Met listige acties ontkwam kunstenares Ana Lupas aan de Roemeense repressie

Posted on May 17, 2024 by admin

Lange tijd was ‘de andere kant van de Elbe’ voor westerlingen een mysterieus gebied achter het IJzeren Gordijn. Aan die andere kant van de Elbe werd je in de gevangenis gezet als je zei wat je dacht; heerste hongersnood en spuugden fabrieken giftige, zwarte dampen onbekommerd de lucht in. Mensen die daar ziek van werden – ach, dat was de tol van de socialistische vooruitgang.

Van alle arme landen in Oost-Europa was Roemenië het armst, met dank aan de lucide inzichten van het ‘Genie van de Karpaten’, zoals de bijnaam van de communistische dictator Nicolae Ceaușescu luidde. Sinds het aantreden van Ceaușescu in 1945 werd de wolk van angst, repressie en verraad die boven het land hing, steeds taaier en ondoorzichtiger. Wie niet in dienst was van Ceaușescu’s gevreesde Securitate, werd er wel door vervolgd.

On this Side of the River Elbe is een kunstwerk uit 1963 en ook de titel van de eerste Nederlandse overzichtstentoonstelling van de Roemeense kunstenaar Ana Lupas (Cluj, 1940). Het is een van de vroegste werken die Lupas maakte nadat ze van de kunstacademie in Cluj kwam. On this Side of the River Elbe is een onopvallende, rechthoekige vaalbruine lap gazig kunststof, die aan de muur van het Stedelijk Museum in Amsterdam met klemmetjes en touw aan spijkers hangt. In het gaas zijn dunne touwtjes gestrikt en geknoopt. Sommige touwtjes verbinden elkaar; andere vormen eilandjes, die via lange lussen verbonden zijn met andere eilandjes.

**Ana Lupas** voor een studie van een naaktmodel in 1959. Fotograaf onbekend.

Eenvoudige materialen

Het mooie van On this Side of the River Elbe is dat Lupas niet zegt ‘Kijk, zo ziet mijn land aan deze kant van de Elbe eruit’, en vervolgens een herkenbaar beeld schildert of maakt. Nee, ze ontwerpt met eenvoudige materialen iets wat lijkt op geheimschrift, een onleesbare landkaart, een abstract spoor van spinnenpoten, waaruit haast alle kleur is geweken. Wie weleens naar Roemenië is gereisd in de Ceaușescu-jaren, herkent het grauw dat de Roemeense treinen, flatgebouwen, straten en gezichten van mensen kleurde. Met On this Side of the River Elbe geeft Lupas ons een perspectief, ze opent een venster: stel je voor.

Bij de opening onlangs in het Stedelijk Museum was Lupas – inmiddels 84 jaar oud, een klein, beetje kromgebogen vrouwtje met een grote bril – ook aanwezig. Lupas woont nog steeds in haar geboorteplaats Cluj en spreekt alleen Frans en Roemeens, maar is niet onbekend met de Westerse kunstwereld. Ze is blij met deze tentoonstelling, waarvoor ze haar archieven in Cluj heeft opengesteld.

Haar voornamelijk textiele werken zijn al vanaf de jaren zeventig van de vorige eeuw buiten Roemenië te zien geweest, bijvoorbeeld herhaaldelijk op de International Lausanne Tapestry Biennial in Zwitserland, op de Biënnale van São Paulo in 1985 en veel meer plekken. Op tentoonstellingen in Duitsland die in de jaren na de val van de Muur werden georganiseerd, is Lupas steevast vertegenwoordigd.

Zaaloverzicht van de tentoonstelling **Ana Lupas – On This Side of the River Elbe**.

Minimalistische installaties

Wie over de tentoonstelling loopt, begrijpt die aantrekkingskracht. Haar vaak monumentale, minimalistische installaties in de open lucht en haar ‘acties’ ontroeren en zijn adembenemend in hun afmeting en ambitie. Haar series Identity Shirts (ca. 1969-1990) appelleren met hun materialen als rafelig katoen, bloed, rook en zweet aan Arte povera.

