Kunst over ‘aarde’: beter in tekst dan in beeld

Posted on July 18, 2024 by admin

Een groepje mensen staat naast de rivier de Dommel, die stroomt langs het Van Abbemuseum. Twee van hen, gekleed in witte poncho en met witte vilten hoeden op, nemen het woord. Ze voeren een ritueel uit rond het planten van een wilgenboompje in de museumtuin naast de rivier. Ze bedanken de boom en vragen toestemming om hem hier neer te zetten.

Ze zijn vertegenwoordigers van de Kwarte Umuke-gemeenschap, die in de bergketen van de Sierra Nevada de Santa Marta in Colombia leeft. De gemeenschap bewaakt „het Hart van de Wereld”. Het is hun taak om voorouderlijke kennis van hun gebied te bewaren, kennis dus van vóór de koloniale tijd.

De twee Bewakers van de Aarde, zoals zij zich noemen, zijn naar Eindhoven gekomen voor Soils, een tentoonstelling over de bodem waarop we leven. Op deze tentoonstelling worden herinneringen opgediept aan oude tijden en gewoonten. Het gaat over de vraag hoe we kunnen samenleven op onze planeet, voorbij aan culturele verschillen en voorbij aan de uitwassen van kolonialisme zoals die nog steeds op veel plekken op aarde realiteit zijn – denk aan de winning van olie, de vernietiging van regenwouden en de uitbuiting van mensen ten gunste van westerse economieën. Soils richt zich op lokale gemeenschappen onder meer in Australië, Indonesië en Nederland. De tentoonstelling is gemaakt in samenwerking met Struggles for Sovereignty, een Indonesisch collectief van kunstenaars, makers en activisten en het TarraWarra Museum of Art in Victoria, nabij Melbourne.

Soils is de laatste tentoonstelling van Charles Esche, die aan het einde van dit jaar vertrekt als directeur van het Van Abbe. De expositie volgt de opzet van de laatste Documenta, met veel dialogen, rituelen en collectieven, zonder een focus op de productie van kunstwerken. De tentoonstelling zoekt de samenwerking met lokale gemeenschappen in verschillende delen van de wereld.

De installatie Reclaiming and Healing van Lian Gogali en Institut Mosintuwu.

Links aan de wand Moss en Stone met daarvoor Cave van Diewke van den Heuvel.

Foto’s: Peter Cox

Mayahuis

Het woord ‘soil’ heeft hier zowel de letterlijke betekenis van bodem, of grond, alsook een metaforische betekenis, waarbij de relatie van mensen met de grond en met elkaar centraal staat. Hierdoor waaiert de tentoonstelling breed uit, over de meest uiteenlopende culturen en talen en met evenzoveel opvattingen over de betekenis van creativiteit of ‘maken’. Dit zou gemakkelijk kunnen ontaarden in een Babylonische spraakverwarring, ware het niet dat het hier gaat om één gemeenschappelijk doel: zorg dragen voor het leven op aarde. Op de tentoonstelling fungeert het Mayahuis, een structuur met dak gebouwd volgens oude Maya-principes met traditionele Nederlandse materialen als riet en hout, als centrale ontmoetingsplek.

De grootschalige fotografische installatie van Peta Clancy, getiteld Birrarung Ba Brungergalk, toont het rivierlandschap bij het Tarrawarra Museum of Art. De rivier wordt van oudsher door de Aboriginals vereerd als een heilige plek. Tegenwoordig is dit gebied, als gevolg van de koloniale overheersing, privébezit. Clancy, die nauw samenwerkt met de inheemse bevolking, projecteert in dit werk twee tijdslagen over elkaar heen: bovenop wandvullende 19de-eeuwse foto’s van de rivier monteerde zij eigen foto’s van dezelfde plek.

Een bezoeker in de installatie **Bundling in the Womb of Rooted Thought** van de Pluriversity Weavers op de expositie Soils in het Van Abbemuseum.

In de film How to Love a Tree van de Pakistaanse filmmaker Hir Nabi is te zien en te horen hoe musici muziek maken voor stervende bomen in een Pakistaans bos. De camera draait van de musici naar de kruinen van de bomen en dan naar de bast. Een smalle ring van de bast is verwijderd om de sapstroom stop te zetten, zodat de bomen doodgaan en kunnen worden geveld.

De installatie Koe en Landschap, van Wapke Feenstra, is van alle bijdragen het meest documentair van karakter. De installatie toont archiefbeelden, artefacten zoals diploma’s van de landbouwschool, foto’s en video-interviews waarin boeren aan het woord komen. Zo krijg je een beeld van hoe de veehouderij zich in de afgelopen eeuwen in De Peel ontwikkelde.

