Kunstenaars en freelancers, verenig u!

Posted on January 13, 2023 by admin

N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.

Cultuur

Het cultuurstelsel moet op de schop. Maar dat gebeurt alleen als kunstenaars van zich laten horen, aldus Renée Steenbergen.

13 januari 2023 om 14:23

Leestijd 4 minuten

‘Stadscocon’ van kunstenaar Florentijn Hofman. Een groene opblaasbare installatie waar bezoekers in kunnen.

Foto: Hans van Rhoon/ANP/HH

Theaterzalen lopen weer vol, meldden media deze week optimistisch. Althans, dat is het geval bij populaire artiesten en kunstvormen als musical en cabaret. Dat is mooi en broodnodig na drie jaar van lockdowns. Maar dit goede nieuws lost de structurele problemen in de kunstsector niet op.

Want de aanwas van bezoekers loopt terug voor de klassieke kunsten, zoals opera, en ook voor de meer experimentele, minder ‘makkelijke’ voorstellingen en literatuur. Belangrijke oorzaak daarvan zijn de bezuinigingen op cultuureducatie. Bibliotheken en muziekscholen werden de afgelopen jaren gesloten of ‘verzelfstandigd’, kunstorganisaties moeten programma’s voor scholen en jongeren grotendeels uit eigen budget bekostigen.

Dit is de bijl aan de wortel van het culturele ecosysteem. De paradox is dat de ‘canon’ wel het leeuwendeel van de subsidies ontvangt: tachtig procent van alle muzieksubsidies gaat naar de klassieke genres, terwijl popmuziek veel meer publiek trekt.

Het is slechts een van de problemen die de verstarring van het culturele bestel aantonen. De coronapandemie heeft deze problemen vergroot, maar ze bestonden al eerder: onderbetaling van de vele freelancers, scheefgroei tussen grote organisaties en de kleinere buiten de Randstad, overmatige regelgeving en controle van de subsidiërende overheid. En dan laat ik de enorme ecologische voetafdruk van de rondreizende kunstwereld hier buiten beschouwing, evenals het gebrek aan diversiteit in aanbod en personeel en de vele meldingen van grensoverschrijdend gedrag. We kunnen niet anders dan concluderen dat een structuurwijziging hoog nodig is.

Overaanbod van voorstellingen

De dringende kwestie is nu: gaat de cultuursector zijn problemen op systemisch niveau oplossen? Daar ziet het op dit moment niet naar uit. Eerder is de reflex zo snel mogelijk terug te gaan naar het oude normaal. Daarin is rendementsdenken leidend, net als in andere non-profitsectoren. Gedreven door subsidie-eisen ligt de nadruk op productie en groei, met onderlinge concurrentie en overaanbod van voorstellingen, concerten en exposities tot gevolg.

Instellingen staan centraal in het cultuurbeleid; Nederland heeft mondiaal de meeste musea en podia per inwoner, Deze instellingen zijn tijdens de pandemie gesteund en kregen mede geld om dat aan makers door te geven. Dat is veel te weinig gebeurd. De ruim 165.000 freelance professionals en kunstenaars waren al kwetsbaar vanwege werkonzekerheid, en door de reeks lockdowns kon een onbekend aantal het hoofd niet langer boven water houden. Het gevolg is dat veel kundige professionals zich hebben omgeschoold. En dat gaan we merken in het aanbod van theaters, concertzalen en musea.

Het ‘cultureel ondernemerschap’ is te ver doorgevoerd. Vernieuwing, zo essentieel voor de kunsten, krijgt te weinig kans. Waarom heeft de sector het zo ver laten komen? Die is omvangrijk en zou door de krachten te bundelen meer tegenwicht kunnen bieden aan het doorgeschoten rendementsbeleid. Cultuur is toch bij uitstek het domein waar niet-economische waarden moeten prevaleren. Waar kwaliteit en diepgang centraal staan in plaats van meetbare ‘output’.

Met zoveel creatief vermogen moet het mogelijk zijn om op inventieve wijze noodzakelijke veranderingen door te voeren. Want problemen kunnen niet worden opgelost door dezelfde manier van denken die ze heeft veroorzaakt, zoals Albert Einstein al opmerkte. Blijven sleutelen aan het oude stelsel heeft dus geen zin, er zijn alternatieve scenario’s nodig. Maar dan moet de sector het heft in eigen hand nemen en niet blijven afwachten of de overheid de problemen gaat aanpakken.