Haar belangrijkste werken zijn gemaakt in die extreem repressieve tijd tussen de jaren zestig en negentig van de vorige eeuw. Alleen kunst die het socialistisch arbeidersparadijs in Roemenië bezong, werd getolereerd.

Lupas’ werk doet heel nadrukkelijk niet aan verheerlijken. Hoe kan zij dan toch in staat zijn geweest om haar avant-gardistische werk te maken en tentoon te stellen?

Cluj ligt in de regio Transsylvanië, bijna 500 kilometer van de hoofdstad Boekarest. Wegen zijn in die tijd slecht, treinen haperen voortdurend. Dit relatieve isolement is een van de antwoorden. Maar ook Lupas’ „opzettelijke” keuze voor textiel, zo vertelt ze in de catalogus, verklaart veel. Textiel heeft het aura van vrouwelijke ambachtelijkheid en huisvlijt. Niet serieus te nemen. Daar kijk je als censor makkelijk overheen.

Ana Lupas, **Humid Installation**, 1970. Fotograaf onbekend.

Onzichtbaarheid

Die onzichtbaarheid – zo blijkt op deze tentoonstelling en in de twee belangrijkste installaties Humid Installation en The Solemn Process – heeft Lupas listig omgedraaid in haar voordeel. In vol daglicht, in volle openbaarheid en op plekken waar niemand het verwacht, gaat ze aan de slag met landarbeiders, boeren en boerenvrouwen.

Voor Humid Installation trekt ze op één oktoberdag in 1970 naar de grazige hellingen bij het 70 kilometer van Cluj gelegen dorpje Mărgău, hamert met honderd vrijwilligers op een stuk van drieduizend vierkante meter honderden palen de grond in, die ritmisch de hoogtelijnen van de heuveltop volgden. Op die lijnen hangen voornamelijk vrouwen lange strengen ongebleekt linnen te drogen.

De foto’s hiervan, door een onbekende fotograaf gemaakt, zijn de enige registraties van deze actie. In het Stedelijk zijn ze groot opgeblazen en in een diashow te zien. Het werk is kleurig, het gras is groen, de lakens wit, in de verte lonken de daken van het dorp. Humid Installation is een jubelend werk, dat gaat over gemeenschapszin, de schoonheid van traditionele gebaren en dit alles gegoten in een minimalistische esthetiek. Het werk is door Lupas in latere decennia meermaals ‘herbezocht’, zoals ze dat noemt. Er zijn versies van in teer en gegoten aluminium. Ze staan als sculpturen in het museum. Maar die oerversie – die is het mooist.

Ana Lupas: **Coats to Borrow**, 1989, (detail).

Kolossaal

Een tweede grootse installatie, in 2016 aangekocht door Tate Modern in Londen, is The Solemn Process. Dit werk, bedacht rond 1960, kent eveneens meerdere fases en versies. De laatste dateert uit 2008. The Solemn Process gaat over de oogst en de oogstfeesten van de Roemeense boerenbevolking. Een klein aspect daarvan zet Lupas naar haar hand. De oogstkransen van stro en korenaren die normaal tijdens de oogst worden gemaakt, zijn veranderd in soms wel acht meter hoge cilinder- en cirkelvormige beelden. In het Stedelijk zijn zo’n veertig zwart-witfoto’s te zien van de samenwerking van de kunstenaar met boeren. Lupas’ oogstbeelden zijn kolossaal, de boeren lachen op de foto’s, ze zijn trots. Vreemd genoeg passen de abstracte beelden perfect bij de traditionele boerenhuizen: ze vertalen een oud ritueel naar nieuwe vormen.

