Friedrich Merz stond klaar om als nieuwe, Duitse bondkanselier uit de startblokken te vliegen. Maar dinsdag leek hij opeens tóch te worden teruggefloten. Voor het eerst in de geschiedenis werd een bondskanselier níet in één keer verkozen. Correspondent Nynke van Verschuer was erbij in de Bundestag. Wat betekent deze valse start voor de plannen van Merz – in Duitsland én in Europa?
Zichtbaar geëmotioneerd en soms met trillende stem sprak de Amerikaanse kardinaal Robert Prevost (69), geboren in Chicago en voormalig bisschop van Chiclayo, in Peru, donderdagavond zo’n 100.000 gelovigen en nieuwsgierigen toe op het volgestroomde Sint-Pietersplein in Rome, als de nieuwe paus en leider van de katholieke wereldkerk. Prevost volgt paus Franciscus op, die stierf op Tweede Paasdag, en wordt zo de 267ste paus in de geschiedenis.
De nieuwe paus, die de naam Leo XIV kiest, sprak de menigte in Rome toe in vlot Italiaans, en bracht een boodschap van Christus’ vrede. „Aan alle volkeren en aan de hele wereld, vrede zij met jullie! God houdt van jullie allemaal, en het kwade zal niet zegevieren.” Hij pleitte voor een „ontwapende en ontwapenende vrede” – een sterke vredesboodschap op een moment van verschillende grote gewapende conflicten in de wereld.
Voor het eerst komt de leider van bijna 1,4 miljard katholieken uit de Verenigde Staten, waar zo’n 20 procent van de bevolking zich als katholiek omschrijft.
Maar meer nog dan met het Westen wordt Prevost met Latijns-Amerika geassocieerd. Hij was jarenlang missionaris in Peru, waar wijlen paus Franciscus hem tijdens een bezoek in 2018 leerde kennen. Prevost oogstte van het Sint-Pietersplein een daverend applaus toen hij overschakelde op het Spaans, om een speciale groet aan Chiclayo, zijn oude bisdom in Peru te brengen.
Franciscus haalde hem naar het Vaticaan om het machtige dicasterie voor de bisschoppen te leiden
Sinds januari 2023 woont hij in Rome. Franciscus haalde hem naar het Vaticaan om het machtige dicasterie voor de bisschoppen te leiden. Zijn nieuwe functie maakte Prevost niet alleen vertrouwd met de werking van de Romeinse Curie, het bestuursapparaat van het Vaticaan, maar leverde hem ook brede naamsbekendheid op. Het dicasterie overziet veel bisschoppelijke benoemingen, en Prevost leerde zo veel kardinalen kennen. Ook vergezelde hij wijlen paus Franciscus op verschillende internationale reizen.
’Het hart van een missionaris’
Het is gebruikelijk dat een pas verkozen paus een nieuwe naam kiest. De naam Leo XIV wordt gezien als een verwijzing naar de voorganger met deze naam, paus Leo XIII. Die kerkleider schreef in 1891 de beroemde encycliek Rerum Novarum, die dieper inging op de situatie van de arbeidersklasse en onder meer ijverde voor een rechtvaardig loon en solidariteit met de zwakkeren.
„Behalve iemand die de sociale leer van de Kerk wil verspreiden, hecht de nieuwe paus Leo XIV ook veel belang aan synodaliteit, of horizontaal overleg binnen de Katholieke Kerk”, zegt theoloog en Vaticaan-kenner Emmanuel Van Lierde, die Robert Prevost in oktober 2023 nog sprak.
Prevost is lid van de Augustijnenorde, een eerder klassiek kloostergemeenschap, maar Van Lierde viel het op dat de Amerikaan bovenal het hart van een missionaris had. „Hij zei tijdens ons gesprek dat hij eerst leraar wilde worden, maar tegelijk ook zijn priesterroeping had”, zegt de theoloog. „Toen bleek dat de Augustijnen ook missionarissen uitstuurden, vormde dat voor Prevost de perfecte combinatie. Als missionaris in Peru kwam alles voor hem samen.”
