Als de Britse regisseur Mike Leigh (1943) verlegen zit om ideeën, hoeft hij alleen maar een rondje door Londen te lopen. „Ik kan niet over straat wandelen zonder meerdere mogelijke films te zien”, zegt hij in het Corinthia hotel in de hoofdstad, tijdens het BFI London Film Festival. „Mijn personages zijn daar buiten, overal! Mijn films draaien niet om plot en het zijn geen ‘films over films’. Ik maak films over mensen en het leven.”
Met zijn nieuwe film Hard Truths keert Leigh na vijftien jaar (en twee historische drama’s) terug bij het genre dat hem zo’n geliefde filmmaker maakte: hedendaags sociaal realisme. Sinds de jaren zestig is Leigh een van Europa’s voornaamste observanten van ‘gewone mensen’ en hun ‘gewone’ tragedies. Leigh vindt de waardigheid van mensen die je anders mogelijk voorbijloopt op straat. In films als Naked, All or Nothing en Secrets & Lies levert dat intieme en liefdevolle portretten op. Zo toonde hij herkenbare gevoelens van miskenning en onbenut potentieel bij de nietsnuttige taxichauffeur in All or Nothing.
En hij slaagt er wonderlijk genoeg ook in je te laten houden van Pansy, de hoofdpersoon van Hard Truths. Op het eerste oog is zij een weinig aimabel personage. Ze is iemand met wie je ruzie krijgt in de supermarkt, een vrouw die haar eigen ongeluk botviert op kassières, passanten en familieleden. Toch ga je Pansy begrijpen, zelfs om haar geven. Zo vindt Leigh humor in de originele scheld-tirades die ze houdt.
Misschien is het geen toeval dat Leigh Hard Truths maakte om weer te kunnen samenwerken met een actrice op wie hij zelf gek is: Marianne Jean-Baptiste. Dertig jaar eerder maakten ze samen Gouden Palm-winnaar Secrets and Lies – ze werden beiden genomineerd voor een Oscar. In ons gesprek refereert hij naar haar als „geweldig”, „fantastisch” en „met een geweldig gevoel voor humor”. Leigh: „We hadden zo’n lol bij het verzinnen van al Pansy’s beledigingen.”
Wekenlang werkte Leigh één-op-één samen met Jean-Baptiste voordat er één letter op papier stond: dat is de methode-Leigh. Langzaam bouwden ze Pansy op, door lijsten te maken met iedereen die als inspiratie kon dienen – bekenden, kennissen. „Op een gegeven moment stonden er wel honderd mensen op. Het was mijn taak dat terug te brengen tot slechts enkele namen waarmee we konden werken.” Daarna vormden Leigh, zijn cast en vaste cinematograaf Dick Pope door improvisatietheater een scenario en beeldtaal.
Brexit
Hard Truths wordt ontvangen met lof, maar kreeg ook kritiek: kan een witte tachtiger wel een film maken over een zwarte vrouw? Leigh kan weinig met die vraag. „Ik heb films gemaakt over arbeiders en de hogere klasse. Films in Noord-Ierland over Republikeinen en Loyalisten. Ik heb een toneelstuk gemaakt over Griekse Australiërs, een toneelstuk over Joden. Historische films… Vera Drake gaat over illegale abortussen in de jaren vijftig. Het zijn films over mensen. Zulke kritiek, al heb ik ’m niet veel gehoord, vind ik irrelevant en beledigend.”
Leigh is een spraakzame en onderhoudende gesprekspartner. Af en toe drijft hij af met grappige anekdotes. Over de eerste keer dat hij een Bergman-film zag in de jaren zestig. „Over een ridder die schaak speelt! Fucking hell. Ik was weggeblazen.” Maar over Hard Truths wil hij weinig kwijt. Vragen over de betekenis van zijn verhaal wuift hij weg of stuurt hij terug naar „mensen”. Bevat Hard Truths socialistische zweepslagen over Brexit of de pandemie? „Al mijn films zijn politiek, in de zin dat ze over mensen gaan en hun levens. Maar in ‘post-Brexit’-films ben ik niet geïnteresseerd. Dat is voor academici.” Of: Waarom richt Leigh zich nu weer op sociaal realisme? „O, dát is écht een vraag zonder interessant antwoord. Het voelde als de natuurlijke volgende stap.
