Literatuur als mythische ontsnapping aan de dystopische realiteit op Crossing Border

Het was voor trouwe bezoekers wel even wennen. De verschillende podia van literatuur- en muziekfestival Crossing Border waren, anders dan vorig jaar, afgelopen vrijdagavond niet verspreid door het centrum van Den Haag, maar geconcentreerd in de Koninklijke Schouwburg in die stad.

Niet alleen was de stad daardoor minder deelgenoot, ook Crossing Border zelf voelde erdoor als een iets meer individuele ervaring. Anders, wel met voordelen: een goede garderobe, vrijwel niets hoeven missen omdat het volgende optreden slechts twee trappen weg kon zijn, een sfeer vol van literair gegons. En het bood de bezoekers de mogelijkheid zich te bezinnen op de betekenis van literatuur in een wereld waar we zelf zo weinig grip op hebben.

De muzikale programmering trapte dit jaar af met de Amerikaanse componist en zangeres Sheherazaad. Zij creëerde met haar nummers een hypnotiserende synthese tussen folk en pop. De keelklanken uit het Hindi en Urdi pasten perfect bij het snerpen van de cello en kamancheh [Een Armeens strijkinstrument, red.]. Het publiek zat wat onwennig op de schouwburgstoelen, niet zeker wanneer het applaus mocht worden ingezet. Het donker van de zaal en de comfortabele stoelen bleken voor veel bezoekers de ultieme gelegenheid om met de zaklampfunctie van hun telefoon ondertussen vast het blokkenschema te bestuderen. Gelukkig ging Sheherazaad volledig op in de muziek; haar gezicht ging half schuil achter haar lange haren, haar lichaam kronkelde ritmisch met haar stemgeluid mee. Het nummer ‘Lejah’, over de manier waarop dialecten verhalen vertellen over ontheemding en verloren wortels, bleek de perfecte inleiding voor de rest van het festival.

Realiteit en dystopie

Even later, in dezelfde zaal, was duidelijk te merken dat schrijver Paul Lynch er sinds het winnen van de Booker Prize vorig jaar al tussen de 250 en 300 interviews en „an obcene amount of travel” op had zitten. Hij sprak vlot, wist de gelaagdheid van zijn roman Het lied van de profeet – dat zich afspeelt in een fictief, totalitair Ierland en werd geïnspireerd op de onverschillige omgang met vluchtelingen in het westen – bijna vanzelfsprekend te koppelen aan het dagelijkse leven. Dat maakte het extra indrukwekkend dat journalist Anna Luyten eerder gesprekspartner dan interviewer was, zonder het om haar te laten draaien. Ze leek Lynch’ boek te hebben doorgrond, en voelde precies aan wanneer ze de ondertussen getrainde duider moest bevragen, of juist laten floreren. En hoewel Lynch de zaal vaak liet grinniken, of ronduit lachen, was zijn boodschap niet vermakelijk of troostend.

Want, zo stelde Lynch, de realiteit komt ná de dystopie. We zijn als mensen niet in staat om verschrikkelijke beelden uit bijvoorbeeld Gaza, Oekraïne en Soedan te verwerken, dat zou ons vernietigen. En omdat we er geen verbinding mee kunnen maken, kunnen we hen die het meeste lijden niet als gelijken zien; ze worden objecten. Volgens hem is fictie de enige manier om die dehumanisering tegen te gaan: „Fictie kan je van sympathie naar empathie brengen. Dat is een van de grote krachten van fictie.”

Schrijver Safae el Khannoussi (1994), die eerder dit jaar met haar denderende debuut Oroppa de Nederlandse letteren kwam binnenstormen, wilde in haar roman een podium geven aan verhalen die veelal geen onderdeel zijn geworden van het culturele archief van Nederland. Ze benadrukte dat de migratieachtergrond van haar personages niet per se is wat ze met elkaar gemeen hebben. Het zijn volgens haar stuk voor stuk voorbeelden van perspectieven die wegglippen in onze maatschappij, perspectieven die we uit het oog verliezen.

