Leven in het land van de ‘coolste dictator’ ter wereld: ‘Iedereen kan op ieder moment opgepakt worden’

Een hond ligt met dromerige blik languit op de stoep te genieten van de warme ochtendzon. Naast hem staat zijn baasje met een tuinslang zijn auto te wassen. In de schaduw van de garagepoort zitten twee buurvrouwen met elkaar te praten. Het is een kalme, vredige zondag in Los Nogales, op een kwartier rijden van San Salvador, hoofdstad van El Salvador. Goedverzorgde huisjes, verschillende maten en kleuren. Een doorsnee middenklassewijk in het Midden-Amerikaanse land.

In een stil zijstraatje werd hier 29 jaar geleden een jongen geboren die in de afgelopen weken is uitgegroeid tot het gezicht van Donald Trumps migratiebeleid: Kilmar Abrego Garcia. Hij woonde met vrouw en kind in de Verenigde Staten en werd in maart uitgezet naar El Salvador op verdenking van lidmaatschap van een straatbende. Hoewel het Hooggerechtshof oordeelde dat hij niet uitgezet mocht worden naar El Salvador en de Amerikaanse regering heeft toegegeven dat zijn uitzetting een fout was, lijkt terugkeer naar de VS uitgesloten. Zowel Trump als zijn Salvadoraanse bondgenoot Nayib Bukele hebben aangegeven niets voor Abrego Garcia te kunnen, of willen, doen.

Winkeleigenaar Julio Vásquez volgt de situatie op de voet. „Ik woon hier al dertig jaar. Ik organiseerde voetbaltoernooien op het veldje hierachter. Kilmar en zijn broer zaten altijd in mijn team”, vertelt hij vanachter de toonbank. „Met zijn moeder Cecilia had ik goed contact. Ze verkocht in de buurt tortillas en pupusas (een deegsnack).”

Toen Kilmar Abrego Garcia tien jaar was, verhuisde de familie naar een wijk verderop, dichter bij de plaatselijke school en de markt waar Cecilia haar gerechten verkocht. „Daar begon de ellende”, zegt Vásquez. Volgens hem probeerden straatbendes de broers al op jonge leeftijd te rekruteren, terwijl moeder Cecilia op haar beurt te maken kreeg met afpersingen van de lokale misdaad. „Cecilia besloot naar de VS te vertrekken om te voorkomen dat haar kinderen criminelen zouden worden. En nu worden uitgerekend zij beschuldigd dat ze lid zijn van een straatbende? Ik geloof er niets van!”

Het model-Bukele

Abrego Garcia werd opgepakt in zijn thuisstaat Maryland, toen hij op zoek was naar werk. Zijn petje en trui met het logo van basketbalclub Chicago Bulls, een anonieme tip: voor de gevreesde Amerikaanse migratiedienst genoeg om hem aan te merken als bendelid. Uitzetting volgde, uitgerekend naar het land dat hij was ontvlucht en waarheen hij volgens een Amerikaanse rechter juist níet had mogen worden uitgezet. Hij belandde in de Cecot, een megagevangenis met plek voor 40.000 gevangenen, het paradepaardje van de regering van El Salvador.

De ronkende PR-filmpjes waarmee hun aankomst in El Salvador werd aangekondigd, de video’s van de inmiddels kaalgeschoren mannen die begeleid door zwaarbewapende agenten door de gevangenis werden gejaagd: ze werden fanatiek gedeeld door juichende Trump-aanhangers enerzijds en geschokte tegenstanders anderzijds.

Voor mensen in El Salvador was het business as usual: onder Bukele is het Midden-Amerikaanse land – waar al drie jaar lang een noodtoestand van kracht is – verworden tot een marketingproject van de jonge president, waar mensenrechten onderhevig zijn aan zijn nietsontziende strijd tegen inmiddels vrijwel verdwenen straatbendes. Een project waarmee Bukele is uitgegroeid tot een voorbeeld voor conservatieven wereldwijd. Het ‘model-Bukele’ wordt in verkiezingscampagnes van Zuid-Amerika tot Azië aangehaald bij de belofte criminaliteit aan te pakken. De schaduwkanten van dat model blijven vaak onderbelicht.