Lupas’ oogstbeelden raken in verval. Er heerst hongersnood, Ceaușescu wil de Roemeense boerenbevolking het liefst elimineren – want: niet modern en vasthoudend aan voorouderlijke tradities. Op het hoogtepunt van zijn haat begint de dictator dorpen simpelweg plat te bulldozeren: er worden gigantische kuilen gegraven, waar de boerenhoeves zonder pardon in worden geschoven, ongebluste kalk erover – weg ermee. De boeren worden gedeporteerd naar agro-industriële complexen – troosteloze betonnen flatgebouwen met nauwelijks voorzieningen en geen groen. Niemand kan, durft of wil nog voor de oogstbeelden zorgen. Daarom maakt Lupas uiteindelijk 24 wind- en weerbestendige ‘reliekhouders’ – metalen constructies, die nu in het museum te zien zijn.

Lupas ziet natuur, milieu en lokale boerengebruiken niet als prozaïsche zaken. Voor haar bevatten ze „hoop, verwondering en legendes”, zoals ze in de catalogus vertelt. Haar twee grote installaties zijn een ode aan de poëzie daarvan. Ze gaan onnadrukkelijk over onveranderlijke processen die toch veranderen. En ze brengen een saluut aan de individuele waardigheid, de onderlinge hulpvaardigheid die in het Roemenië van toen onder druk stonden. Het is dankzij Lupas’ werk dat wij dat zien en koesteren.

Kleinkunstenaar Flip Noorman: ‘We moeten opkomen voor álle verworpenen der aarde’

admin
November 27, 2024
0

‘Daar hebben varkens aan gehangen”, vertelt Flip Noorman (36) in een Rotterdams repetitielokaal over een ketting die hij tijdens een lied in zijn nieuwe voorstelling Animal Farm ritmisch op een percussie-instrument slaat. Hij schafte er een gebruikte slachthaak voor aan. Ook werden onder de inloopmuziek slachtgeluiden gemixt. Noorman: „Bij Orwell blijft het een metafoor. Ik vond het leuk om ook de letterlijke betekenis te benadrukken, als een soort side quest. Veel dieren hebben het nu natuurlijk verschrikkelijk.”

Noorman, winnaar van het Amsterdams Kleinkunst Festival (2014) en van de Annie M.G. Schmidtprijs (2023), maakt theaterconcerten. De afgelopen jaren maakte hij onder andere voorstellingen rondom hertaalde liedjes van zijn helden Tom Waits en Leonard Cohen. Zijn speelse en scherpzinnige teksten, niet zelden met een duistere ondertoon, gecombineerd met een schurende, diepe stem en een geweldige vierkoppige band, maken van Noorman een intrigerende zanger.

Voor zijn nieuwe voorstelling nam hij Animal Farm (1945), het beroemde boek van George Orwell, als uitgangspunt voor een gelijknamige liedjesvoorstelling. Orwells allegorie over een dierenopstand op een boerderij was geïnspireerd op de Russische communistische revolutie in 1917. Vooral de manier waarop de dierenfabel een licht scheen op de giftige werking van macht zorgde voor blijvende populariteit.

Het inspireerde Noorman tot scherpe en grappige kritiek op het zelfgenoegzame Westen, dat weigert om de gevolgen van zijn eigen consumentisme onder ogen te komen. In Noormans herinterpretatie staan de rebellerende dieren symbool voor de arbeiders in lagelonenlanden, werkzaam in mensonterende omstandigheden. Noorman: „We willen allemaal telefoons zodat we op sociale media kunnen schrijven hoe erg het gesteld is met de wereld. Maar die telefoons komen wel ergens vandaan hè.” Ons geluk is dikwijls gebouwd op ongeluk elders in de wereld, klinkt het als Noorman vurig zingt: ‘Zie je millennials al werken in een lithiummijn/ hoe kan die hele generatie overspannen zijn/ Er is geen straat waarop jij loopt/ die niet gebouwd is op pijn.’

Zelfvoldane hoger opgeleiden

Noorman schreef liedjes over de huidige tijd vanuit de perspectieven van de personages uit het boek: luxepaard Molly vlucht weg om oesters te eten, Moses de Raaf belooft een niet-bestaand land van melk en honing en werkpaard Boxer fulmineert tegen „die zelfvoldane kliek van hoger opgeleiden”: ‘Die massaal naar het theater van de vooruitgang komt/ als een zwerm bromvliegen naar een dode hond.’ Tussendoor wordt het verhaal van de ontsporende revolutie verteld via monologen van de steeds radicalere varkens, leiders van de opstand.

