden? Als iemand een noot anders speelt dan ik hem hoor, dan praten we daarover. Dan doen we het nog een keer. Tot we samen op iets nieuws uitkomen.” Soms leidt dat tot een compromis, soms blijkt de visie van de musicus sterker dan verwacht. Van Steen: „Dan laat ik het zo. Ik zie een meningsverschil trouwens nooit als frictie.” Drijft hij dan nooit zijn zin door? „Natuurlijk ben ik de leider. Maar ik wil primus inter pares zijn: ik ben één van hen, maar bepaal wel wat er gebeurt.”

Een orkest zonder hiërarchie vindt hij desalniettemin „ondenkbaar”. „De hiërarchie wordt bepaald door de partituur. Je hebt aanvoerders, eerste blazers, tweede blazers – allemaal functies met een eigen plaats en verantwoordelijkheid. Als dirigent geef je sturing. Je kunt links- of rechtsom gaan, samen met het orkest.”

Delen

Mail de redactie