De installatie **Koe en Landschap** van Wapke Feenstra op de tentoonstelling *Soils* in het Van Abbemuseum in Eindhoven.

Knullig

Soils wil de bezoeker laten nadenken over de macht van het grootkapitaal, over natuur en cultuur, over de hiërarchie van arm en rijk, van westerse en niet-westerse wereld, van stad en platteland, van kolonisator en gekoloniseerde. Ook is de expositie een statement tegen de westerse opvatting van de geïsoleerde kunstenaar en zijn unieke handschrift. Kunstenaars zijn hier in de eerste plaats verhalenvertellers, ingebed in en dienstbaar aan hun lokale gemeenschap. Het belangrijkste doel is collectieve actie, solidariteit en zorg voor elkaar.

De thema’s die hier worden geagendeerd zijn urgent en het idee van collectiviteit wijst ongetwijfeld in een goede richting. Maar de manier waarop de thematiek beeldend gestalte krijgt, is in veel gevallen op het kinderachtige af, knullig en kitscherig. Zoals de bombastische installatie met geluid en fotografie van de Eindhovense kunstenaar Diewke van den Heuvel, getiteld Melting Heart (2020), die bedoeld is als een poëtische ode aan de smeltende Alpengletsjer. Of het altaar River in Mourning van Rolando Vázquez, Valiana Aguilar en Patricia Kaersenhout. Dit werk herdenkt 25 vrouwen die in de 16de eeuw op verdenking van hekserij verdronken werden in de Dommel, maar ook andere vrouwen die gedood zijn „in hun strijd voor rechtvaardigheid en de bescherming van de aarde”, aldus het persbericht. Hun namen zijn geborduurd op witte doeken waarin ook geneeskrachtige planten zijn verwerkt. Tevens wordt wekelijks een offer gebracht van verse bloemen uit de museumtuin. Het zijn dit soort clichés die de textielkunst van vrouwen, waarvan toch ook zo veel goede voorbeelden bestaan, helaas in diskrediet hebben gebracht. Het is alsof goede bedoelingen ieder kritisch beeldend vermogen overboord hebben gezet.

Er is een grote tegenstelling tussen dit gebrek aan kritische verbeelding en een kritisch denken dat in taal juist sterk ontwikkeld is. De tekstuele bijdragen aan de catalogus getuigen hiervan. Een goed voorbeeld is Zena Cumpston, een Barkandji-vrouw en verhalenverteller. Zij doet onderzoek naar de geschiedenis van Aboriginals en naar ecologie en biodiversiteit. Haar tekst in de catalogus, ‘I Call Out to You’, is een felle en schrijnende aanklacht tegen uitbuiting door het Westen en de verschrikkelijke gevolgen daarvan voor de aarde. Deze aangrijpende tekst is geschreven op het scherp van de snede. Waarom zou je dit niet ook beeldend kunnen ‘maken’?

Vrouwelijke 17de-eeuwse kolonialist Maria van Aelst krijgt in toneelbewerking weinig verdieping

admin
November 18, 2024
0

Er is een meme die vaak opduikt in de context van Amerikaans imperialisme en oorlogszucht. Op de tekening zien we een man en een vrouw met een Arabische achtergrond, in een bergachtig gebied. In de lucht hangen drie vliegtuigen met de Amerikaanse vlag erop, die bommen boven het landschap loslaten. De man kijkt met een blik van verwondering naar boven en zegt: „They say the next ones will be sent by a woman!” De vrouw slaat haar ogen neer en antwoordt: „Really makes you feel like you’re part of history.”

Ik moest aan de satirische cartoon denken bij het zien van De mannen van Maria, de theaterbewerking van de gelijknamige roman van Anneloes Timmerije. De voorstelling is een initiatief van actrice Anna Drijver, die tevens de hoofdrol speelt, en werd aangekondigd met dezelfde heldhaftige publiciteitstekst als het boek: „Het waargebeurde verhaal van een vrouw die in een bikkelharde tijd zag wat haar mogelijkheden waren, haar eigen weg koos en deed wat geen enkele vrouw voor haar had gedaan.” Expres of per ongeluk word je als kijker zo op het verkeerde been gezet. Wat hoofdpersonage Maria van Aelst namelijk heeft ‘gedaan’ is, zo blijkt uit de voorstelling: in het begin van de zeventiende eeuw net zo’n gruwelijke kolonisator van het latere Indonesië worden als de mannen om haar heen.

