N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.
Lhbti-rechten Steeds meer landen legaliseren homoseksuele relaties en huwelijken. Toch zijn lhbti-rechten door de ‘antigenderbeweging’ controversiëler geworden. „Lhbti is een afkorting geworden om te praten over twee verschillende wereldbeelden.”
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2023/06/data101314092-9a0517.jpg)
Hoelang blijven de Oegandese opvanghuizen voor verstoten lhbtiq’ers bestaan? Onder de ‘Antihomoseksualiteitswet’, vorige week getekend door president Yoweri Museveni, staat alleen al op het ter beschikking stellen van een ruimte aan „homoseksualiteit” maximaal tien jaar cel. Degene die seks heeft met iemand van hetzelfde geslacht kan levenslang de cel in. „Het enige waar ik aan denk is: waar kan ik heen?”, zei de opgevangen Ali eind maart, toen de wet in voorbereiding was, tegen de BBC.
Transgender personen verlaten het Verenigd Koninkrijk vanwege aanhoudende transfobie online, op straat en op werk, schreef Vice in januari. „Ik kijk continu over mijn schouder”, zei Emilia Beckers, die naar België verhuisde, tegen de nieuwssite. „Ze willen trans personen uitwissen.” Het was rond die tijd dat het VK een Schotse wet blokkeerde die het makkelijker moest maken om wettelijk van geslacht te veranderen.
In Ghana en Oeganda worden antihomowetten ingevoerd onder het mom van het „beschermen van kinderen” en „familiewaarden” aangemoedigd door Amerikaanse religieuze groepen. In Rusland en in de Golfstaten wordt het idee verspreid dat homoseksualiteit en genderdiversiteit westerse producten zijn. In Nederland lijken lhbti-kwesties de laatste jaren controversiëler geworden, met relletjes over seksuele voorlichting en voorlezende dragqueens, en fel debat over de Transgenderwet.
Wie deze juni, de maand die internationaal bekendstaat als Pride Month, terugkijkt op het nieuws van het afgelopen jaar, zal denken: het gaat niet goed met de acceptatie van lhbti’ers in de wereld. Toch laten de mondiale cijfers een ander beeld zien. Het aantal landen dat homoseksualiteit strafbaar stelt, daalt al decennia gestaag, blijkt uit de database van ILGA World, waarbij ruim 1.800 lhbti-organisaties zijn aangesloten. Singapore was dit jaar het laatste land dat het verbod ophief. Ook het aantal landen waar paren van gelijk geslacht kunnen trouwen stijgt nog altijd – in 2023 kwam Andorra erbij. Meer en meer landen verbieden genezingstherapieën en maken het makkelijker het geslacht op het paspoort te veranderen, de opvatting bevestigend dat homo of trans zijn geen ziekte is.
Gewelddadig jaar
Waarom lijkt het dan de verkeerde kant op te gaan? Deels omdat media normaliter focussen op wat er nog niet goed gaat, en op conflict. Deels gáát het ook slechter. Volgens ILGA Europe en het Bureau van de EU voor de grondrechten krijgen lhbti’ers in Europa steeds vaker te maken met geweld, discriminatie en uitsluiting.
Dat 2022 in Europa „het meest gewelddadige jaar voor lhbti’ers was in tien jaar”, komt volgens ILGA door de groei aan „haatzaaiende uitspraken van politici, religieuze leiders, rechtse organisaties en media”. „Er is een beweging gaande waarin lhbti’ers worden gedemoniseerd”, zegt de co-voorzitter van ILGA World, Tuisina Ymania Brown. „Die is met name gericht op transgender personen.”
Daar zijn geen restrictieve wetten voor nodig. „Ons onderzoek toont aan dat anti-lhbt-retoriek vaak samengaat met een stijging van geweld”, zegt Graeme Reid, lhbt-directeur bij Human Rights Watch. Al voordat president Museveni de Antihomoseksualiteitswet tekende, had het debat erover in Oeganda, dat al strenge antihomowetgeving kende, de homohaat in het land aangewakkerd. Hetzelfde gebeurde rond het verbod op ‘homopropaganda’ in Rusland, volgens Reid. Aan de andere kant worden wetten die seks tussen twee mannen of vrouwen verbieden zelden gehandhaafd.
Dus wat zegt de database van ILGA vol wetten en rechterlijke uitspraken eigenlijk over hoe het ervoor staat in de wereld? Wat zegt die over de veiligheid van lhbti’ers? Of over de acceptatie? „We zeggen altijd: verander eerst de wetten, de rest volgt later”, zegt ILGA-voorzitter Brown.