Noorman vertelt over het schrijfproces, dat dit keer anders verliep. Als kersverse vader kon hij het zich niet veroorloven om dagen weg te zijn en tot diep in de nacht buiten rondjes te lopen, zoals dat voorheen vaak ging. Dat vaderschap komt zeker niet terug in zijn werk, want Noorman heeft „in principe een hekel aan ouders die hele voorstellingen over hun kinderen maken”. Noorman: „Dat is toch meestal een onverdraaglijk cliché? Plus ik was al met die dieren bezig.”

Hoe ontstond het idee voor deze voorstelling?

„Ik las vorig jaar veel Noam Chomsky, die Animal Farm vaak aanhaalt. Ik besloot het daarom weer eens te lezen. De eerste keer was op de middelbare school voor Engels, uit luiheid. Tachtig pagina’s, lekker dun. Toen ik het herlas, vond ik het direct een heel leuk verhaal om de huidige tijd aan op te hangen.”

Waarom?

„Orwell is geniaal in het beschrijven van machtsstructuren. Ook de personages die staan voor duidelijk herkenbare groepen zijn heel sprekend. Bovendien voelde het feit dat de revolutie in het verhaal uiteindelijk mislukt als een vrijbrief om middels de karakters lekker felle standpunten in te kunnen nemen.”

Omdat de personages er uiteindelijk niet in slagen om het beter te doen? En dus uiteindelijk geen oplossing hebben?

„Ja. Ik heb namelijk ook geen oplossingen voor de problemen van deze tijd. En ik ben ook waakzaam voor dat soort theater. Veel voorstellingen over bijvoorbeeld klimaatverandering zijn verschrikkelijk. Net als kindervoorstellingen waarbij alle maatschappelijke hot items worden afgevinkt.”

Waarom vind je dat zo erg?

„Het is niet erg als iemand belerend is, maar dan moet diegene wel verstand van zaken hebben. Kunstenaars overschatten zichzelf soms een beetje. Daarom was deze voorstelling zo fijn: ik kon mezelf schromeloos overschatten, want uiteindelijk schieten alle dieren tekort. Wat ze trouwens juist heel menselijk maakt.”

We horen het perspectief van de luie millennial als je zingt: ‘Ik wil mijn ouders niet dood, maar ze wonen wel groot.’ Waar stoor je je aan?

„Aan het westerse gebrek aan idealen en handelen. Achter veel producten uit onze supermarkt zit uitbuiting, mensen die nauwelijks te vreten hebben. Wij kopen het zonder erbij na te denken. En ondertussen een beetje hoogdravend doen over onze democratie en verworvenheden. Logisch dat die dieren uit mijn Animal Farm daartegen in opstand komen.”

Ben je activistisch?

„Ergens wel. Veel kunstenaars vinden dat een vies woord. Ik niet. Ik heb geen moeite om me uit te spreken. Dat komt ook omdat het in mijn liedjes nooit duidelijk is of het mijn persoonlijke mening is of van het karakter dat het zingt. Die ambiguïteit vind ik fijn. Daarnaast wil ik het publiek trouwens ook gewoon entertainen.”

Hoe doe je dat?

„Hopelijk met leuke liedjes. Maar verder doet vooral het verhaal dat. Het blijft lichtvoetig, want je bent de hele tijd naar dieren aan het luisteren. Je behoudt daardoor een soort cartoonachtige distantie. De boodschap komt daardoor denk ik beter aan dan wanneer ik een soort Wilders-speech zou geven.”

Zitten entertainment en activisme elkaar in de weg?

„Nee hoor. Vaak wordt het inderdaad tot een keuze gemaakt: theater is óf confronterend óf entertainment. Waarbij entertainment meestal als lager wordt ingeschaald. Ik snap dat niet. Volgens mij kan het prima samengaan. Het publiek snapt dat heus wel.”