**Anna Drijver** in de voorstelling ‘De mannen van Maria’.

Eenzijdig perspectief

Toneelschrijver Maxine Palit de Jongh traceert in haar bewerking hoe Van Aelst van slachtoffer van het patriarchale systeem zélf tot dader werd. Als meisje wordt ze naar ‘de Oost’ verscheept als ‘volksplanter’: ze wordt op een ‘meisjesmarkt’ geveild aan de hoogste bieder om Batavia met witte kinderen te kunnen bevolken. Als haar eerste echtgenoot overlijdt, zet ze via een zaakwaarnemer een eigen handel in sieraden op, en laat zich in haar huishouden ondersteunen door enkele tot slaaf gemaakte vrouwen. Haar gruwelijkste daden komen voort uit haar seksistische indoctrinatie: omdat haar is ingepeperd dat haar enige bestaansrecht als vrouw voortkomt uit haar rol als moeder, drijft haar kinderloosheid haar tot het ontvoeren van de dochter van een van haar dienstmeisjes.

Hoewel Palit de Jongh twee passages heeft toegevoegd waarin dieren aan het woord zijn, als metaforen voor het land dat de Nederlanders exploiteren, blijft het eenzijdige perspectief van Van Aelst dominant in de voorstelling. Haar gebrek aan introspectie levert voor een hedendaagse theatervoorstelling onoverkomelijke problemen op: ze is in haar slaafse hunkering naar weelde, huwelijk en moederschap een voorspelbaar product van haar opvoeding en omgeving en wordt nooit een interessant individu. De conventionele spelregie van Olivier Diepenhorst biedt ook geen verdieping: het spel van Drijver toont weinig tegenkleur ten opzichte van de emoties die al in de tekst besloten liggen en neigt in haar portrettering van de personages die Van Aelst tegenkomt naar karikatuur.

Vanwege het gebrek aan opvallende regiekeuzes blijft onduidelijk wat Drijver nu precies zo interessant vond aan dit verhaal, en waarom ze het naar het toneel wilde brengen. De spanning tussen proto-feminisme en kolonialisme is te zwak uitgewerkt om te beklijven, waardoor je als kijker lang voor het einde je aandacht verliest.

De enige vrouw die keizer van China werd: Wu Zetian was machtig en meedogenloos – maar moorddadig?

admin
November 18, 2024
0

Als een vrouw uiterst intelligent en grenzeloos ambitieus is, doet dat zelfs tegenwoordig bij velen de wenkbrauwen fronsen. Laat staan in het China van de 7de eeuw.

In 624 krijgen houthandelaar Wu Shiyue en zijn vrouw een dochter. In die tijd geven Chinezen meisjes geen voornaam. Maar dit kind zou op latere leeftijd zichzelf een naam geven, als ze de eerste – en enige – vrouwelijke keizer van China is.

Hoe het burgermeisje Wu Zetian (wat niet de naam is die ze zichzelf gaf) het tot een van de machtigste vrouwen van haar tijd wist te schoppen, is onderwerp van de tentoonstelling Wu Zetian – De enige vrouwelijke keizer van China in het Princessehof in Leeuwarden.

Het museum neemt de bezoeker mee naar het begin van de Tang-dynastie (618-907). Aan de hand van Wu’s geschiedenis en opmerkelijk goed geconserveerde eeuwenoude objecten schetst de rijke expositie een beeld van deze fascinerende vrouw en het leven in het 7de-eeuwse China.

Mythes

Als Wu veertien is, neemt keizer Taizong het beeldschone meisje op in zijn harem – ze krijgt de bijnaam ‘de betoverende juffrouw Wu’. Als hij sterft, wordt ze naar een klooster gestuurd, maar opmerkelijk genoeg haalt Taizongs zoon, keizer Gaozong, haar terug en geeft haar een positie twee rangen onder de keizerin.

Hoe het Chinese hof er in die tijd uitziet, wordt op de tentoonstelling overtuigend in beeld gebracht met voorwerpen van keramiek maar ook van edelmetaal als zilver en goud, plus reproducties van muur- en zijdeschilderingen op de zaalmuren. Dames aan het hof zijn vaak hele dagen bezig met het verzorgen van hun uiterlijk, maar ze spelen ook spelletjes, musiceren of schrijven poëzie.

