Met gekletter op potten en pannen uiten Mozambikanen hun onvrede na betwiste verkiezingen: ‘Dit is een sociale afrekening’

Het is een protest zonder woorden, een spontane uiting van woede. Met het ritmische gekletter van potten en pannen – de zogeheten ‘panelaco’ – hebben verongelijkte Mozambikanen alledaagse voorwerpen ingezet als instrumenten van vreedzaam verzet. Van hoofdstad Maputo tot steden als Nampula en Beira klinkt het symbolische kabaal al twee maanden lang.

Aan de oppervlakte is de kakofonie een antwoord op een van de meest omstreden verkiezingen in de recente geschiedenis van Mozambique. „Maar deze woede gaat niet louter over frauduleuze verkiezingen”, zegt Wilker Dias, hoofd van Plataforma DECIDE, een waarnemingsorganisatie uit het maatschappelijk middenveld. „In deze crisis komt alles samen wat al decennialang in ons land borrelt: het structurele falen en de politieke onkunde.”

In oktober won Daniel Chapo van de regerende Frelimo-partij met ruim 70 procent van de stemmen de presidentsverkiezingen. Althans, op papier. Al snel doken berichten op over grootschalige kiesfraude – of „onregelmatigheden”, zoals Europese waarnemers het formuleerden. Ook DECIDE, een burgerinitiatief opgericht om de fragiele democratische processen van Mozambique te bewaken, stelde vast hoe manipulatie van kiezerslijsten en het vullen van stembussen het democratische proces ernstig hebben aangetast.

Zelfs de Nationale Kiescommissie, vaak bestempeld als Frelimo’s marionet, erkende onregelmatigheden, maar laat vooralsnog na een diepgaand onderzoek in te stellen. Chapo’s belangrijkste uitdager, Venâncio Mondlane van de Podemos-partij, riep zichzelf uit tot winnaar. Wat volgde, was een ongekende beweging van straatprotesten die zich door elke regio van het land liet voelen.

Massale arrestaties

Aanvankelijk vreedzaam, maar niet voor lang: met scherp geschut, traangas en massale arrestaties sloegen de autoriteiten de demonstraties hardhandig neer. De menselijke tol van de repressie is inmiddels hoog: minstens 103 doden, onder wie kinderen. Drieduizend demonstranten werden gearresteerd. Terwijl het Grondwettelijk Hof de definitieve uitslag van de presidentsverkiezingen uitstelt tot het laatste moment – 23 december is de uiterste deadline – blijft Mondlane zijn aanhangers oproepen de straat op te gaan en het land plat te leggen. „Als het hof deze verkiezingen niet ongeldig verklaart, gaan we bloedvergieten op een onvoorstelbare schaal zien”, waarschuwt Dias. „Mensen zijn het vertrouwen in het systeem al lang verloren.”

Mozambique wankelt. En binnen die turbulente context heeft DECIDE zich in korte tijd onmisbaar gemaakt. Naast het monitoren van kiesprocessen en het documenteren van politiegeweld, heeft de organisatie honderden advocaten, artsen en verpleegkundigen gemobiliseerd om demonstranten en slachtoffers bij te staan.

Als het hof deze verkiezingen niet ongeldig verklaart, gaan we bloedvergieten op een onvoorstelbare schaal zien

Vanuit hoofdstad Maputo schetst Dias, tevens docent nationale en internationale politiek, een somber beeld van een land dat worstelt met rammelende instituties en een vastgeroeste politieke orde. Volgens hem heeft de slepende post-electorale impasse fundamentele pijnpunten aan de oppervlakte gebracht. „Dit is niet zomaar een politieke beweging, het is een sociale afrekening”, zegt hij.

Mozambique behoort tot de armste landen van Afrika: 60 procent van de bevolking leeft in armoede; 1,3 miljoen mensen lijden volgens het VN- Wereldvoedselprogramma onder ernstige voedseltekorten. „Publieke diensten raken in verval, armoede, de torenhoge inflatie. Dit zijn geen op zichzelf staande problemen. Mensen hebben geen toegang tot basisbehoeften zoals onderwijs, werk en voedsel”, aldus Dias.