Heeft het feit dat je deze voorstelling nu maakt iets te maken met het huidige politieke klimaat in Nederland?

„Vanwege deze regering bedoel je? Nee, want ik heb ook een hekel aan wat links nu is. We moeten opkomen voor álle verworpenen der aarde, is wat ik probeer te zeggen. Niet alleen maar die bijdehante praatjes over een beetje vakbondsgedoe hier en daar. Ik voel me in zijn algemeenheid niet comfortabel met hoe hoog de Nederlandse politiek wereldwijde mensenrechten in het vaandel heeft staan.”

Animal Farm door Flip Noorman. Première 1 december in de Kleine Komedie, Amsterdam. Info en speellijst: flipnoorman.nl

Elise Hall: de vrouw die saxofoon speelde tegen haar doofheid

admin
November 27, 2024
0

27 november is het precies honderd jaar geleden dat Elise Hall overleed. Wie? Elise (soms Elisa) Hall was een amateursaxofonist die rond 1900 de spil van het muziekleven in Boston vormde. Ze drukte haar stempel op de muziekgeschiedenis door grote componisten opdracht te geven saxofoonmuziek te schrijven die nu tot het kernrepertoire van het instrument behoort. Onder hen: Claude Debussy.

De Amerikaanse Elise Hall werd in 1853 in Parijs geboren als telg van de prominente en steenrijke Coolidge-familie uit Boston; haar neefje Calvin Coolidge was tussen 1923 en 1929 president van de VS. Elise genoot een geprivilegieerde en kosmopolitische opvoeding en trouwde in 1879 met een Amerikaanse arts. Deze Richard J. Hall, geboren in Ierland, vergaarde enige roem als de eerste arts die in de VS een succesvolle appendectomie (verwijdering van het wormvormig aanhangsel van de blindedarm) uitvoerde. Door een speling van het noodlot stierf hij zelf tien jaar later aan een gescheurde appendix.

Naar verluidt was Elise Hall al 47 toen ze voor het eerst een saxofoon oppakte, op advies van haar echtgenoot om beginnende doofheid tegen te gaan. De redenering achter die onfortuinlijke remedie is lastig na te gaan, en het mocht uiteraard niet baten.

Nieuwe uitvinding

De saxofoon was een nieuw instrument in die dagen, uitgevonden in 1840 door de Belgische instrumentbouwer Adolphe Sax, die het beste van strijkers, koperblazers en houtblazers in één instrument wilde verenigen. Aanvankelijk was er, vooral in Frankrijk, wel interesse in Sax’ vinding, die een rol kreeg in kleine ensembles en militaire orkesten. Maar na een paar decennia ebde de interesse weg.

Debussy zat niet te wachten op de interesse van een Amerikaanse amateur, een vrouw nota bene

Ondertussen vond de saxofoon een nieuw publiek in de VS, mede dankzij de Nederlandse expat-saxofonist Edward Lefebre uit Leeuwarden die vanaf 1872 in New York woonde. Er werd nieuwe kamermuziek voor de sax geschreven, en toen de Amerikaanse instrumentbouwer Conn Instruments saxofoons ging produceren, ontstond er in de jaren 90 een bescheiden sax-hausse. Het was tegen die achtergrond dat Elise Hall toeterend haar doofheid te lijf ging.