Mensen reageren op de aankondiging van de verkiezing van kardinaal Robert Prevost tot paus.
Foto Amanda Perobelli/Reuters
Welke richting gaat het op met de katholieke Kerk, en waarom kozen de kardinalen voor hem? De Augustijnen staan niet bepaald bekend als uiterst progressief, maar hoewel Robert Prevost uit de Verenigde Staten komt, staat hij veraf van iemand als de uiterst conservatieve, pro-Trump-kardinaal Raymond Burke. In Chicago had Prevost volgens de krant La Repubblica een goed contact met kardinaal Blaise Cupich, die zeer ver staat van de Amerikaanse president.
Of het niettemin toch weer wat meer de conservatieve kant opgaat met Prevost, is nog afwachten, zegt Van Lierde. „Behalve wegens zijn bestuurskennis en zijn ervaring her en der in de wereld is het ook mogelijk dat de kardinalen in hem een compromisfiguur zien, die verschillende strekkingen kan verzoenen. Prevost is in ieder geval gematigder en rustiger dan Franciscus.”
Klacht in bisdom
Van zijn pauselijke voorgangers erft Leo XIV ook de gebrekkige aanpak van seksueel misbruik binnen de Kerk. Volgens The Pillar, een Amerikaanse website voor onderzoeksjournalistiek rond de katholieke Kerk, vonden drie zussen geen gehoor toen ze in 2022 misbruik in het bisdom van Chiclayo, in Peru, hadden gemeld. Het bisdom van Chiclayo reageerde dat Prevost de vrouwen in april 2022 had ontmoet en hen had aangespoord de zaak aan burgerlijke autoriteiten voor te leggen, terwijl hij een kerkrechtelijk onderzoek instelde.
Maar burgerrechtelijk werd aan de zaak geen gevolg gegeven, blijkbaar wegens onvoldoende bewijs en omdat de verjaringstermijn was verstreken. En het kerkelijke onderzoek was volgens de vrouwen niet ernstig of substantieel.
Ook de pas overleden paus Franciscus, vaak geprezen als een sociaal voelende kerkleider, slaagde er niet in het beleid van zero tolerance inzake misbruik echt af te dwingen bij de top van de Katholieke Kerk. Het is afwachten of paus Leo XIV wel een daadkrachtig antwoord op een in de Kerk wijdverspreid probleem zal formuleren.
‘Ja, nu we het erover hebben, denk ik: shit, nog maar drie dagen. Dan krijg je wel een beetje stress”, zegt Lina (16).
„Maar voor Éngels?”, zegt Isis (15).
Lina lacht. „Girl! Je weet nooit wat er op het examen komt.”
Isis: „Een lééstoets. Voor Éngels. Kom op! Daar kun je toch niet voor leren, dus dan ga ik ook niks doen.”
Het is de dinsdag voor het begin van de centrale eindexamens op vrijdag. Lina en Isis doen eindexamen op vmbo-t-niveau, dat Engels als eerste examen heeft. Voor het gesprek met NRC zitten ze in een sober wiskundelokaal op het Beatrix College in Tilburg, een school voor vmbo, havo en vwo. Thijmen (16) is er ook bij. Hij zit ook in de laatste klas van het vmbo-t.
Veel lokalen op de gang zijn leeg. Deze week hebben de examenklassen op het Beatrix geen officiële lessen meer, maar er zijn nog wel bijlesklasjes voor examenleerlingen. Lina heeft vandaag met een groepje vriendinnen een lokaal gereserveerd om examenstof te oefenen. Ze maken presentaties voor elkaar en quizzen. Lina heeft economie en geschiedenis voor haar rekening genomen.
„Soms is het echt chaos”, zegt Lina, die steeds met een lach in haar stem praat. „Bijvoorbeeld als we verschillende antwoorden geven. Dan zijn we in de war en dan vragen we ChatGPT om uitleg in kindertaal en dan snapt iemand het wel en die gaat het dan weer proberen uit te leggen aan de anderen.”