Lees ook: Stop met de benauwde prestatie-eisen in de cultuursector

Fair pay

Allereerst dient de zeer ongelijke verdeling van budgetten meer in evenwicht gebracht te worden. De staatssecretaris voor Cultuur, Gunay Uslu (D66), meldde afgelopen week in NRC dat het ministerie de zogenoemde fair pay pas vanaf 2025 invoert. Misschien wordt dit niet eens een subsidieverplichting, terwijl dat juist wél bittere noodzaak is.

Maar waarom wachten op de overheid? Haar invloed op het inhoudelijke beleid zou juist moeten verminderen: van regisseur en controleur naar voorwaardenscheppend. Dat betekent minder regelgeving en meer vertrouwen in zelforganisatie en kundigheid van de mensen in de kunstwereld zelf. Steeds verantwoording moeten afleggen leidt tot bureaucratisering en managementlagen, die zichzelf trouwens een aanzienlijk hoger salaris toekennen dan de vele onmisbare freelancers.

Geen wonder dat bestuurders huiverig zijn voor verandering: die is vaak niet in hun belang. Want een daadwerkelijke transitie gaat pijn doen. Eerlijke beloning zal bijvoorbeeld tot gevolg hebben dat er minder geproduceerd kan worden. Maar er zal ook met meer tijd en aandacht kunst gemaakt kunnen worden die leidt tot meer reflectie, plezier en solidariteit.

Musea en podia zijn er om als intermediairs te fungeren tussen kunstenaars en publiek. Het is aan hen om die taak beter te vervullen en een structureel opdrachtenbeleid te ontwikkelen. Door dergelijke voorfinanciering kan makers meer inkomenszekerheid worden geboden. Zulk beleid stimuleert ook noodzakelijke vernieuwing en experiment, dat zich momenteel steeds meer afspeelt buiten de reguliere kunstinstellingen: in broedplaatsen, kunstenaarscollectieven en online. Herverdeling betekent ook dat instellingen de particuliere donaties die ze ontvangen, gaan delen met de makers. Giften worden immers juist gedaan om de getoonde kunst te steunen.

Kortlopende projecten

Vermogensfondsen dienen eveneens hun faciliterende rol beter te vervullen. Fondsen kunnen het verschil maken door meer verantwoordelijkheid te nemen voor de wortels van het systeem. Ten eerste door niet langer overwegend (via) de instellingen steun te bieden, maar juist individuele kunstenaars, onderzoekers en andere onmisbare cultuurwerkers toe te laten. En fondsen honoreren alleen kortlopende projecten, terwijl die de structuur van tijdelijke, onderbetaalde arbeid in stand houden.

Tot slot zijn de vele makers en cultuurwerkers zelf aan zet. Zij zijn met velen, gezamenlijk staan ze daarom zeker niet machteloos. Dus, kunstenaars en freelancers: verenig je! Auteurs, musici, beeldhouwers, acteurs, dansers, curatoren, critici, belichters en vele anderen: onderschat je eigen invloed en veranderkracht niet. Smeed allianties met elkaar. Het is tijd voor wat revolutie in de kunst, voor een nieuwe versie van de stelselhervorming van eind jaren zestig. Hoogste tijd om de kussens op te schudden door de maakpraktijk centraal te stellen en af te dwingen dat kunstenaars meer rechtstreeks toegang krijgen tot zalen en podia.

Een daadwerkelijke aanpak van de problemen lukt alleen als de kunstwereld zich niet langer laat verdelen, maar er collectief zorg voor draagt dat het culturele ecosysteem werkzaam is voor alle betrokkenen. Alleen dan kan zo’n noodzakelijke stelselvernieuwing tot stand komen.

Hoe in 1896 zes studenten met succes het werk van Van Gogh voor zes dagen naar Groningen haalden

admin
November 26, 2024
0

Van 21 tot en met 26 februari 1896, zes dagen lang, hield het Groninger Museum van Oudheden één van de grootste Van Gogh-tentoonstellingen ooit. In een bovenzaal van het toen net geopende museum kon je 102 schilderijen, één lithografie en 25 tekeningen zien van de in die tijd nog vrij onbekende Van Gogh. Ze hingen kris kras boven, onder en naast elkaar, de meeste waren niet ingelijst, titels zoals wij die kennen hadden ze nog niet. Voor een portret dat Henri de Toulouse-Lautrec in 1887 van Van Gogh had gemaakt, lag een krans: Vincent van Gogh (1853-1890) was nog maar zes jaar eerder overleden.