In gesprek met schrijver Oscar Kocken vertelde El Khannoussi dat ze de roman schreef vanuit het idee dat er in de orale traditie een belangrijke vorm van kennis zit. De vertellers en personages zijn volgens haar onzichtbaar gemaakt door hun verhalen niet juist op te schrijven, of ze slechts op te voeren als eendimensionale karikaturen.

Hiaten in de verbeelding

Zulke hiaten in de Europese collectieve verbeelding stonden ook centraal tijdens het dagprogramma op zaterdag, dat zich met locaties als Theater PePijn en Border Kitchen wel over de stad had verspreid. In het Mauritshuis sprak NRC-redacteur Michel Krielaars met de Kroatische schrijver Slobodan Šnajder. De auteur, die bij het grote publiek bekend werd dankzij zijn roman De reparatie van de wereld, had een duidelijke boodschap: het denken in nationalisme, in geworteld zijn, is de vloek van deze tijd.

Volgens auteur Sana Valiulina zit er iets universeels in het zwijgen over en het wegstoppen van gruwelijkheden. In haar nieuwe boek Waar alle wegen ophouden volgt ze haar vader, die als landverrader tien jaar lang in de Goelag verdween. Schrijver Lisa Weeda, die Valiulina interviewde, legde een mooi verband met de Nederlandse herinneringscultuur over de Tweede Wereldoorlog, door af en toe welgemeende vragen aan het publiek te stellen. „Weet u wat de Goelag was? Of order 270?” Het bleef stil.

Ook op de tweede festivalavond bleek de muzikale programmering een ode aan de mondelinge vertelling; een herinnering aan gesproken taal als de ultieme vorm van verbinding. June Mcdoom speelde haar nummers vol folk, jazz en soul in Heartbeat Hotel. In het gedimde licht kwamen steeds meer mensen binnengeslopen, hopend op een stoeltje, vaak genoegen nemend met de vloer. Haar intieme nummers voelden als de titelsong van deze editie van Crossing Border: „I’m searching to find”.

Delen

Mail de redactie

1Waarom richt klimaatactiegroep Extinction Rebellion haar pijlen op het Rijksmuseum?

Woensdag kondigde de klimaatactiegroep Extinction Rebellion (XR) aan een actie tegen het Rijksmuseum te ondernemen tijdens de Amsterdamse Museumnacht, die plaatsvindt op 2 november. Ongeveer 45 activisten zouden er een „disruptieve actie” uitvoeren. De klimaatactiegroep wil dat er een einde komt aan de financiële steun van sponsor ING aan het Rijksmuseum.

Daarop liet het Rijksmuseum donderdag weten de deuren gesloten te houden op Museumnacht: „Gezien deze bedreiging is het Rijksmuseum genoodzaakt, voor de veiligheid van publiek, medewerkers en kunst, de deuren gesloten te houden tijdens Museumnacht.” Van verder commentaar op de actie, maatregelen of de financiële steun van ING onthoudt het museum zich vrijdag.

Het probleem, volgens XR, is dat de bank in fossiele brandstoffen investeert en daarmee de klimaatcrisis verergert. „Dat het Rijksmuseum geld aanneemt van ING staat haaks op hun missie, namelijk het conserveren van kunst voor toekomstige generaties”, aldus de organisatie in een statement vrijdagmiddag.

Om die missie uit te dragen heeft XR al verschillende acties uitgevoerd. In september blokkeerden activisten de ingang van het Rijksmuseum, 33 mensen werden bij de actie gearresteerd. De groep heeft het ook met ludiekere acties geprobeerd: in maart, bijvoorbeeld, opende XR een tentoonstelling op het museumplein, waarbij Rijksmuseumdirecteur Taco Dibbits werd uitgenodigd om symbolisch de banden met ING „door te knippen”. Hij kwam niet.

2Waarom richten klimaatactivisten zich op kunst?