De cijfers liegen er niet om. In 2018 was het moordcijfer met 51 moorden per 100.000 inwoners nog een van de hoogste ter wereld. Anno 2024 is dat gedaald naar 1,9 per 100.000 inwoners. Daar staat tegenover dat inmiddels 1 op de 30 volwassen Salvadoranen in de gevangenis zit. Het overgrote merendeel wacht nog op hun rechtszaak en heeft geen toegang tot advocaten of familiebezoeken. De meeste aanklachten behelzen het breed gedefinieerde ‘samenzwering’, waarvoor voorlopige hechtenis onder de noodtoestand verplicht is.

Het beleid van Bukele lijkt op het eerste gezicht effect te hebben. In wijken van hoofdstad San Salvador die voorheen werden gedomineerd door straatbendes, spelen kinderen op straat, zijn winkels tot laat open en blijven auto’s de hele nacht geparkeerd staan. Vrijwel iedereen zegt hetzelfde: sinds Bukele president van El Salvador is, is het veiliger geworden. Om daarop schoorvoetend toe te geven dat voor deze veiligheid een hoge tol betaald is.

De noodtoestand is inmiddels 34 keer verlengd, waarmee Bukele de rechten van Salvadoranen ernstig kan inperken

„Je leeft in een constante angst. Je bent onderdeel van een oorlog tussen jongens uit de buurt”, zegt José Ángel Pérez Artiga, terwijl hij koffie zet. „En kijk nu eens. Laatst liep ik na de paasmis in het donker naar huis. Ik zag families buiten lopen. Eindelijk rust.” De 68-jarige Pérez Artiga woont in Las Cañas, voorheen een van de gevaarlijkste buurten van El Salvador.

Tweemaal kreeg Pérez Artiga zelf een pistool tegen zijn hoofd toen hij ’s avonds laat naar huis liep. De buren van drie huizen verderop werden op een dag dood voor hun huis gevonden. Bij invallen van het leger renden bendeleden de huizen binnen om te ontsnappen. „Niet iedereen die nu vastzit, is schuldig”, geeft Pérez Artiga toe. „Maar dat is de volgende stap. Iedereen vrijlaten die wil bijdragen aan een positief El Salvador.”

Zonder aanklacht

Of dat gaat gebeuren is de vraag. Naar de gevangenen in El Salvador lijkt niemand om te kijken. In de stampvolle gevangenissen hebben mensenrechtenorganisaties honderden gevallen van marteling en dood door cipiers gedocumenteerd. Kinderen van twaalf hebben jarenlange celstraffen gekregen, enkel op basis van uitlatingen op sociale media. Critici van de regering zijn het land ontvlucht. En wie in het land blijft en zich uitspreekt tegen het regime, loopt het risico vervolgd te worden.

Een van de beruchtste zaken in El Salvador is die van Fidel Zavala. In september 2024 was hij net vrijgekomen na dertien maanden zonder aanklacht te hebben vastgezeten in verschillende gevangenissen. „Ik zat met tachtig man in één cel, met daarin slechts één toilet. Er waren stapelbedden zonder matras. Voor wie geen plek was, moest op de grond slapen”, vertelde Zavala toen aan NRC. „Het hele systeem functioneerde via omkoping. Familieleden werden gebeld dat er eten moest worden gebracht of geld moest worden overgemaakt. Alleen zo bleven wij in leven.”

In de gevangenis zag Zavala hoe gevangenen werden afgeranseld door cipiers en geen toegang kregen tot medische verzorging. „Na mijn vrijlating hield ik contact met medegevangenen. Het waren doodnormale mensen, opgepakt zonder reden. Op een dag kreeg ik een telefoontje van een moeder van een van deze gevangenen. De autoriteiten hadden het lichaam van haar zoon overhandigd, vol sporen van marteling.”

Zavala besloot, als eerste burger sinds de noodtoestand werd afgekondigd, de autoriteiten aan te klagen voor de misstanden die hij heeft gezien. Tegen NRC zei hij represailles te verwachten. En zo geschiedde: minder dan zes maanden later werd Zavala weer opgepakt. Het leven van Gabriela, de moeder van Fidel Zavala, is sindsdien een nachtmerrie, vertelt ze in haar buurtwinkel in het hart van San Salvador.