Toen dacht ik wel van: eigenlijk moet ik ook leren. Maar ik ging toch een film kijken. De motivatie is er niet
Die lichte examenspanning van het groepje lijkt uitzonderlijk op het vmbo van het Beatrix. „Ik heb gewoon echt nooit stress. Zelfs als ik niet heb geleerd voor een toets”, zegt Isis monter. Ze staat nu voor veel vakken ongeveer een 7. Zowel Isis als Thijmen moet deze dinsdag nog van start gaan met leren. „Ik denk dat ik daar nou wel zo’n beetje mee ga beginnen”, zegt Thijmen, een tikkeltje onderuitgezakt op zijn stoel. Ook hij staat er prima voor. Hun klasgenoten zijn over het algemeen ook relaxed onder de eindexamens, is hun indruk. In groepsapps wordt er niet eens over de examens gepraat. Thijmen: „Kijk, de helft van mijn vrienden heeft het gewoon opgegeven, omdat ze alleen maar tweeën staan. En de andere helft gaat het halen. En ja, dat weten ze gewoon.”
Prestatiedruk
Het heersende beeld in Nederland is dat de prestatiedruk onder scholieren de laatste jaren enorm is toegenomen en dat een steeds grotere groep er serieuze problemen door ervaart. Op het vmbo ligt dat nét even anders, ervaart Daan Hamann, teamleider vmbo van het Beatrix College. „Wij zien dat een grotere groep op het vmbo juist wat onverschilliger is geworden en dus ook niet zo’n druk ervaart”, vertelt hij die dinsdag in hetzelfde wiskundelokaal. „Daartegenover staat een groep die er juist wel erg mee bezig is. De verschillen zijn dus groter geworden en dat zien we ook in de cijfers die ze halen.” Hoe dat komt? „We hebben geen idee. We zagen wel dat het na corona een vlucht nam, maar de trend was daarvoor al ingezet.”
Uit een onderzoek naar prestatiedruk onder scholieren, in opdracht van het ministerie van Onderwijs, bleek in 2021 inderdaad dat die het minst hoog is onder vmbo-leerlingen. 30 procent gaf aan „druk” te ervaren „door de prestatiemaatschappij”. Onder havisten was dit bijna 60 procent. „We weten niet precies waar dat verschil vandaan komt”, zegt Romy Mondeel, projectmedewerker Toetsdruk bij het Landelijk Aktie Komitee Scholieren (LAKS) en de VO-raad. „We denken dat het deels te maken heeft met het feit dat er op het vmbo projectmatiger wordt gewerkt dan op havo en vwo. Scholieren hebben dan meer ruimte voor hun leerontwikkeling, in plaats van alleen voor een cijfer te leren en de stof daarna weer te vergeten. Bovendien zien we dat op de havo de stress het hoogst is en dat dat onder andere komt doordat ouders hun kind druk opleggen door impliciet of expliciet duidelijk te maken dat ze niet naar het vmbo mogen.”
Laatst zag Isis op Snapchat dat Lina al aan het leren was voor de eindexamens. „Toen dacht ik wel van: eigenlijk moet ik ook leren. Maar ik ging toch een film kijken. De motivatie is er niet.” Ze denkt dat ze wel harder zou werken als ze er niet zo goed voor zou staan, want ze wil na het vmbo graag de havo doen.
Thijmen wil na een mbo-opleiding voor onderwijsassistent door naar een hbo-opleiding om geschiedenisdocent te worden. Lina wil na een mbo-studie evenementenmanagement ook naar het hbo. Waarom eigenlijk? Vinden ze het mbo niet ‘goed’ genoeg? „Ik kan hoger, dus waarom zou ik niet hoger gaan?”, zegt Thijmen. „En anders verdien ik heel weinig geld.” Ook voor Lina is dat belangrijk. „Ik denk dat iedereen wel geld wil verdienen, dus ik denk dat iedereen wel hoger wil.”