Hoe Wu zich een weg omhoog konkelt aan het hof, behoort tot een van de mythes die door de eeuwen heen rond haar zijn ontstaan. Vermoordt ze haar eigen dochter om de keizerin daarvan te kunnen beschuldigen? Tegenwoordig wordt gedacht dat het kindje aan wiegendood stierf – maar er rijzen ook nog beschuldigingen van hekserij aan het adres van de keizerin. Gaozong degradeert zijn echtgenote in 655 tot gewone burger, en kiest Wu als nieuwe keizerin.

Van Wu Zetian zelf zijn geen voorwerpen te zien op de expositie: haar met haar man gedeelde tombe in het Qianling Mausoleum blijft gesloten. Uit het graf van een schoondochter zijn wel fraaie artefacten te zien, zoals een puntgave, drievoetige pot en meerdere ragfijn gedetailleerde ruiterfiguren.

Hemelse koning, afkomstig uit de tombe van generaal An Pu en zijn vrouw. Sancai aardewerk, China, 709. (113 centimeter hoog).

Dekselpot met diamantpatroon, sancai aardewerk, China, 618-907. (30×24,5 cm.)

Vrouw te paard, sancai aardewerk, China, 618-907. (42×35 cm.)

Foto’s: Luoyang Museum

Hoogstaand vakmanschap

Veel van de tentoongestelde aardewerken stukken, vaak mens- of dierfiguren, zijn gemaakt van een speciaal soort keramiek. Sancai – letterlijk driekleurig – is crèmekleurig aardewerk dat vaak met twee of drie maar ook wel met meer heldere kleuren wordt geglazuurd.

De prachtige figuren geven zowel het hoogstaande vakmanschap van de Chinese pottenbakkers weer als de duurzaamheid van keramiek: zijn deze objecten echt al ruim duizend jaar oud? Mooie voorbeelden hiervan zijn een beeld van een ambtenaar waarvan het gezicht niet helemaal gelukt lijkt: hij heeft een scheve mond. Maar juist daardoor lijkt het beeld heel echt. De man kijkt met trotse blik en sardonische glimlach de hedendaagse wereld in. Een beeldje van een vrouw met schoudertas doet bijna modern aan. Net als veel vrouwen nu draagt ze de forse tas niet over de schouder, maar aan de arm, en gezien het formaat sleept ze heel wat spullen mee.

De zaalteksten zijn deels in de eerste persoon enkelvoud, zodat de keizer(in) zelf lijkt te spreken. Ze vertelt dat haar man wegens zijn slechte gezondheid veel staatszaken aan haar overlaat. Ze hervormt de landbouw met lagere belastingen en herverdeling van land, ze laat oorlogen voeren waardoor het Chinese rijk uitdijt. Dat wakkert welvaart en technologische vooruitgang aan.

Tijdens de Tang-dynastie kunnen de Chinezen al wit porselein maken: op de tentoonstelling zijn meerdere porseleinen stukken te zien, zoals een vaas met elegant slanke hals uit 709 – duizend jaar voordat in Europa het eerste porselein wordt gemaakt.

Soldaten te paard, muurschildering uit een tombe van de Tang-dynastie, Qianling Mausoleum, China, 618-907.

Luoyang Paviljoen, toegeschreven aan Li Zhaodao, China, 675-758.

Foto’s: Taipei National Palace Museum

Sociale hervormingen

Als Gaozong na een beroerte in 683 overlijdt, heeft Wu al zo’n twintig jaar de werkelijke macht in handen. Die weigert ze op te geven: twee van haar zonen zijn kort keizer, maar ze zet hen af en roept zichzelf in 690 uit tot keizer Wu Zhao. In de vijftien jaar dat ze in eigen naam regeert, voert ze onder meer sociale hervormingen door die meer ruimte geven voor ontwikkeling van gewone burgers. Dat maakt de keizer bij hen populair.

Ook geeft Wu Zhao ruimte aan meerdere religies. Het boeddhisme eert ze met haar bijdrage aan de Longmen-grotten in de provincie Henan: ze voegt, eerst samen met haar man en later zelf, tempels en beelden toe aan het complex. Beroemd is de kolossale zittende boeddha, waarvan het gezicht naar Wu zou zijn gemodelleerd. In de laatste zaal van de expositie wordt een spectaculaire poging gedaan om de grootsheid van dit complex weer te geven: de muren tonen metershoge foto’s van de vele beelden daar.

In 705, als Wu Zhao 81 en ziek is, dwingt een zoon haar afstand te doen van de troon. Hij eert haar wel met de titel Wu Zetian, ‘Wu de weg van de hemel volgend’. Na haar dood, enkele maanden later, wordt dat de naam waarmee ze de geschiedenis in gaat.

