Liefdevolle adaptatie van Ingmar Bergman-klassieker ‘Fanny en Alexander’ door Ivo van Hove

Vier jaar geleden besloot de Muntschouwburg in Brussel om met Kerst 2024 uit te pakken door de film Fanny en Alexander als opera te brengen. Briljante gedachte: een gelaagde vertelling rond twee kinderen die à la Hans en Grietje worden opgesloten door een wrede manheks. Een kerstverhaal bij uitstek dat via een boos sprookje toch uitmondt in een happy end. De Zweedse Mikael Karlsson componeerde een waterval van quasi filmische muziek, die het verhaal niet illustreert maar voortstuwt. Royce Vavrek beende met een behendig libretto voor 16 stemmen het gecompliceerde verhaal uit tot een intense geschiedenis over machteloosheid en de fantasie als tegengif.

De film is van Ingmar Bergman, dus Ivo van Hove was de gedroomde regisseur. Wereldberoemde theatermaker en idolaat van Ingmar Bergman, misschien wel zijn mooiste toneelstukken gaan terug op diens films.

En toen werd het zomer 2024. Van Hove raakte in Amsterdam verwikkeld in een onderzoek naar intimidatie en machtsmisbruik. Bij de Muntschouwburg ontstond onrust, sommige medewerkers meenden zelfs dat zijn regie geannuleerd zou moeten worden, meldde onder meer de VRT.

Zover is het niet gekomen. Nu biedt Fanny and Alexander van de Muntschouwburg een grootse operaervaring, en dat is te danken aan de geïnspireerde, liefderijke regie van Van Hove. Hij houdt van die film, je voelt het elk moment. Hij houdt sowieso van film, hij maakt er geen geheim van. Zo laat het libretto Alexander kwellen door twee dode spookmeisjes, die Van Hoves medecinefielen direct en tot hun tevredenheid herkennen uit de Kubrick-film The Shining.

De vijftienjarige Alexander wordt bewonderenswaardig sterk gezongen en geacteerd door zijn leeftijdgenoot Jay Weiner

Poppentheater

Fanny and Alexander begint stralend, harmonisch met een familiediner. Anders dan in de film breit de muziek al snel een bitter randje eromheen. En al snel ervaren we dat er sprake is van overspel, bedrog, vernedering, egomanie, ook binnen deze gelukkige familie, die lijkt op alle andere gelukkige families.

De vijftienjarige Alexander, bewonderenswaardig sterk gezongen en geacteerd door zijn leeftijdgenoot Jay Weiner, speelt in een poppentheater de volwassenen na – een voorbode van een toekomst als theatermaker.

Zijn zusje Fanny vertelt hij verhalen met een toverlantaarn – de cineast in de dop. Daar duikt de geest van zijn dode vader op. Een tovermoment en Van Hove weet beter dan die sentimenteel te maken of te laten rijmen met Hamlet, zoals in Bergmans film. Geen tijd voor tranen, geest en zoon troeven elkaar af met een verrukkelijk duet bestaande uit het heen en weer ketsen van alle vieze woorden die ze kunnen verzinnen, en krijgen de slappe lach. Het is een superieure scène: dit is Alexander, dit is zijn fantasie, zo verkropt hij zijn rouw.

Dat vermogen tot fantasie komt hem duur te staan. Zijn stiefvader, een kwezelige reli-fanaat, verdraagt zijn verbeelding niet, hij beschouwt Alexander als een pathologische leugenaar. Thomas Hampson zingt en speelt de stiefvader alsof hij Graaf Dracula is, gesecondeerd door de ruige schwung van mezzosopraan Anne Sophie von Otter als zijn sadistische huishoudster.

Moeder

Alle kleur is nu weg, het podium is kaal, de personages staan alleen. Hier kiest Van Hove voor de stijl van het filmexpressionisme uit de jaren 20, met glamour voor de griezel en angst voor elke gewone mens. Maar hoe zijn ze daar terecht gekomen, waarom doet de moeder niets?

Van Hoves regie faalt bij die moeder, ondanks de warme mezzo van Sasha Cooke. Haar rol is er een in zandkleur. Traditioneel bezorgd, oppervlakkig, onbegrijpelijk in haar handelingen die Ingmar Bergman in de film ondersteunde met psychologische diepte. Ook zusje Fanny komt er bekaaid af. Een clichémeisje in een nostalgisch jurkje, meer mag ze niet zijn. Vermoeiend zijn verder de grote videoportretten, handelsmerk van Van Hove en zijn scenograaf Jan Versweyveld, hier afleidend en overbodig, want voor zulke accenten is er de muziek.

Maar hij revancheert zich in de grote scène waarin blijkt dat Alexander zichzelf redt door zijn verbeelding niet te laten stuiten. In een groot duet met een soort reddende engel, ingevuld door de indrukwekkende countertenor Aryeh Nussbaum Cohen, gaat Van Hove los. Met golvende filmbeelden, spiegelingen, heftige choreografie en verliefd op de zware androgyne gestalte van Nussbaum maakt hij waar dat wonderen bestaan als je ze echt nodig hebt.

Het einde rijmt op het begin: de geweldige sopraan Susan Bollock als de mater familias zwerft rond de eettafel. A capella bezingt ze de melancholie van het leven. De familie arriveert. Het is lente, er is geluk, er zijn twee nieuwe baby’s (allebei veilig vaderloos, al wordt dat niet benoemd).

Er is nieuw leven, er is nieuwe tragiek. Er is film, er is opera.