Worstelen met perfectionisme
Ondanks hun ambitie lijken deze drie leerlingen relatief weinig last te hebben van prestatiedruk en eindexamenstress. Orthopedagoog Tamara Luijer beaamt dat havisten en vwo’ers er over het algemeen het meeste last van hebben. Vorig jaar bracht ze het boek Perfectie en prestatiedruk uit, met handvatten voor leraren om leerlingen te helpen die daar last van hebben. En als therapeut behandelt ze kinderen en jongeren die worstelen met perfectionisme, angst- en piekerstoornissen. „De afgelopen dertig jaar is de prestatiedruk in onze maatschappij echt toegenomen, dus ook voor scholieren”, zegt ze aan de telefoon. „Op havo en vwo zie je dat de prestatiedrang onder meer voortkomt uit zorgen over of ze later wel een goede baan krijgen.”
Vroeger vergeleek je jezelf met iemand uit hetzelfde dorp en nu kun je jezelf vergelijken met de hele wereld
Vaak worden sociale media als verklaring genoemd voor de toegenomen druk. En ja, die spelen natuurlijk een rol, zegt Luijer. „Vroeger vergeleek je jezelf met iemand uit hetzelfde dorp en nu kun je jezelf vergelijken met de hele wereld.” Maar, zegt ze, als je het kinderen zelf vraagt, wijzen ze vooral op de verwachtingen van hun ouders en hun leerkrachten. Daarbij is het volgens Luijer belangrijk om te beseffen dat deze druk ook indirect kan zijn. Ouders en leraren zijn zich er lang niet altijd van bewust. „Ik heb nu bijvoorbeeld een cliënt die heel perfectionistisch is. Haar ouders zeiden dat ze het zo fijn zouden vinden als ze wat meer zou kunnen ontspannen. Nu gaat ze in de toetsweek ook met vrienden afspreken. Maar vervolgens zegt die vader tegen haar: ‘Houd er wel rekening mee dat je cijfers dan wat lager kunnen uitvallen’. Onbewust zijn ouders toch bezig met: ik wil dat mijn kind goed presteert.”
Op het vmbo is die druk vanuit ouders veel minder, ziet teamleider Daan Hamann van het Beatrix College. „Dat is vooral een havo- en vwo-ding, zien we hier. We hebben op het vmbo wel een groep betrokken ouders, maar die vertrouwt erop dat het allemaal wel goed komt.”
Thijmen, Isis en Lina gaan vol vertrouwen de eindexamens in.
Foto John van Hamond
Faalangst
Pascal Cuijpers is docent beeldende vorming op het Connect College Echt (Limburg) én geeft er al sinds 2008 trainingen tegen faalangst en examenstress. Hoewel het aantal aanmeldingen voor de trainingen door de jaren heen ongeveer gelijk is gebleven, ziet hij wel dat de druk behoorlijk is toegenomen. In ieder geval op het vwo; hij is mentor van een vwo-klas. „Dat komt bijvoorbeeld naar voren in gesprekken met ouders van leerlingen. Die vertellen dan dat hun kind zo gestrest is tijdens toetsweken.”
Daarbij werk ik vaak met ‘Weightless’ van Marconi Union, het meest rustgevende muziekstuk van de wereld
In zijn trainingen zet hij vooral in op positieve beeldvorming, bijvoorbeeld door het invullen van een G-schema (gebeurtenis, gedachte, gevoel, gedrag, gevolg), een bekende methode in de cognitieve gedragstherapie. „Je ziet bijvoorbeeld op tegen het eindexamen Duits, dan noteer je daar je gevoel bij en je belemmerende gedachtes en dan gaan we proberen die gedachtes om te buigen.” De kinderen leren ook om een goede planning te maken en oefenen met ontspannen. „Daarbij werk ik vaak met Weightless van Marconi Union, het meest rustgevende muziekstuk van de wereld. Zoek maar eens op. Dat zou je bloeddruk verlagen en ervoor zorgen dat je hartslag zich aanpast aan het ritme van de muziek.”