Dat over de hele wereld ook de opvattingen over homoseksualiteit positiever worden, blijkt uit onderzoek van Pew Research. Alleen stammen de recentste gegevens uit 2019 en voorlopig zijn dat ook de laatste, laat het onderzoeksbureau weten. In Nederland en Europa lijkt de acceptatie van homoseksualiteit en genderdiversiteit de laatste jaren volgens onderzoek juist te stagneren.
Dekolonisatie
Dan kan het nuttig zijn om te begrijpen waaróm landen lhbti-rechten invoeren. Een reden lijkt het afschudden van de koloniale veren. Illustratief daarvoor is Barbados, een eilandstaat in het Caribisch gebied, dat in 2022 homoseksuele relaties legaliseerde. „De minister-president sprak over de oude wet als een reliek uit het verleden”, zegt Reid van Human Rights Watch. Overal ter wereld gelden nog strenge sodomiewetten van het Britse koloniale rijk. Het loskomen daarvan speelde ook een rol toen India in 2018 homoseksualiteit uit het wetboek van strafrecht haalde.
Ook andere Caribische landen legaliseerden vorig jaar homorelaties. Antigua en Barbuda (100.000 inwoners) en Saint Kitts en Nevis (50.000) lijken misschien klein bier, maar Reid ziet dat er een belangrijke omslag gaande is. Landen in de global south verwijzen in de onderbouwing van hun rechterlijke uitspraken steeds vaker naar elkaar. „Dat breekt met de tweedeling tussen het westen en de rest van de wereld, als het aankomt op rechten voor lhbti’ers. Het wordt voor Singapore veel moeilijker vol te houden dat homoseksualiteit niet bij hun nationale identiteit past, als India dat wel vindt.” Botswana (ruim 2 miljoen inwoners) verwees in 2019 ook naar India.
Maar het is te kort door de bocht om deze ontwikkelingen alleen te zien in het licht van dekolonisatie, zegt Victor Madrigal-Borloz, die sinds 2018 speciaal rapporteur is voor seksuele oriëntatie en genderidentiteit bij de Verenigde Naties. „Ik denk niet dat Barbados ook van zijn Engelse taal en rechtssysteem af wil. Het zegt: we laten dát deel van kolonialisme los dat indruist tegen mensenrechten.”
Lhbti-rechten „horen bij het pakket” van een liberale democratie, zegt HRW-directeur Reid. „In een democratie is de bescherming van minderheden fundamenteel.” Volgens Pew Research worden sinds 1977 steeds meer landen democratisch. Al worden, paradoxaal genoeg, volgens Freedom House al zeventien jaar op rij meer landen ondemocratischer dan democratischer. Zo daalt China daalt op de democratieladder, en net als andere mensenrechten staat de vrijheid van lhbti’ers er steeds meer onder druk.
Antigenderbeweging
Ook welvaart helpt lhbti’ers; volgens Pew Research vertonen de opvattingen over homoseksualiteit een sterke correlatie met het bruto binnenlands product van een land. Lhbti-rechten zijn zelfs het „symbool” geworden van vooruitgang en liberalisme, zegt Reid.
Dat heeft ook een nadeel. De lhbti-beweging kan daardoor worden neergezet als symbool van doorgeslagen individualisme, een uitwas van neoliberalisering en globalisering. „De lhbti-beweging wordt zo een mikpunt voor de onvrede van mensen die zich buitengesloten voelen”, zegt Reid. The New York Times beschreef onlangs hoe rechts-religieuze groepen hun achterban wisten te verenigen in hun weerstand tegen transgenderrechten, nadat het homohuwelijk dat niet meer kon. De Italiaanse premier Giorgia Meloni, die in het najaar van 2022 werd verkozen, voerde campagne met: „Ja tegen de natuurlijke familie, nee tegen genderideologie!” Ze beloofde de strijd aan te gaan met de „lhbt-lobby” en „de familie weer in het midden van de samenleving” te zetten. Sinds maart mogen van de Italiaanse regering alleen nog biologische ouders op de geboorteakte van hun kind.