Hoe Van Gogh naar Groningen kwam heet de tentoonstelling die dit weekend opent in het Groninger Museum (een ander museum in een ander gebouw). Het antwoord op die vraag kostte zeven jaar onderzoek in diverse archieven, briefwisselingen en fotocollecties, maar luidt uiteindelijk simpelweg: zes studenten vonden dat hun stad niet alleen met oudheden, maar ook met hedendaagse kunst kennis moest maken. Zij zorgden dat Van Gogh ‘naar Groningen kwam’.

„Kennis van beeldende kunst was destijds in Groningen nog maar schraal te verkrijgen”, constateerde één van hen, de later beroemde historicus Johan Huizinga. Willem Leuring, indertijd student geneeskunde, verstuurde de brief met het verzoek om schilderijen te mogen tentoonstellen. „Alles wat Vincent maakte [is] prachtig, prachtig”, schreef hij aan Johanna van Gogh-Bonger in Bussum. Als weduwe van Vincents broer Theo beheerde zij Van Goghs nalatenschap, honderden schilderijen lagen opgeslagen in haar huis.

Al met al kwamen er dankzij de zes studenten in twee jaar tijd acht tentoonstellingen, waaronder nóg een Van Gogh-tentoonstelling, nu met tekeningen en aquarellen. Daarna viel het vriendengroepje uit elkaar, de meesten waren tegen die tijd afgestudeerd. Dankzij hen was er tussen 1895 en 1897 in het Groninger Museum van Oudheden behalve voor Van Gogh, ook aandacht voor de modern-zwierige dierenprenten van lithograaf Theo van Hoytema, voor ‘hedendaagsche Fransche prentkunst’, voor de art-nouveaukunst van Johan Thorn Prikker en voor het symbolisme van Jan Toorop.

Entrée f 0,25

En alles deden de zes studenten zelf. Christiaan van Valkenburg, hij studeerde voor psychiater, noteerde dat ze de muren bespanden „met een gepast lijkend kleedsel, [we] hingen de schilderijen op en maakten de omgeving zoals [wij] vonden dat het hoorde”. Ze adverteerden in de Nieuwe Groninger Courant: ‘duur der expositie 6 dagen, entrée f 0,25’. En ze hadden succes. „Er komen sedert Zondag meer dan drie honderd menschen daags”, schreef Willem Leuring op 25 februari enthousiast aan Johanna Van Gogh-Bonger.

Maar zo eenvoudig als het klinkt – zes studenten organiseren acht tentoonstellingen – is het antwoord op de vraag ‘hoe Van Gogh naar Groningen kwam’ nou ook weer niet. Dat maak je op uit de gelijknamige catalogus, eigenlijk meer een spannend boek: het leest als een ontdekkingsreis. Conservator Mariëtta Jansen is de belangrijkste auteur van Hoe Van Gogh naar Groningen kwam, in 2017 kreeg ze voor haar onderzoek een Conservatoren Stipendium van het Cultuurfonds.

Aan het einde van de 19de eeuw, kom je te weten, kwam ‘de moderne tijd’ naar Groningen. Letterlijk, met een stadspark (Noorderplantsoen), villabuurten (Ubbo Emmiussingel), een nieuw treinstation (1896), een modern ziekenhuis (1903) en nieuwbouw voor het museum. In 1894 opende het Groninger Museum van Oudheden aan de Praediniussingel, met grote ramen in het dak zodat er veel licht zou vallen in de zalen op de eerste verdieping.

Ook kwam er in 1876, met mogelijk nog grotere gevolgen voor de stad, een ‘Wet op het Hoger Onderwijs’. Dankzij die wet was de universiteit niet meer gebonden aan een vastgesteld aantal hoogleraren – en groeide ze uitbundig. Waren er in 1870 nog 146 studenten ingeschreven in Groningen, in 1890 waren het er al 465.