„Een kleine, secundaire reden is dat dit een low-budget film is. Als ik geldschieters benader, zeg ik: ‘Er is geen script, ik kan je niet vertellen waar het over gaat, ik overleg niet over de cast – en laat me alsjeblieft met rust!’ Daar ben ik lang mee weggekomen. Maar dat wordt steeds moeilijker. Vooral streamingdiensten willen overal inspraak hebben.”
En Leigh houdt niet van kapitalistische compromissen. In hem waart de geest van de zestiger jaren nog rond: authenticiteit is een groot goed, inschikkelijkheid een doodzonde. Als je Leigh vraagt waarom hij niet gewoon wat controle opgeeft in ruil voor een zak geld van een streamingsdienst, reageert hij verbolgen. „Nooit! Waarom niet? Om dezelfde reden dat ik niet oefen om piloot te worden, of verpleegkundige.”
In zijn carrière deed Leigh slechts één ding voor het geld. „Ik heb wat reclames gemaakt. Dat wilde ik eerst niet, ik vond het verkeerd. Maar mijn agent zei: ‘Ken Loach maakt ook reclames!’ Dus ik belde Ken. Hij zei: ‘Doe het! Pak dat geld van die kapitalisten. Voed je kinderen!’” Stoppen is ook geen optie. „Ik heb nooit iets anders willen doen dan films en theater maken. Het is belangrijk om films te maken. Europese films, in een Europese context, met een Europese crew. Stoppen, of alleen nog theater maken, betekent opgeven.”
Catharsis
Slechts twee weken na ons gesprek overlijdt cinematograaf Dick Pope. Hard Truths was de laatste film van een spectaculaire 35-jarige samenwerking tussen Leigh en Pope. Maar ook zonder die wetenschap, gaat het gesprek op het Londens filmfestival over ouderdom, nalatenschap. Voor aanvang van het gesprek laat Leigh twintig minuten op zich wachten, wegens „een ongelukje” van een „badkamer-achtige aard”. Tijdens de begroeting leunt hij op zijn wandelstok.
„Leeftijd is geen probleem bij het filmmaken”, zegt Leigh desgevraagd. „Ik heb een degeneratieve spieraandoening. Díé zorgt voor problemen. Maar ik heb jonge mensen om me heen op de set die me helpen. Het verandert mijn films niet.”
Toch weet Leigh: „Ik ben nu 81, ik zal geen vijftien films meer maken.” De filmwereld moet zich voorbereiden op een wereld zonder Leigh. De 88-jarige Ken Loach, de andere steunbeer van het sociaal realisme, maakte zijn laatste film in 2023. Wie neemt het stokje over?
„Dat is iets waar ik mij zorgen over maak. Ken en ik – en anderen – maakten die films in een Gouden Eeuw. Bij de BBC was er een enorme vrijheid. Je liep binnen en ze zeiden: ‘Hier heb je je budget, dit is de deadline. Doe wat je wilt!’ Als beweging bestaat dat sociale engagement in de filmindustrie niet meer. Al maken mensen hier en daar nog wel films die anders naar de maatschappij kijken.”
Loach sloot zijn carrière af met bitterzoete hoop. Aan het einde van The Old Oak was het kapitalisme allerminst verslagen, maar het geknevelde proletariaat stond weer op. Er waren nieuwe generaties, vluchtelingen, om door te vechten en te verenigen.
Leighs Hard Truths is daarentegen slopend somber. Zonder catharsis, zoals in veel van zijn eerdere films. Er is weinig hoop voor Pansy (die best een beetje op Leigh lijkt). Eindeloos zal ze strijd met zichzelf leveren. „De film eindigt zoals hij moet eindigen”, zegt Mike Leigh. „Elke film heeft zijn eigen raison d’être. Hard Truths bestrijkt een voortdurende situatie. „Maar het is niet aan mij de film te analyseren. Ik geef ’m door aan jullie. Werk jij er maar mee, geef er maar om, denk er over na. Of leg het naast je neer.”
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data128934439-c72180.jpg|https://images.nrc.nl/k01xE99QhDorxfB6ps8TgNirYHQ=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data128934439-c72180.jpg|https://images.nrc.nl/kSEiLtizZcC7RIdppPebE75hHmA=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data128934439-c72180.jpg)
