‘Heb jij met Jair besproken dat wij van onze juristen zorgvuldig moeten zijn met onze uitlatingen?” Met die vraag opent researcher Huda Rais het gesprek. Op een terras spreekt NRC met haar en radiomaker Jair Stein over de nieuwe podcastserie die zij samen met Jan-Maarten Deurvorst maakten voor de omroep NTR. Met hun negendelige serie Onaantastbaar hebben ze zich nogal in een wespennest gestoken; sommige mensen die zij spraken zijn jarenlang in juridische procedures verwikkeld geweest.
Onaantastbaar is een gedetailleerde reconstructie van de opkomst en ondergang van de Nederlandse Moslim Omroep (NMO), met name van de rol van directeur Frank William, die van 1997 tot 2007 de scepter zwaaide over de nu failliete omroep. Volgens oud-medewerkers kenmerkten die tien jaar zich door machtsmisbruik, pesten, psychisch geweld, seksuele intimidatie en fysieke bedreigingen. Met grote gevolgen, tot suïcide aan toe. Bovendien was er sprake van grootscheepse fraude met omroepgeld. En toch greep lange tijd niemand in.
Drie en een half jaar werkten Stein en Deurvorst aan het project. Na een jaar vroegen ze Rais om hen te helpen bij het onderzoek dat maar bleef uitdijen. Ze spraken meer dan 150 mensen, lazen duizenden documenten en vonden meerdere vertrouwelijke rapporten.
De indrukwekkende puzzel die ze zo wisten te leggen zegt volgens de makers niet alleen iets over de relatief onbekende NMO, maar ook over de bredere mechanismen die kunnen zorgen voor een giftig klimaat, op de werkvloer, maar ook daarbuiten. Stein: „Mijn moeder heeft al een deel van de serie beluisterd en zei dat ze nu beter begrijpt wat er gebeurt in een systeem als nu in de Verenigde Staten, onder Trump en de Republikeinse Partij j. Hoe het kan dat mensen waarvan je verwacht dat ze op een gegeven moment in opstand komen, dat niet doen. Hoe verzet gebroken wordt. Hoe mensen langzaam medeplichtig worden aan dingen die je voor onmogelijk hield.”
De wildste verhalen
Het idee voor dit project ontstond twintig jaar geleden. Stein werkte destijds voor de VPRO en zat vaak samen in de trein met medewerkers van de NMO – zowel moslims als niet-moslims –, van wie hij de wildste verhalen hoorde. „Ik dacht: het kan niet waar zijn dat zo’n hele groep medewerkers blijft werken voor een man die mensen het pand uit jaagt met een honkbalknuppel. En dat hij blijft zitten.” En het zijn dat soort ongelooflijke verhalen die zich bij Stein in zijn hoofd nestelen. „Wat mij aantrekt op zo’n moment is niet een groter inzicht of diepere thematiek. Het is dat je in de werkelijkheid iets tegenkomt wat net fictie lijkt.”
Stein vroeg zijn medepassagiers toen al om audiodagboeken bij te houden over wat zij op hun werkvloer tegenkwamen, maar tevergeefs. Het duurde bijna twintig jaar voordat de oud-medewerkers met hem wilden spreken. Maar, toen was er ook geen houden meer aan. „Je verwacht wel dat je meer mensen gaat tegenkomen, maar ik had niet verwacht dat bijna iedereen die we interviewden zou komen met nog weer tien namen. Bij elk zijpad van een zijpad was ik weer zoveel namen verder.”
Toch wilden niet alle betrokkenen aan de podcast meewerken. Sommige hadden er geen belang bij, voor andere was het te traumatisch. Maar ook wie wel wilde meewerken, moest vaak een drempel over. En dat had vooral te maken met zorgen over de manier waarop moslims in de podcast uit de verf zouden komen. Stein: „Dit ligt zo gevoelig. Ze dachten: hoe zorg ik ervoor dat als ik iets vertel over akelige problemen hier bij de Nederlandse Moslim Omroep, dat het niet naar buiten komt als ‘het is weer bonje bij de moslims’.”
‘Liberale moslim’
Hoe kon directeur William zo lang aan de macht blijven? Rais: „We hebben sterke aanwijzingen dat het feit dat hij zich presenteerde als ‘liberale moslim’ heeft meegespeeld.” Frank William had namelijk het imago van iemand met wie je een biertje kon drinken en die kritiek op de islam omarmde. In programma’s waren Ayaan Hirsi Ali, Theo van Gogh en Pim Fortuyn te gast. En zijn medewerkers maakten items over controversiële onderwerpen als eerwraak, homoseksualiteit en suïcide onder moslims.