Het LAKS moedigt scholen aan om doordachter om te gaan met het toetsen van leerlingen en vooral de nadruk te leggen op feedback geven. Wat vinden de drie vmbo-leerlingen op het Beatrix daarvan? „Niet fijn, ik wil gewoon het cijfer”, zegt Lina. „Ik wil gewoon die 8”, lacht Isis. Lina: „Ja, als je feedback krijgt, vind ik dat slap ofzo.” Ze wil dus harder aangepakt worden? „Ja, dat zijn we gewend.”
Lees ook
Oefenen voor het eindexamen: ‘Juf, ik ben echt vet intelligent, ik kan dit gewoon’
De achternamen van de leerlingen zijn bekend bij de redactie.
De naam die een nieuwe paus kiest is een belangrijke eerste indicatie van het beleid dat hij wil gaan voeren. En de naam Leo kan alleen maar betekenen dat de nieuwe paus Robert Prevost, voortaan: Leo XIV, zich wil laten inspireren door de vorige paus met die naam: Leo XIII, paus van 1878 tot 1903.
De negentiende eeuw was een tijd van groeiend pauselijk conservatisme, waarin zelfs de pauselijke onfeilbaarheid werd uitgeroepen. Leo XIII koos voor aanpassing aan de modernere tijden. Zijn belangrijkste daad was dat hij aandacht vroeg voor de knellende sociale kwesties in de door klassenstrijd geteisterde industrialiserende samenlevingen.
In zijn beroemde encycliek De rerum novarum (‘Over de moderne dingen’) uit 1891 klaagde hij de slechte industriële werkomstandigheden aan en pleitte hij voor rechtvaardige lonen. Ook steunde hij de oprichting van katholieke vakbonden. De staat diende de uitwassen van het kapitalisme te bestrijden. Daarmee kregen aarzelende katholieke initiatieven als de Nederlandsche Rooms-Katholieke Volksbond (opgericht in 1888) de wind in de rug. De progressieve katholieke priester Herman Schaepman, Tweede Kamerlid tussen 1880 en 1901, voelde zich sindsdien minder alleen.
Politiek was de sociale wending een slimme daad, omdat Leo XIII duidelijk afstand nam van het opkomende revolutionaire marxisme én van het oppermachtige liberale kapitalisme. Katholieke politieke partijen konden voortaan een mooie activistische míddenweg volgen, en dat is ook precies wat in de 20ste eeuw gebeurde en veel stemmen opleverde, in de Nederlandse politiek en daarbuiten.
Atilla de Hun
Leo XIV zou ook kunnen verwijzen naar de eerste paus met die naam, Leo I, paus van 440 tot 461. Die krachtpatser zou in 453 de naar Rome opmarcherende Attilla de Hun op andere gedachten hebben gebracht, een reputatie die in de huidige wereld vol oorlog en conflicten ook wel van pas kan komen.
De vorige paus Franciscus liet zich in zijn naam inspireren door de beroemde nederige heilige die vol liefde was voor de armen, Franciscus van Assisi (1181-1226), die open kloosters stichtte in de middeleeuwse steden. Diens conservatievere voorganger Benedictus XVI koos in zijn naam juist duidelijk voor de traditie, met een van de meest voorkomende pausnamen, alleen Johannes komt vaker voor. Zelf noemde Benedictus XVI de zesde-eeuwse kloosterstichter Benedictus van Nursia als inspiratie, schrijver van de beroemde kloosterregel van gebed, werk en opsluiting in kloosters op het platteland.
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data131960382-b402af.jpg|https://images.nrc.nl/_pZBy3b0OsKGuPL09Wo1al6jPdE=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data131960382-b402af.jpg|https://images.nrc.nl/WFMXWJ2udyVEEof_f5jfsF3DdbQ=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data131960382-b402af.jpg)
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data131951953-3b46c6.jpg|https://images.nrc.nl/C9GbuZVX-UxAzpGhdwMmoAQHNMQ=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data131951953-3b46c6.jpg|https://images.nrc.nl/fw99ykWQ_xiWvwZarJOltOiatUA=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data131951953-3b46c6.jpg)