Delen

Mail de redactie

„Wil je Iraanse thee?” Toegegeven, het is geen echte Iraanse thee, zegt Kourosh Noshad Sharifi (31) in zijn woonkamer in Amsterdam. Het kannetje waarin hij zwarte theebladeren boven een waxinelichtje laat trekken, is stuk. Daarom moet hij het vandaag met een theezakje doen.

Aan de eettafel vertelt de Iraans-Nederlandse zanger over zijn nieuwe ep Romeo Must Die, waarin hij zijn relatie met liefde en mannelijkheid onder de loep neemt. „‘Romeo’ is een versie van mijzelf die zich masculien en dominant opstelt. In mijn ep probeer ik deze kant van mezelf beter te begrijpen, om hem uiteindelijk los te laten.” De titel verwijst naar een gelijknamige film uit de jaren negentig die hij vroeger met zijn vader keek. Met thema’s als eer, wraak en macht is het verhaal doordrenkt van giftige mannelijkheid, aldus Kourosh.

Zijn muziek bestaat uit een combinatie van genres: hiphop, dance, elektronische muziek, post-punk, soms een beetje R&B. Hij schrijft zijn eigen teksten en maakt zijn eigen beats, wat eigenzinnige liedjes met een uniek geluid oplevert. Hij was eerder te zien op festivals als Wildeburg, Grasnapolsky en Protestfest, trad op in de 3FM livebox en staat deze week in Paradiso in Amsterdam. Voor Romeo Must Die werkte Kourosh samen met Nederlandse producer Mucky, bekend van zijn samenwerkingen met Sevdaliza en Sean Paul.

Hoewel zijn nieuwe ep enkel uit Engelse nummers bestaat, heeft Kourosh eerder ook muziek in het Farsi uitgebracht. „Mijn nummers in het Farsi zijn emotioneel beladen. Ik moet vaak huilen als ik Iraanse liedjes maak. Het is mijn familietaal; als ik het spreek, beland ik in een huiselijke sfeer.”

Zijn familiegeschiedenis vormt een belangrijke rode draad in zijn werk, vertelt Kourosh. „Mijn ouders vluchtten uit Iran vanwege het regime. De trauma’s die ze daaraan overhielden, hebben ze aan hun kinderen doorgegeven.” In therapie leerde hij die trauma’s te verwerken en zijn familieleden te vergeven „In een van mijn nummers zing ik: ‘I’m done with ‘stuck in yesterday’’. Ik wil niet meer vastzitten in het verleden.”

Een ander thema in zijn muziek is zijn zoektocht naar innerlijke rust. „Toen mijn moeder zwanger was van mij, vluchtte zij met mijn zus van grens naar grens – zonder mijn vader. Ik zat in een lichaam dat onder extreme stress stond.” Dat heeft effect gehad op zijn karakter, denkt Kourosh: „Als kind was ik extreem druk. Ik ben altijd op zoek geweest naar intense gevoelens, omdat dat voor mijn lichaam herkenbaar voelde.”

Giftige mannelijkheid

De giftige mannelijkheid in de film Romeo Must Die, is Kourosh ook in zichzelf tegengekomen. Bijvoorbeeld in zijn omgang met vrouwen: „In mijn twintiger jaren zocht ik veel externe bevestiging in romantische relaties. Dat het mij lukte om iemand voor me te winnen, gaf me zelfvertrouwen.” Maar ook zijn relaties met mannen werden beïnvloed door zijn masculiene houding. „Als tiener probeerde ik vaak mijn dominantie te bewijzen door te vechten.” Het feit dat hij moeite had met het tonen van zijn emoties, is ook een manifestatie van destructieve mannelijke normen, zegt Kourosh.

„Mijn vader verliet ons gezin toen ik drie was. Ik kreeg al jong van mijn moeder te horen: jij bent nu de man in huis.” Het gaf Kourosh niet alleen een groot verantwoordelijkheidsgevoel, maar ook een „machtsgevoel”, zegt hij. „Ik dacht: aight, ik bén de man. Maar in werkelijkheid was ik jong en kwetsbaar en had ik vooral behoefte aan liefde en aandacht, in plaats van dat ik de stoere man in huis moest zijn.”

Pas op latere leeftijd zag Kourosh in hoe schadelijk zijn hypermasculiene gedrag was. Mannelijkheid draait niet om het veroveren van vrouwen, het onderdrukken van emoties en het streven naar dominantie, zegt hij. Ook mannen moeten hun kwetsbaarheid omarmen en zelfbewustzijn creëren, om vervolgens gezonde relaties aan te kunnen gaan. „Ik weet nu dat het oké is om je kwetsbaar op te stellen en over je gevoelens te praten.”

Terwijl hij een mandarijntje pelt, vertelt Kourosh dat hij vier jaar lang therapie heeft gevolgd. „Als kind heb ik mijn gevoelens leren uitzetten. Het missen van mijn vader, bijvoorbeeld. Ik vind het nog steeds moeilijk om ‘gemis’ als emotie te ervaren, ook in romantische relaties.”

Het gemis van zijn vader uitte zich op een andere manier. „Mijn vader was muzikant: hij zong en speelde setar [Perzisch snaarinstrument] en tombak [Perzische trommel]. Toen mijn moeder op mijn twaalfde het contact met hem verbood, kreeg ik een gitaar waar ik eindeloos op speelde. Ik denk dat ik onbewust de verbinding met hem zocht door muziek te maken.”

Delen

Mail de redactie