Johan Huizinga in zijn studeerkamer in Groningen, ca. 1895-1897

Met een foto van zo’n student – als blow up te zien op de tentoonstelling – begint het boek. Het is Johan Huizinga, hij zit in zijn studentenkamer. Op het behang boven zijn bureau heeft hij een litho geplakt van Theo van Hoytema, Pauw. De kleurige Pauw (1895) maakt nu deel uit van de collectie van het Amsterdamse Rijksmuseum, op de tentoonstelling hangt het origineel naast de foto.

Op een andere uitvergrote foto, afkomstig uit het archief van studentenvereniging Vindicat atque Polit, zie je een dinerend gezelschap hoogleraren met in hun midden Jan Toorop. De in die tijd al gevierde kunstenaar logeerde ter gelegenheid van de aan hem gewijde tentoonstelling „een week of langer” (Huizinga) bij geneeskundestudent Willem Leuring aan de Herestraat. In een hoek van de foto staan een paar studenten, misschien zijn ze van het vriendengroepje. De foto is in 1896 gemaakt ‘door een onbekende fotograaf’, waarschijnlijk Leuring.

**Jan Toorop**, rechts aan tafel zittend, en de hoogleraren Pet, Land en Reiger in 1896

‘Doodelijk blauw’

Er was kortom in de stad een atmosfeer ontstaan waarin wetenschap en kunst floreerden – en elkaar wederzijds beïnvloedden. Johan Huizinga bijvoorbeeld, volgde op zaterdagmiddag tekenlessen bij Academie Minerva. En hij niet alleen: veel notabelen betaalden contributie om de kunstopleiding te ondersteunen, in ruil daarvoor kregen hun kinderen teken- en schilderlessen.

En dan waren er nog de lessen ‘practische aesthetica’ van H.P. Bremmer, later een belangrijk adviseur van Hélène Kröller-Müller bij het samenstellen van haar collectie. Zijn lessen werden gevolgd door hoogleraren en hun vrouwen – vaak werden ze gehouden bij één van hen thuis – van wie er veel vervolgens ook kunstwerken aanschaften. Hoogleraar plantkunde Moll kocht een aantal Van Goghs, waaronder voor duizend gulden Tuin te Arles uit 1888 (tegenwoordig in bezit van het Haagse Kunstmuseum). Je ziet een stukje van het schilderij op een foto van de woonkamer van de familie, Jan Willem Moll en zijn gezin woonden aan de Nieuwe Kijk in ’t Jatstraat.

Maar met foto’s alléén maak je geen tentoonstelling over schilderkunst. Waar nog bij komt dat er in de archieven weliswaar veel materiaal is opgedoken, maar geen foto’s van de acht tentoonstellingen. Dus hoe doe je het dan wel?

Dat is gebeurd met bruiklenen uit dertig musea en een stuk of tien particuliere collecties. Werken van Toorop, Thorn Prikker, Van Hoytema (en vele anderen) hangen in verschillende, aan hun stijl gewijde zalen: symbolisme, decoratieve kunst, art nouveau. In vitrines zie je tegelijk waar de wetenschap mee bezig was, krullerige, bijna kunstige boomstronken uit de colleges plantkunde, een projector toont glasdia’s van de colleges esthetica. Je kijkt je ogen uit, de kunstwerken zijn prachtig en het mooie van deze opzet is: de context dringt zich niet op, maar spreekt door de extra lagen van foto’s en voorwerpen bijna vanzelf.

Vincent van Gogh, **Zelfportret** (1887)

En Van Gogh?

Indertijd waren schilderijen te zien die later beroemd zouden worden: zonnebloemen, sterrennachten, de bekende slaapkamer. Omdat ze geen titels hadden, werden ze in de catalogus aangeduid als ‘tuin’, ‘landschap’, ‘wanhoop’ of ‘arbeider’. Van de 102 werken uit 1896 zijn zo’n 60 geïdentificeerd, soms ook doordat kranten erover berichtten. Zo werd een schilderij op de tentoonstelling omschreven als „zeer hard geel, bijna schreeuwend geel; daarboven een hemel van een pijnlijk doodelijk blauw, en uit den storm van het koren vliegen eenige zwarte raven omhoog”. Dat was ongetwijfeld Korenveld met kraaien (1890).