:strip_icc()/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2023/06/web050623xxxlhbtiacceptatie-bbp.png%7C//images.nrc.nl/FEfM68_VlysIszVKKloBU0E7yyE=/1920x/smart/filters:no_upscale():strip_icc()/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2023/06/web050623xxxlhbtiacceptatie-bbp.png%7C//images.nrc.nl/Z_epC9jek8lqwpwWdt0O-tGu9x8=/5760x/smart/filters:no_upscale():strip_icc()/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2023/06/web050623xxxlhbtiacceptatie-bbp.png)
Deze retoriek past bij de ‘antigenderbeweging’, een verzamelnaam voor groepen die geloven dat reproductieve rechten en lhbti-rechten, zoals ruimere regels rond draagmoederschap, abortus, ‘roze’ ouderschap of geslachtswijziging, een fundamenteel gevaar vormen voor de samenleving. De opvattingen hebben hun wortels in de Katholieke Kerk, maar zijn de afgelopen tien jaar ook door conservatieve groepen en rechts-populistische partijen overgenomen. Het is de reden dat in de Verenigde Staten op staatsniveau al honderden wetsvoorstellen zijn voorgedragen die transgender personen beperken in de zorg of sport. De Republikeinse gouverneur Ron DeSantis verbood zelfs voorlichting over seksualiteit en genderdiversiteit op scholen in Florida. In Slowakije, Polen, Oeganda, Hongarije, Ghana: overal worden ‘familiewaarden’ tegenover ‘genderideologie’ gezet. Reid: „Lhbti is een afkorting geworden om te praten over twee verschillende wereldbeelden.”
Nederland maakt zich „grote zorgen over de internationale antigenderbeweging”, schreef het kabinet eind vorig jaar aan de Tweede Kamer. Het verkent een „strategie” om daartegenin te gaan. Navraag bij het ministerie van Buitenlandse Zaken leert dat die strategie onder meer bestaat uit het financieren van „mensenrechtenverdedigers”. Volgens de Global Philanthropy Project is Nederland voor zover bekend de grootste overheidsdonor van lhbti-projecten wereldwijd (51 miljoen dollar in 2019-2020). Samen met andere landen is Nederland scherp op tekstwijzigingen in internationale verdragen, aldus het ministerie: „Een voorbeeld is het willen vervangen van ‘gendergelijkheid’ door ‘gelijkheid tussen mannen en vrouwen’. Dit is de binaire benadering waar een aantal EU-lidstaten helaas voorstander van zijn.” Het ministerie organiseerde workshops voor beleidsmedewerkers om „de conservatieve agenda, beweging en werkwijze beter te begrijpen”.
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/inbeeld/files/2022/09/2.jpg)
Angst zaaien voor politiek gewin
Of de antigenderbeweging groeit, of gewoon luider en invloedrijker wordt, is lastig te zeggen. Zij is in ieder geval goed georganiseerd en gefinancierd. Volgens de Global Philanthropy Project ontvingen lhbti-groepen tussen 2013 en 2017 1,3 miljard dollar, de antigenderbeweging 3,7 miljard, waaronder donaties van religieuze organisaties en rijke families.
Bij de verlenging van zijn mandaat vorig jaar was de weerstand binnen de Mensenrechtenraad niet veel groter dan daarvoor, zegt VN-rapporteur Victor Madrigal-Borloz. Wel denkt hij dat de wereld gepolariseerder is geworden. „Wat is veranderd, is de mate waarin landen zich structureel over gender en seksualiteit uitspreken.” Hij begrijpt dat wel. „Het zijn uiterst persoonlijke onderwerpen. Het gaat over relaties die we als mensen aangaan. Het is dus logisch dat deze onderwerpen grote discussies uitlokken, en die moeten ook plaatsvinden.”
Foto’s Abubaker Lubowa/Reuters en Martin Divisek/EPA
Het wordt kwalijk als vooroordelen over lhbti’ers worden ingezet om een politiek doel te bereiken, zegt hij. „Bijvoorbeeld met het idee dat homoseksuele mannen kinderen rekruteren of dat door genderbevestigende operaties lesbische vrouwen worden uitgewist.” Van Oeganda tot de VS ziet hij hoe de politiek inspeelt op dit soort ongefundeerde angsten. „De levens van lhbti’ers worden gebruikt om morele paniek te veroorzaken voor politiek gewin.”
Human Rights Watch zal volgens Graeme Reid een antwoord moeten vinden op de „simpele, rechtlijnige” boodschap van de antigenderbeweging. „Zij bereiken daarmee een groot publiek. Wat zetten wij daartegenover? Welke boodschap kan recht doen aan alle nuances en inzichten over gender en seksualiteit en tegelijkertijd breed aanslaan? Dat is de uitdaging.”
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data90981463-8b3185.jpg)