Na de dood van haar man nam Hall in 1898 les bij Georges Longy, de Franse solohoboïst van het Boston Symphony Orchestra. Samen richtten ze de Orchestral Club of Boston op, een goed aangeschreven amateurorkest dat zich toelegde op het uitvoeren van eigentijdse muziek, met een bijzondere voorliefde voor Frans repertoire. Hall droeg niet alleen alle kosten, ze trad ook zelf op. Volgens haar Spaanse biograaf José-Modesto Diago Ortega was ze de eerste persoon ter wereld die soleerde in een saxofoonconcert. Dat was in 1901, bij het Boston Symphony Orchestra. Drie jaar later in Parijs was ze ook de eerste saxofoonsolist ooit in Frankrijk, in het Choral varié, op. 55 dat Vincent d’Indy voor haar had geschreven. Tot 1920 zou Hall nog tientallen nieuwe saxofooncomposities bestellen bij vooral Franse toondichters van naam, zoals André Caplet en Florent Schmitt. In 1999 verzamelde de Franse saxofonist Claude Delangle op de cd A saxophone for a lady een aantal van die stukken, waaronder de Rapsodie van Debussy.

Seksistische grappen

Hoewel Debussy in de zomer van 1901, toen Hall hem benaderde, nog niet de canonieke componist was die wij vandaag kennen, groeide zijn reputatie al wel. Hij had net de orkestratie voltooid van zijn opera Pelléas et Mélisande, die in april 1902 in première zou gaan, en dat werk had veel van hem gevergd. Debussy zat niet te wachten op de interesse van een Amerikaanse amateur, een vrouw nota bene, met een nieuwerwets instrument dat hem tegenstond; maar ze was bereid vooraf te betalen, en hij nam haar geld graag aan.

Vervolgens gebeurde er: niets. Er doen allerlei verhalen en geruchten de ronde over de ontstaansgeschiedenis van het werk dat Hall noch Debussy ooit zou horen en dat in mei 1919, een jaar na de dood van de componist, in Parijs in première zou gaan als Rapsodie voor orkest en saxofoon. Hoewel Hall regelmatig informeerde hoe het werk vorderde, ook door onaangekondigd op zijn stoep te staan, zette Debussy twee jaar lang geen noot op papier. Dit is vaak geïnterpreteerd als tegenzin en desinteresse, al valt uit Debussy’s correspondentie op te maken dat het niet louter onwil was: „Uiteraard doen muzikale ideeën speciaal hun best om aan me ontsnappen, als ironische vlinders, en ik breng uren van onbeschrijfelijke ergernis door. Dit wordt nog gecompliceerd door het feit dat ik iets heel goeds zou willen doen om deze mensen te belonen voor het feit dat ze al zo lang wachten”, schreef hij in mei 1903 aan een vriend.

Debussy stak evenwel ook de draak met Hall en maakte seksistische grappen: was het niet onfatsoenlijk, „een vrouw die verliefd is op een saxofoon, wier lippen zuigen aan het houten mondstuk van dit belachelijke instrument?” Pas in de vroege zomer van 1903 kreeg hij de geest en begon hij in ijltempo te componeren. En dat beviel: „Ik heb gewerkt zoals in de goede tijden van Pelléas!”, schreef hij opgetogen in juni 1903.

Debussy: Rapsodie pour orchestre et saxophone

Stokdoof

Maar na voltooiing gebeurde er wederom niets. Debussy verkocht de rechten aan zijn uitgever, zodat hij tweemaal voor zijn werk betaald kreeg, maar nam niet de moeite Hall het stuk toe te sturen of een uitvoering te organiseren. Pas na zijn dood, op verzoek van zijn weduwe, vertaalde Debussy’s vriend en collega Jean Roger-Ducasse de op vijf notenbalken genoteerde compositie naar een speelbare orkestpartituur. In die versie beleefde het werk zijn première, pas in 1919. Roger-Ducasse maakte ook een uittreksel voor saxofoon en piano alvorens men Debussy’s handschrift eindelijk naar Elise Hall zond. Hall was toen al bijna stokdoof en trok zich niet veel later terug uit het openbare leven. Ze overleed op 27 november 1924.

De Nederlandse musicoloog Emanuel Overbeeke doet de Rapsodie in zijn Debussy-biografie af als een werk waarvan „de ontstaansgeschiedenis interessanter is dan het resultaat”. Dat is een veelgehoorde kritiek op het stuk, dat sinds de lovende, misschien beleefde recensies na de postume première vaak een slechte pers heeft gehad. Maar de Franse saxofonist en onderzoeker Clément Himbert wijst erop dat het juist dít werk voor saxofoon was waarmee Debussy uit het dal van een onproductieve periode klom. Meteen na het voltooien van de Rapsodie, in augustus 1903, begon hij aan het beroemde La mer, een van zijn onbetwiste meesterwerken. Met dank, indirect, aan Elise Hall.

