Hoe neem je afscheid van een held die ook een ‘volksvijand’ is? Het was de vraag die duizenden Russen zich vrijdag stelden, voorafgaand aan de begrafenis van Aleksej Navalny, de Russische oppositieleider die op 16 februari stierf in een desolaat Russisch strafkamp aan de poolcirkel. Velen die hem de laatste eer wilden bewijzen, durfden niet. Zij die eigenlijk niet durfden, gingen toch. Met kloppend hart, maar vastberaden.
En zo verzamelde zich al uren voor aanvang van de afscheidsdienst een lange rij bij de orthodoxe kerk van de Moeder Gods Verzacht mijn Verdriet in de Moskouse wijk Marino in het zuiden van de hoofdstad. Met bloemen en foto’s kwamen zij hun held de laatste eer bewijzen. Slechts enkele honderden meters van de flat waar Navalny met zijn gezin al die jaren woonde en van waaruit hij zijn strijd voerde tegen Poetins regime.
Voor Navalny’s weduwe Joelia en zijn twee kinderen, die sinds zijn vergiftiging in 2020 om veiligheidsredenen buiten Rusland wonen, was de reis naar Rusland te riskant. Wel aanwezig waren zijn ouders Ljoedmila en Anatoli Navalny en bekende Russische oppositieleden en Poetin-critici. Onder hen de vervolgde oud-burgemeester van Jekaterinburg Jevgeni Roizman, de Moskouse politicus Joelia Galjamina en de onafhankelijke presidentskandidaten Boris Nadezjdin en Jekaterina Doentsova – beiden voortijdig uit de verkiezingsrace geweerd. Ook enkele Europese ambassadeurs en talloze journalisten van Russische en westerse media woonden de afscheidsceremonie bij. Vanuit het buitenland stuurden gevluchte Russen bloemen en kransen.
‘Begrafenismaffia’
Dat de uitvaart überhaupt kon plaatsvinden, lijkt een wonder op zich. Begrafenisondernemers ontvingen bedreigingen, achter de schermen werd koortsachtig onderhandeld tussen nabestaanden en autoriteiten, en tot op het laatste moment was onduidelijk of de ceremonie doorgang zou vinden. Navalny’s team hekelde de Moskouse ‘begrafenismaffia’, die beheerst wordt door Kremlinloyale zakenmensen en waarin gigantische bedragen omgaan.
Tweeënhalf uur na het afgesproken tijdstip kon de grote, bruine kist het mortuarium buiten Moskou dan toch verlaten. Het team van Navalny hield via Youtube een livestream bij, waarin vrienden, collega’s en bondgenoten van de Russische oppositieleider herinneringen ophaalden. Uit de hele wereld stroomden reacties binnen van rouwenden: dankbetuigingen, virtuele bloemen en hartjes, online werden talloze kaarsen ontstoken. Ook werden in tientallen steden herdenkingsbijeenkomsten gehouden. Kremlin-woordvoerder Dmitri Peskov liet weten: „Het Kremlin heeft de nabestaanden niets te zeggen.”
Gemaskerde agenten
Hoewel de autoriteiten een enorme, gemaskerde politiemacht op de been hadden gebracht, lieten agenten de mensen in de kilometerslange rij ongemoeid. „Ik wil de martelaar naar zijn laatste rustplaats begeleiden”, zei een oudere vrouw met bevende stem tegen verslaggevers. „Ik ben gekomen omdat Poetin hem vermoord heeft, Navalny is een held”, aldus een man wiens gezicht werd geblurd. „Het is de plicht van iedere Rus hier te komen, voor de toekomst van Rusland”, zei een ander met bloemen in zijn hand. „Mensen zijn niet bang, het is hartverwarmend. Je voelt dat je niet alleen bent.”
Een jonge Moskoviet, die liever anoniem wil blijven en die bij de ingang van de kerk stond toen de kist voorbij kwam, liet per chat aan NRC weten geen angst te voelen, enkel trots. „Als ik zelfs bang moeten zijn om afscheid te nemen van een overledene, in welke van god verlaten wereld leef ik dan? Navalny was een kerel. Hij was geen lafaard, geen schurk, geen boef. Hij was niet bang voor de macht. Hij stond er en zei: ik ben hier, ik ben niet bang voor jullie. En ja, misschien was dat onverstandig en riskant, maar het was écht.”
Op het moment dat de lijkwagen bij de kerk arriveerde, begonnen mensen te applaudiseren en riepen zij Navalny’s voor- en achternaam. Toen zijn kist de kerk werd binnengedragen, riepen zij ‘Vergeef het niet!’ Binnen onder de zwarte koepels, waar enkele tientallen bezoekers naar binnen mochten, waren opnames verboden. Toch kwamen emotionele beelden naar buiten van Navalny’s lichaam in een open, met bloemen gevulde kist, en van zijn ouders Ljoedmila en Anatoli, die hun zoon de laatste eer bewezen.
Er ontstond rumoer toen de kist al na een paar minuten werd gesloten. „Sluit alstublieft de kist nog niet! Geef mensen de kans om afscheid te nemen”, werd er geroepen. Ook buiten werd de sfeer grimmiger, toen de lijkwagen door politiewagens werd gehinderd en protestslogans werden geroepen. „Rusland zal vrij zijn! „Poetin is een moordenaar!” Daarna vertrok de stoet naar de Borisov-begraafplaats, waar de kist voor een laatste afscheid openging van de man die Russen een betere toekomst had beloofd, maar dat eerst moest bekopen met zijn vrijheid en daarna met zijn leven. Op de achtergrondklonk de soundtrack uit Terminator 2, Navalny’s lievelingsfilm.
Toen de kist gesloten was, plaatste Navalny’s weduwe Joelia een afscheidsbericht op haar Instagram, waarin zij haar man bedankte voor alles wat hij had gedaan. „Ljosja, bedankt voor 26 jaar absoluut geluk. Ja, zelfs de afgelopen drie jaar van geluk. Uit liefde, omdat je me altijd hebt gesteund, omdat je me zelfs vanuit de gevangenis aan het lachen hebt gemaakt, omdat je altijd aan me hebt gedacht. Ik weet niet hoe ik zonder je moet leven, maar ik zal proberen je daarboven blij voor me te maken en trots op me te maken. Ik weet niet of ik het aankan, maar ik zal het proberen. Ik hou van je voor altijd. Rust in vrede”, schreef Navalnaja.
Daarmee eindigde de begrafenis, die was zoals Aleksej Navalny zijn leven had geleid: groots, meeslepend en bloedstollend.