Het interview moet ze af en toe onderbreken als de deurbel rinkelt en een klant een pond suiker, een paar citroenen of een pak melk komt halen. Dit was de winkel die haar zoon had moeten overnemen. „Ik ben een heel strenge moeder. Alles was erop gericht dat mijn kinderen moesten studeren. De kerk, school en familie thuis, dat was wat telde”, zegt ze. „Toen mijn zoon werd aangehouden, was ik bij elke zitting. Ik heb een hypotheek op mijn huis genomen om advocaten te betalen. Toen hij vrijkwam, was de mooiste dag van mijn leven. Maar hij was veranderd.”

Hij diende een aanklacht in en nu zit hij weer vast. En ik weet niet of ik hem ooit nog zal zien

De vrouw vertelt dat haar zoon, vermagerd en nog altijd kaal nadat zijn volle bos haar in de gevangenis was afgeschoren, alleen maar gerechtigheid wilde. „Ik zei: ga weg uit het land. Vraag politiek asiel aan. Denk aan mij, denk aan je dochter. Maar hij diende een aanklacht in en nu zit hij weer vast. En ik weet niet of ik hem ooit nog zal zien.”

Momenteel zit Zavala in Mariona, een van de grootste gevangenissen van El Salvador. „Door hem over te plaatsen naar een gevangenis waar de bewakers die hij eerder beschuldigde van marteling het voor het zeggen hebben, brengen de autoriteiten zijn leven in groot gevaar”, schreef Amnesty International. De verklaringen van deze en tientallen andere mensenrechtenorganisaties over Zavala lijken weinig teweeg te brengen.

Corruptieschandalen

President Bukele is bezig aan zijn tweede termijn – wat uitdrukkelijk wordt verboden in de Salvadoraanse grondwet. Hij heeft inmiddels absolute macht. Het parlement, het Hooggerechtshof, de openbaar aanklager, de politie, het leger: ieder instituut dat een president in een democratie tegenwicht kan bieden, staat onder controle van Bukele.

Rechters van het Hooggerechtshof die tegen zijn herverkiezing waren? Vervangen. Parlementsleden die tegen zijn begroting waren? Militairen werden naar het Congres gestuurd. De noodtoestand, inmiddels 34 keer verlengd, geeft hem instrumenten die de vrijheid van vereniging en de rechten van Salvadoranen ernstig inperken. Interviewverzoeken aan de regering worden allemaal afgewimpeld. Verzoeken tot bezoek aan de Cecot-gevangenis worden steevast afgewezen.

Corruptieschandalen en verdenkingen van drugssmokkel rond de familie Bukele worden amper opgepikt door Salvadoraanse media, uit angst voor vervolging. Ook journalisten zijn niet veilig. Julia Gavarrete is al vijftien jaar journalist in El Salvador. Ze werkte bij het onafhankelijke medium El Faro toen ze ontdekte dat de regering op haar telefoon, en met haar zo’n twintig collega’s, Pegasus-software had laten installeren. „Ik heb me nog nooit zo onveilig gevoeld”, zegt Gavarrete.

Voor Bukele waren er veel corrupte regeringen, zegt Gavarrete. „Hij was een jonge, charismatische politicus die beloofde te breken met het verleden, met traditionele partijen. Die boodschap sloeg aan.” De journalist beschrijft hoe met name jonge Salvadoranen in de arme wijken werden betoverd door zijn aanstekelijke campagne, gericht op vooruitgang en ontwikkeling. Hij presenteerde zich als man van het volk. Maar ook als iemand die deed waar hij zin in had. ‘De coolste dictator ter wereld’, noemde hij zichzelf. „Vanaf het eerste moment was duidelijk dat Bukele zich niet aan de regels hield. Ze hebben het allemaal geaccepteerd. En het wordt alleen maar erger.”

Onder president Joe Biden was de Amerikaanse regering kritisch over Bukele, de mensenrechtenschendingen en de afkalving van democratie in het land. Onder druk van de VS, een belangrijke economische bondgenoot van El Salvador, leek Bukele enigszins beteugeld. Maar het buitenlandbeleid is volledig gekanteld sinds het aantreden van Trump. Bukele is een voorbeeld voor Trump.