Kunstkring De Ploeg

Want dat is het laatste verhaal van deze ontdekkingstocht: de Groninger kunstkring De Ploeg, bekend van expressionistische, contrastrijke schilderijen, heeft in de eerste paar jaar van zijn bestaan de invloed ondergaan van de Van Gogh-tentoonstelling uit 1896. Of preciezer, want de schilders van de in 1918 opgerichte De Ploeg waren te jong om er zelf geweest te zijn: waarschijnlijk werden ze meegesleept door het enthousiasme van hun leraar aan de Academie Minerva, F.H. Bach. „Dit werk is bij goede bestudeering, een tegengif voor zooveel smaakbedervende, zwakke kleurprentjes, welke vaak als schilderijen te slikken worden gegeven”, schreef Bach in 1896 in een ingezonden brief in de Nieuwe Groninger Courant nog voor de tentoonstelling was afgelopen.

Jan Wiegers, Jan Altink, Johan Dijkstra en George Martens van De Ploeg: ook zij schilderden zonnebloemen in een vaas, er hangen een stuk of zeven bij elkaar. „Van Goghs Veertien zonnebloemen, een schilderij dat in 1896 nog in Groningen had gehangen, kwam in 1924 in de National Gallery in Londen terecht. In Johanna Bongers’ ogen was dit een offer dat ze had moeten brengen, ‘a sacrifice for the sake of Vincent’s glory’. Het is verleidelijk om deze verkoop in verband te brengen met de vele schilderijen van zonnebloemen die de leden van De Ploeg rond deze tijd schilderden”, valt te lezen in de catalogus.

F.H. Bach brak als kunstenaar niet door, zijn naam is onbekend gebleven. Wel ontwierp hij de vijf tegeltableaus in de centrale hal van het nieuwe station, je ziet ze als je aankomt met de trein. En Van Gogh? Die kwam niet verder dan het treinstation van Hoogeveen, voor een verblijf van drie maanden in Drenthe. Groningen heeft hij nooit bezocht.

Jan Altink, Zonnebloemen (1925)

Jan Altink, Zonnebloemen (1927)

Foto’s: Particuliere collectie

Tv-recensie | Laat quizmarathondeelnemers af en toe even op hun rug liggen en naar de wolken kijken

admin
November 26, 2024
0

„Laat de mensen maar leven, als ze dat willen, en daarna doodgaan, ieder op zijn beurt”, schreef Wisława Szymborska in 2002. „Zij, de wolken, hebben met heel dat vreemde gedoe niets te maken.” De woorden van de Poolse dichteres stonden aan het eind van Even lucht (EO) in de wolken geschreven, als een wijsheid die de korte documentaire in perspectief moest plaatsen. De afgelopen twintig minuten waren gevuld geweest met beelden van mensen die op hun rug in de achtertuin, op een grasveld of naast een kippenhok lagen. Op verzoek van de documentairemakers namen ze daar de tijd om midden op de dag hun blik omhoog te keren. Met hun ogen op de wolken vertelden ze waar hun gedachten nu naartoe gingen.

Bij de jonge deelnemers richtten die gedachten zich vooral op de toekomst en alle angsten en verlangens die daarbij kwamen kijken, terwijl de oudere deelnemers veelal terugblikten op het verleden: soms tevreden, soms met spijt. De thema’s die de wolkenkijkers bezighielden varieerden van behapbaar en concreet tot beangstigend groot. Latrelaties en terminale ziektes, vliegvakanties en klimaatverandering. Ik kwam er niet over uit of ik dat troostrijk of juist beangstigend vond: het idee dat je die dromen en zorgen met zo veel mensen deelt. En dat het de wolken die aan je voorbijtrekken uiteindelijk worst zal wezen hoe veel van je dromen en nachtmerries werkelijkheid worden.

Omdat maandag me wat vroeg leek voor een existentiële crisis ruilde ik de wolken in voor SBS6 (in jargon noemen we dit ook wel een ‘vibe shift’). Daar is sinds vorige week iedere avond Lotto De Quizmarathon (Talpa) te zien – of, in de woorden van presentator Rob Kamphues: „Het grootste quizevenement uit de Nederlandse tv-geschiedenis”, bestaande uit „zo’n 32 uur lang alleen maar quizen, quizen en nog eens quizen, met een selectie van de meest fanatieke quizfanaten .” Die quizfanaten nemen de uitdaging ontroerend serieus en worden behandeld als ware artiesten. Niet alleen kunnen ze backstage gebruikmaken van „speciale faciliteiten”, waaronder een ijsbad, een hometrainer en een doos Trivial Pursuit; ze mochten van tevoren ook een rider (wensenlijst) inleveren met „etenswaar die goed is om supergefocust de 32 uur durende marathon door te komen.” Zo kan het dat ze tussen de quizrondes door met een verhit hoofd de coulissen inlopen terwijl ze dingen zeggen als: „Het is nu tijd voor de hummus.”