Column | Ik ben nog geen skelet, beste James Ensor, ik geniet van het leven

admin
November 27, 2024
0

‘De golf’ is een klein, weergaloos schilderij. De zee beweegt onder de verf bijvoorbeeld, en er is meer, maar wat dat ‘meer’ is, houd ik in mijn krop. Ik moet voorzichtig zijn, een woord te veel en het breekt.

Met ‘De golf’ van Gustave Courbet opent de exposite ‘Ensors stoutste dromen’ in het Antwerpse Koninklijk Museum voor Schone Kunsten. Samen met Munch, Monet, Manet moet het de glorie van Vlaanderens beminde schilderszoon James Ensor bijlichten, maar het effect is averechts. Naast zijn ‘stoutste dromen’ vallen vooral Ensors bekende taferelen met montere skeletten (aan de thee, knookjes warmend bij de kachel, enzovoorts) in het niet. Te veel, te vaak, zo jammer.

Gelukkig zijn er de kijkdoosjes – bedoeld voor kinderen maar niets staat de volwassene in de weg om zich te vergapen aan roerend zorgvuldig opgetuigde Ensor-wereldjes. Ik zak op mijn knieën en zie een rommelig ateliertje met een skeletje achter de ezel. Wie ooit een schoenendoos voor ogen hief met een kijkdoos erin, weet hoe magisch daar het bekende wordt, ook al is het maar een plastic hondje en een autootje op een groen stukje crêpepapier. Onbevangen kijken bevrijdt. Voor Ensor blaast de kijkdoosmagie lucht en leven terug in zijn skelettenschilderijen. Ja, iedereen is een skelet in wording. Maar er is meer. Bijvoorbeeld dat je je daar niet aan stoort als je klein bent, en wie de kijkdoos betreedt hoeft dat ook niet. Nog niet.

Cultureel Antwerpen viert Ensorjaar, het ModeMuseum kon niet achterblijven. Het dacht door op de maskers in zijn schilderijen en dat leidde tot ‘Maskerade, make-up & Ensor’, vol fantastische waanzin in dienst van gezicht en haren.

Centraal is Ensors schilderij ‘Oude dame met maskers’ uit 1889, waarmee hij volgens het bijschrift de spot drijft met „een overdadig gemaquilleerde dame”. Het is goed mogelijk dat Ensor, man van zijn tijd, dit werk inderdaad moralistisch en vrouwvijandig heeft bedoeld. Maar ik zie wat ik zie en voor mij schilderde hij iets heel anders. „Oud” heet de afgebeelde vrouw. Het is maar wat je oud noemt. Maar wat dan nog? Ensor portretteerde iemand die zich duidelijk niet voor haar uiterlijk geneert en dat deed hij met verve. Op haar zorgvuldig opgemaakte gezicht rust een tevreden glimlachje, wat haar bombardeert tot het triomfantelijke middelpunt van een kring grijnzende maskers. Die provoceert ze: zij is mooi, de maskers lekker niet. Voor ik het weet verzin ik erbij dat ze ook Ensor zelf ervan langs geeft: ik ben nog geen skelet, jongen, nog niet. Ik geniet van het leven. Kan ik je aanraden.

Direct na het schilderij stuurt de expositie me een donkere ruimte in. Een kijkdoos.

De magie slaat toe.

Ensors dame uit 1889 resoneert in de dia-installatie uit 2018 van straatfotograaf Bruce Gilden, met portretten van New Yorkse passantes. Nooit piep, meestal met fikse maquillage, steeds indrukwekkend. Ze zijn zelfbewust, ze doen wat ze willen. Bruce Gilden besefte dat. Hij wel.