In het Oval Office werd Bukele met open armen ontvangen door een joviale Trump. Op X prijst Elon Musk de jonge president de hemel in. Buitenlandminister Marco Rubio bezocht El Salvador op zijn eerste buitenlandreis, waar Bukele hem aanbood Amerikaanse staatsburgers op te sluiten in zijn gevangenissen. „Donald Trump is het beste wat Bukele is overkomen. Enerzijds ziet Trump in Bukele een leider die heeft gedaan wat hij zelf ook wil. Anderzijds heeft Bukele in het machtigste land ter wereld een bondgenoot die hem steunt in wat hij doet”, zegt Gavarrete. „Nu mensenrechten er helemaal niet meer toe doen, zien we de repressie alleen maar toenemen. Iedereen kan op ieder moment opgepakt worden.”

Gavarrete geeft toe dat het land is veranderd sinds het aantreden van Bukele. Maar vooruitgang wil ze het niet noemen. „De democratische offers die we hebben moeten brengen om de bendes van de straat te krijgen, zijn té groot. Er is geen politiek project, geen plan voor de toekomst. Veel mensen verkeren in de illusie dat dit een democratie is, omdat ze mogen stemmen. Maar van democratie is hier niets meer over.”

Delen

Mail de redactie

De Brits-Australische arts Mohammed Mustafa (35) ging in juni vorig jaar en in maart dit jaar met een medische missie van de ngo Palestijns-Australisch-Nieuw-Zeelandse Medische Vereniging (PANZMA) naar Gaza. Beide keren verbleef hij ruim een maand in het belegerde gebied. Hij werkte in het Al-Ahli Arab Baptist Hospital in Gaza-Stad, lang het enige nog functionerende ziekenhuis in de stad, en deed via sociale media verslag van wat hij aantrof.

Enkele dagen nadat Mustafa Gaza had verlaten, bombardeerde Israël het ziekenhuis. De spoedeisendehulpafdeling waar hij had gewerkt, werd verwoest.

Sinds hij terug is in Australië, is Mustafa non-stop op pad. De spoedeisendehulparts reist heel het land door om te vertellen wat hij heeft meegemaakt in Gaza. NRC spreekt hem via een videoverbinding. „Een paar keer per dag moet ik de meest vreselijke verhalen vertellen. Dat valt me soms zwaar, want ik heb veel survivors guilt. Ik voel me schuldig tegenover de mensen in Gaza die ik heb achtergelaten”, zegt hij. Toch blijft hij de gruwelijke verhalen vertellen aan wie het maar wil horen. „De boodschap is belangrijker.”

U was onlangs een tweede keer in Gaza. Hoe is de situatie nu, vergeleken met vorig jaar?

„In juni vorig jaar was ik er tijdens het hoogtepunt van de oorlog. Toen we aankwamen was er hongersnood. Ik zag veel kinderen die stierven van de honger. Degenen die niet overleden, waren doodziek vanwege ondervoeding. Hun immuunsysteem was ernstig aangetast. Er was geen stroom of schoon water. Dit keer was er een wapenstilstand toen ik aankwam. Er was daardoor aanvankelijk iets meer voedsel, hoewel Israël begin maart opnieuw de toegang voor alle humanitaire hulp blokkeerde.”

Op 18 maart verbrak Israël het staakt-het-vuren. Hoe was die nacht voor u?

„Ik lag net in bed na een lange dienst toen de bommen afgingen. Mijn raam werd uit zijn voegen geblazen. We wisten meteen dat dit serieus was. Ik rende in mijn pyjama naar de spoedeisendehulpafdeling. Diezelfde nacht raakten we door al onze pijnstillers en verdovingsmiddelen heen. Ik had slechts twee spuiten vol ketamine, een sterke pijnstiller. Ik moest kiezen wie ik ketamine zou geven, en wie niet. Ik besloot alleen de pijn te verlichten van mensen die een kans hadden om te overleven. Als ik wist dat iemand het niet zou redden, gaf ik niets.

„De reden was dat ik de mensen met een overlevingskans nog moest behandelen, door bijvoorbeeld hun borstkas open te snijden om een drain aan te brengen om het vocht in hun longen af te zuigen. Ik zou aan een gebroken arm moeten trekken, of inwendige organen terug moeten duwen. Dat wilde ik ze niet aandoen zonder een pijnstiller.

Ik besloot alleen de pijn te verlichten van mensen die een kans hadden om te overleven. Als ik wist dat iemand het niet zou redden, gaf ik niets

„Maar het betekende dat ik kinderen voorbij liep die me met pijn in de ogen aankeken, terwijl ik bewust besloot om hen niet te helpen. Ik moet nu leven met die keuze. Ik hoor nog steeds hun geschreeuw.”