Spijtig is het wel dat de marathon is opgeknipt en uitgesmeerd over meerdere weken. Dat geeft je als kijker de gelegenheid om je avond na avond iets slechter te voelen over je groeiende ongeduld. Want geef toe: je kijkt niet voor de triviafeitjes. Je kijkt omdat je wil zien hoe lang het duurt voor de hummus uitwerkt en de eerste uitgeputte quizfanaat van de hometrainer dondert.

Slaaptekort

Misschien dat de bedenkers van het format voorvoelden dat veel kijkers om die reden pas bij de laatste afleveringen aanhaken, als het slaaptekort van de kandidaten het best zichtbaar wordt. Dat dat de reden is voor het extra drama-element dat ze hebben toegevoegd: de kandidaten delen zich steeds op in twee teams, en aan het eind van elke ronde stemt het verliezende team een van de eigen leden weg. Het weggestemde lid mag dan weer zelf een ander teamlid aanwijzen om het tegen op te nemen in een duel. Wie verliest, vertrekt.

Al dat gehannes met messen in ruggen leidde in aflevering één al tot betraande oogjes bij de weggestemde deelnemer. Zo’n deelnemer zou je eigenlijk ook even buiten op zijn rug moeten leggen, vind ik. Voor een beetje perspectief. „Laat de mensen maar quizzen, als ze dat willen”, zou je tegen hem moeten zeggen; „en daarna weggestemd worden, ieder op zijn beurt. Zij, de wolken, hebben met dat hele vreemde gedoe niets te maken.”

Wat vindt NRC | De bezuinigingen op het hoger onderwijs zijn kortzichtig

admin
November 26, 2024
0

Studenten, onderzoekers, docenten en hoogleraren. Vakbonden, het bedrijfsleven, ondernemers en gemeenten. Maandagmiddag op het Malieveld verenigd met één boodschap: kabinet, doe het niet. Bezuinig niet op de toekomst van Nederland.

Want daar komt het kortzichtige plan op neer dat minister Eppo Bruins (Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, NSC) deze week in de Tweede Kamer presenteert. Zijn ministerie levert komend jaar 430 miljoen euro in, een bedrag dat oploopt tot 1,9 miljard euro in 2028. Basis- en middelbare scholen ontkomen niet aan bezuinigingen, maar de grootste klappen vallen in het hoger onderwijs.

Er wordt minder geld gegeven voor internationale studenten, startersbeurzen voor jonge onderzoekers worden afgeschaft, en twee fondsen waaruit wetenschappelijk onderzoek wordt betaald, worden gekort (het Fonds Onderzoek en Wetenschap) en opgeheven (het Nationaal Groeifonds). Studenten die – in de ogen van het Rijk – te lang doen over hun studie, worden beboet. Wie de nominale studieduur met één jaar overschrijdt, moet deze zogenaamde langstudeerboete van 3.000 euro per jaar betalen.

Het is makkelijk om de demonstranten weg te zetten als elitaire drammers die – in een tijd dat er op veel meer wordt bezuinigd – hun hobby’s willen voortzetten. Dat is allesbehalve waar.

Neem de langstudeerboete. Die raakt juist eerstegeneratiestudenten, van wie de ouders niet naar het hbo of de universiteit gingen. Vaak zijn zij degenen die extra tijd nodig hebben. Het raakt studenten die naast hun studie mantelzorger zijn of vrijwilligerswerk doen – waar de samenleving juist behoefte aan heeft. Het raakt studenten die door ziekte vertraging oplopen.

Het maakt dat het hbo of een universitaire opleiding onbetaalbaar wordt voor degene die geen rijke ouders heeft. En het maakt vooral dat het hoger onderwijs een leerfabriek dreigt te worden, voor een generatie die al grote mentale druk ervaart.

Terwijl hoger onderwijs uit méér dan studiepunten alleen bestaat. Wetenschappelijk onderzoek gedijt bij zelfontplooiing, de maatschappij bij leraren, artsen, economen – en ja, ook bij politici – die zich in hun jonge jaren tot zelfstandige denkers en burgers hebben kunnen ontwikkelen.