Moordaanslag

Tijdens de presidentscampagne speelde Mondlane in op deze onvrede. Zijn retoriek van verandering en politieke rekenschap landde goed bij een groot deel van de Mozambikanen, wanhopig op zoek naar alternatieven.

Intussen wordt het politieke klimaat steeds grimmiger. Eind oktober werden de raadsman van Mondlane en een partijmedewerker vermoord, waarop hij voor ballingschap koos in Zuid-Afrika. Begin november ontsnapte hij daar naar eigen zeggen zelf aan een moordaanslag, waarop hij het Afrikaanse continent verliet naar een onbekende locatie. Nadat hij afgelopen weekend opnieuw een moordpoging zou hebben overleefd, schreef hij op Facebook: „Als ik sterf, moet je het tempo van de protesten opvoeren.” Ook Dias zegt afgelopen week in een hotel in Maputo doelwit te zijn geweest van een poging tot moord door vergiftiging. Hij bleef ongedeerd.

Een betoger blaast op een fluitje tijdens een demonstratie in Maputo tegen de uitslag van de Mozambikaanse presidentsverkiezingen door aanhangers van oppositiepoliticus Venâncio Mondlane, 22 november.

Intussen zet de overheid de demonstraties neer als „ondermijnend”, en wordt oppositieleider Mondlane weggezet als een destabiliserende figuur die geweld aanwakkert. Terwijl berichten circuleren over infiltranten en provocateurs binnen de protesten riep Podemos deze week op tot blokkades van lokale Frelimo-kantoren. Maar de onvrede van de demonstranten ging verder: in meerdere steden werden kantoren in brand gestoken.

Met DECIDE verzamelt Dias bewijsmateriaal die de vreedzame aard van protesten en het disproportionele politiegeweld moet blootleggen. „Die overheidsretoriek is ronduit gevaarlijk. Het is een middel om de protesten te delegitimeren en staatsgeweld te rechtvaardigen. Het echte probleem is dat de regering niet bereid is de legitieme zorgen van haar burgers aan te pakken.”

Buitensporig geweld

Mensenrechtenorganisatie Human Rights Watch documenteerde gevallen van buitensporig geweld, waaronder het neerschieten van kinderen en omstanders in hun eigen huizen. Maar naast de brute politieoptredens hebben ook internetbeperkingen en demonstratieverboden vrijheden verder ingeperkt. „De harde reactie van de overheid heeft de situatie alleen maar verder doen escaleren.”

Volgens Dias toont dit juist hoe de huidige politieke macht en met name „Frelimo’s diepgewortelde dominantie” de politieke en sociale crisis juist verlengt in plaats van bezweert. Mensen zijn klaar met de verstikkende houdgreep waarin de regeringspartij hun land houdt, zegt hij.

Decennialang heeft Frelimo – de bevrijdingspartij die sinds 1975 aan de macht is – haar greep op Mozambique verstevigd via controle over leger, rechtspraak en media. De Democracy Index wijst op een democratie in vrije val, met een daling van 5,3 in 2006 naar 3,5 in 2023. Onder een dunne laag moderniseringsretoriek blijft Frelimo verslingerd aan machtsbehoud. Nieuwe gezichten zoals Chapo werden tijdens de presidentscampagne gepresenteerd als symbolen van verandering, maar echte verandering blijft uit, zegt Dias. „Instellingen die het volk zouden moeten dienen, zoals de rechterlijke macht, politie en kiescommissie, worden gebruikt als politieke instrumenten.”

Afgelopen week deelde DECIDE een rapport met de overheid waarin met „uitvoerbare aanbevelingen” een pad naar verzoening wordt uitgestippeld. Naast een onafhankelijk onderzoek naar het verkiezingsproces en het daaropvolgende geweld is volgens Dias een constructieve dialoog tussen de regering van aftredend president Filipe Nyusi en Mondlane daarvoor essentieel. Maar daar blijkt de huidige politieke context – Dias wijst op onwil bij de machthebbers – nog niet aan toe.

Delen





Mail de redactie