De afgelopen jaren zijn meesterwerken in musea relatief veel met soep en lijm in aanraking gekomen. Klimaatactivisten gebruiken de culturele status van schilderijen als podium voor hun boodschap. De Belgische klimaatactivist Wouter Mouton, die zich in 2022 vastlijmde aan Vermeers Meisje met de parel in het Mauritshuis, zei daarover eerder tegen NRC: „Kijk naar de schilderijen die doelwit zijn geweest: De Schreeuw van Munch, de Primavera van Botticelli, Van Goghs, Monets. Dat garandeert aandacht die je op een andere manier minder snel krijgt.”

Soms wordt de financiële waarde van een schilderij gebruikt om het publiek een spiegel voor te houden. Twee activisten van de Duitse actiegroep Letzte Generation plakten zich vast aan een Monet met de tekst: „Dit schilderij zal niets waard zijn als we met elkaar moeten vechten voor ons eten.”

De aangekondigde actie van Extinction Rebellion op Museumnacht valt in een andere categorie: kritiek op hoe musea al dan niet een voorbeeldrol vervullen in het tegengaan van klimaatverandering. De activisten van Extinction Rebellion zijn niet tégen kunst, ook niet tégen het Rijksmuseum, laten ze vrijdag weten. De activisten vinden dat het museum door het aanvaarden van het sponsorgeld „ING de gelegenheid geeft zijn fossiele financieringsbeleid te artwashen”.

3Hoe bereiden musea zich voor op acties bij Museumnacht?

Onverwachts zal het niet zijn, evenmin de eerste keer. Vorige Amsterdamse Museumnacht nog gooide de actiegroep Workers for Palestine rode verf op musea aan het Amsterdamse Museumplein. Die actie was gericht „tegen het gebrek aan erkenning van de genocide in Gaza”.

Musea hebben altijd, ook voor reguliere openingsdagen, plannen klaarliggen voor calamiteiten. Zoiets volledig voorkomen is moeilijk, maar wat musea wel doen om dergelijke incidenten te voorkomen: ze geven liever niet teveel prijs. Het Stedelijk Museum Amsterdam laat weten de „ontwikkelingen nauwlettend in de gaten te houden”, maar kan verder geen uitspraken doen over de veiligheidsprotocollen.

De organisatie van de Amsterdamse Museumnacht laat weten dat de ruim zeventig deelnemende locaties een gedeeld draaiboek hebben liggen, een plan voor „onvoorziene gebeurtenissen (calamiteiten)”. Op elke locatie zijn de omstandigheden weer anders, en dus heeft elke organisatie ook individuele draaiboeken.

Mocht zich een incident voordoen, dan staan de locaties via de koepelorganisatie van de feestnacht met elkaar in contact.

4Hebben de protesten tegen ‘vervuilende sponsoren’ weleens succes?

Het Rijksmuseum is lang niet de enige culturele instelling die ter verantwoording wordt geroepen door klimaatactivisten. Onlangs werd, bijvoorbeeld, in het Groninger Museum nog een geluidsactie gevoerd door Fossil Free Culture tegen de financiële ondersteuning van GasTerra en de Gasunie. „Wij houden veel van het Groninger Museum, maar het doet pijn om daar het logo te zien van een bedrijf dat alles kapotmaakt”, lieten de activisten Trouw weten. Extinction Rebellion Drenthe voerde in 2022 actie tegen de NAM als sponsor van het Drents Museum.

Het Eye Filmmuseum in Amsterdam maakte in februari bekend afscheid te nemen van KLM als sponsor. Klimaatactivisten van Fossielvrij NL, Extinction Rebellion en Reclame Fossielvrij waren blij met het besluit en hadden daar in demonstraties toe aangezet. Volgens directeur Bregtje van der Haak was de sponsoring al voor die protesten onderwerp van gesprek binnen Eye: „Mijn overtuiging is dat wij een krachtiger museum zijn als we leven naar onze eigen waarden”, zei ze tegen NRC.

XR laat vrijdag weten met acties tegen het Rijksmuseum door te gaan tot het museum de band met sponsor ING opzegt.

Delen

Mail de redactie