Dat lijkt me ondraaglijk als arts, als je opgeleid bent om mensen te helpen.

„Ik voelde me die nacht meer een slager dan een dokter. Ik had niet eens tijd om schone handschoenen aan te doen. Ik moest patiënten intuberen, maar we hadden geen beademingsapparatuur. Dus gebruikten we een ballon om lucht in hun longen te blazen. Er waren niet genoeg artsen of verpleegkundigen om dit te doen, dus we vroegen het aan familie die mee was gekomen. We gaven ze een korte uitleg en moesten dan snel verder. Maar in hun paniek knepen sommige mensen veel te snel en te hard in die ballon, in een poging de longen van hun kind met zuurstof te vullen. Dat werkt averechts. Ouders doodden hun eigen kinderen. En dit was alleen nog maar die ene, eerste nacht. Alle waardigheid van het leven was verdwenen.”

U was er beide keren ruim een maand, lokale artsen werken al sinds het begin van de oorlog in deze omstandigheden. Hoe gaan zij om met dit soort onmogelijke keuzes?

„De Palestijnse artsen die fulltime in dit ziekenhuis werken hebben veel mentale problemen. Ze hebben de afgelopen maanden zoveel dode en verminkte lichamen gezien, dat het normaal is geworden. Ze hebben compassion fatigue: ze voelen haast geen empathie meer. Ik neem het ze niet kwalijk. Als ik de afgelopen achttien maanden elke dag meerdere kinderen had gezien die volledig verbrand zijn, met afgerukte ledematen en weggeblazen hoofden, zou ik ook verdoofd zijn. Anders overleef je het niet. Het licht in hun ogen is verdwenen door wat ze hebben gezien.”

Sinds u terug bent in Australië, zoekt u de media op. Wat is uw motivatie?

„Deze mensen zijn totaal gedehumaniseerd, maar ik heb meegemaakt hoe innemend en attent ze zijn. Toen er bommen rondom het ziekenhuis vielen, was ik bang. Het waren de kinderen die me troostten. ‘Maak je geen zorgen, dokter. Die bom is ver weg’, zeiden ze tegen me. Ik ben 1,90 meter groot, weeg bijna honderd kilo en ben een voormalig professioneel rugbyspeler. Toch werd ik getroost door een kind. Terwijl de wereld dit kind van zijn waardigheid heeft beroofd. Daarom besloot ik deze kinderen enige waardigheid terug te geven, en hun verhaal te vertellen.”

U bent ook in gesprek met politici, en lobbyt bij de Australische regering. Wat is uw doel?

„Ik heb een heel concreet voorstel. Ik wil een Australisch veldhospitaal in Gaza opzetten, met genoeg medische hulpmiddelen die we nodig hebben. Zodat mensen daar niet op de grond hoeven te sterven, zonder dat we ze kunnen helpen.”

Hoe realistisch is zo’n plan? De Australische regering stelt dat het land geen grote speler is in het conflict.

„Australië hoeft geen grote speler te zijn om medische hulp te leveren. We hebben veel steun van allerlei groepen in de samenleving. Ik geloof dat we dit voor elkaar kunnen krijgen. We hebben een klein wonder nodig, maar we mogen deze kinderen niet in de steek laten.”

Komende zaterdag zijn landelijke verkiezingen in Australië. De politieke discussie over de Australische houding in dit conflict is tijdens de campagne hoog opgelopen. U roept premier Anthony Albanese en minister van Buitenlandse Zaken Penny Wong sinds uw terugkeer op om met u in gesprek te gaan. Is dat gelukt?

„Ik kan er niet te veel over zeggen, maar er is enige vooruitgang geboekt. Ik wil zoveel mogelijk wegblijven van de politiek, want dit onderwerp zorgt voor verhit debat. Maar ik geloof dat een gezamenlijk doel, zoals een Australische missie om kinderen te redden, kan helpen om die spanningen te kalmeren. Niemand kan het oneens zijn met een plan om kinderen te redden. We kunnen misschien niet de bommen tegenhouden, maar we kunnen wel proberen om het bloeden te stoppen.”

Delen

Mail de redactie