Na de aanslagen van 11 september 2001 nam de angst voor moslimfundamentalisme toe. Nee, dan liever een ‘liberale moslim’ op zo’n invloedrijke positie als directeur van de NMO. Stein: ‘Niet-islamitische Nederlanders dachten: goddank is er iemand die de fundamentalisten buiten de deur houdt. Iemand die de salafisten en het geld uit Saoedi-Arabië en de oliestaatjes weghoudt bij invloedrijke islamitische stichtingen in Nederland.” En die angst maakte blind, zo maakt de podcast aannemelijk. „Op ministerieel niveau, de toezichthouders: ze leken er allemaal in te trappen. Dat kan bijna niet anders dan enorm hebben bijgedragen aan dat ze dachten van ja, deze man kan daar niet weg.”
Zelfs na zijn ontslag in 2007 lijkt William de angst voor conservatief-islamitische krachten actief te hebben bespeeld. In de zesde aflevering van de podcast stuiten de makers op aanwijzingen dat twee nieuwsitems van het gezaghebbende NPO-actualiteitenprogramma NOVA onderdeel vormden van een door de gevallen omroepdirecteur opgezette campagne. De reportages waren gemaakt door een voormalig NMO-medewerker die altijd op zijn hand lijkt te zijn geweest. De centrale boodschap: na Williams aftreden zouden radicale moslims de macht binnen de organisatie hebben gegrepen. Dat lag in werkelijkheid totaal anders, zo reconstrueert de podcast. Wanneer Stein bijna twintig jaar na dato de toenmalige hoofdredacteur van NOVA Carel Kuyl met bewijs daarvoor confronteert, blijft die halsstarrig ontkennen ook maar enige fout te hebben gemaakt.
Vergelijkbare zaken
Terwijl de drie journalisten met hun project bezig waren, begon ook de stortvloed aan publicaties en rapporten over giftige werkculturen bij de publieke omroep. Ook bij hun eigen omroep NTR. „Het is best bizar dat onze contracten zijn getekend door een directrice die nu weg is wegens onderzoek naar grensoverschrijdend gedrag.”
De makers hadden de luxe lange tijd aan hun reconstructie te kunnen werken en hebben mensen gesproken die andere journalisten eerder niet konden spreken. Hoe lezen zij publicaties over vergelijkbare zaken? Rais: „Eerst als nieuwsvreter. En daarna ga ik meteen op zoek naar patronen.” Ook Stein is steeds weer onder de indruk van het werk van collega-journalisten. Toch valt hem ook iets op: de hoeveelheid rollen is vaak beperkt. „Je hebt de bully die schreeuwt en mensen bang maakt. Je hebt de slachtoffers. En, je hebt de mensen die wegkijken, die iets hadden moeten doen, de toezichthouders.” In de verhalen van de NMO-medewerkers kwam hij echter veel meer rollen tegen. „Ik zag hoe mensen elkaar op de werkvloer naar het leven gaan staan. Wat mensen doen onder angst. Als ze bang zijn om hun baan te verliezen, en zich niet durven uit te spreken, omdat ze niet weten wat de consequenties zijn. Dat doet veel met de mensen zelf en met de relaties onderling.”
Stein en Rais merkten dat veel oud-medewerkers twintig jaar later minder bezig zijn met hun oud-directeur, maar vooral nog boos zijn op ex-collega’s. Op de besloten presentatie van de podcast waren er nog altijd oud-medewerkers die niet met elkaar wilden praten en na afloop de makers appten hoe irritant ze elkaar nog altijd vonden.
Over de aanpak van grensoverschrijdend gedrag is Stein weinig optimistisch. „Veel mensen zijn ervan overtuigd dat ze deugen. En dat is iets anders dan dat de meeste mensen daadwerkelijk deugen.” Telkens weer viel hij over het gebrek aan zelfreflectie bij de hoofdpersonen en mensen op sleutelposities. „Op het moment dat niemand zich associeert met daders of dadergedrag, vraag ik me af hoeveel je kunt doen aan systematische problemen op de werkvloer.” Hij kijkt naar Rais. „Maar ik heb ook helemaal geen positief mensbeeld. Huda is hier de optimist.” Rais: „Dat is ook wel veranderd de afgelopen drie jaar.” Ze denkt even na. „We zijn natuurlijk ook een paar mensen tegengekomen die wel met zelfreflectie naar zichzelf kunnen kijken. Ja, ik weiger eigenlijk gewoon om pessimistisch te zijn. Misschien is dat gewoon een keuze.”