Meedogenloos was Wu Zetian ongetwijfeld, dat geldt voor vrijwel elke heerser van haar tijd. Maar dat ze voor de macht over vele lijken ging – inclusief die van familieleden – is waarschijnlijk geroddel van later datum, bedacht door geschiedschrijvers die een machtige vrouw een tegennatuurlijke gruwel vonden. Kwaadsprekerij ontkennen of proberen te nuanceren heeft amper effect, zien we ook nu nog. De enige vrouwelijke Chinese keizer ‘zelf’ haar verhaal laten vertellen en slechts summier aandacht besteden aan alle ongefundeerde mythes, is daarom een uitstekende keuze.

Aardewerk beeldje van een vrouwelijke polospeler, afkomstig uit Luoyang, China. (36,5×41×13 cm.)

Vrouwelijke drummer, sancai aardewerk, China, 618-907.

Vergulde bronzen draak, afkomstig uit een graftombe uit de Tang-dynastie, 618-907. (21,8×12,8 cm.)

Foto’s: Luoyang Museum, Luoyang City Cultural Relics and Archaeology Research Institute

Klankschoonheid en intimiteit in Frank Martins mis door het Nederlands Kamerkoor

admin
November 18, 2024
0

De Zwitser Frank Martin was een componist uit een andere tijd, maar doordat zijn Nederlandse weduwe Maria Martin, met wie hij decennialang in Nederland woonde, pas een paar jaar geleden overleed, voelt hij toch ook een beetje als een componist van onze tijd. Het Nederlands Kamerkoor herdenkt het vijftigste sterfjaar van Frank Martin met een mooi compact programma rond de mis voor twee koren die hij een eeuw geleden schreef.

Die Messe pour double choeur was absoluut niet bedoeld om te worden uitgevoerd. Martin componeerde het werk in 1921, met nog een toevoeging van vijf jaar later, als „een aangelegenheid tussen God en mij”. De muziek was in zijn ogen te intiem en te persoonlijk om publiekelijk te worden gehoord, dus legde hij de partituur in een la. Het was uit „een soort instinctieve preutsheid” dat hij de mis verborgen hield, zei hij vlak na de Tweede Wereldoorlog in een lezing. De Duitse koordirigent Franz Brunnert vroeg de partituur in 1963 bij Martin op voor ‘studiedoeleinden’ – en voerde de mis prompt uit. Daarna volgden er snel meer uitvoeringen, en sinds de late jaren 70 is het werk veelvuldig op cd gezet, waaronder driemaal door het Nederlands Kamerkoor, in 1992, 2002 en 2017.

Zo is deze Dubbelkorige mis daadwerkelijk muziek uit een andere tijd, die de onze veroverd heeft. Martin creëerde een polyfoon stemmenweefsel vol suggestie en subtiele ruimtelijke effecten, waarin ingetogen eenvoud (inzet van het Kyrie) en uitbundige jubel (climax van het Credo) elkaar afwisselen. Chef-dirigent Peter Dijkstra leidde het NKK in de Oosterpoort in een prachtige uitvoering, die op de beste momenten uiterlijke klankschoonheid paarde aan een gevoel van naar binnen gerichte intimiteit.

Eigen karakter

De vijf delen hebben elk een eigen karakter, qua harmonische taal en motorische variëteit. In het Gloria maken guirlandes van kringelende stemmen plaats voor een bezonken gebed. Het extatische ‘Hosanna’ gaat over in een geweldig gearticuleerd, opzwepend ‘Benedictus’, haast een marslied. Martin kijkt door de lens van zijn tijd terug naar Bach en de Middeleeuwen, zonder zich druk te maken over ‘het publiek’ – hij schreef tenslotte voor God alleen. En juist de talrijke momenten waarop zijn lens even beslaat, zijn het interessantst. Zoemende dissonanten kruiden de harmonieën. Het Kamerkoor licht zulke tonale dieptes prachtig uit, bijvoorbeeld in de slotzin, ‘Dona nobis pacem’.

De mis van Martin duurt maar een halfuur en wordt voorafgegaan door twee liedcycli, van Martin zelf en van Poulenc. Diens eveneens religieus geïnspireerde Quatre motets pour un temps de pénitence uit 1938-39, op Latijnse tekst, passen met hun koele toontaal en slimme woordschildering heel goed tussen de twee stukken van Martin.

Martin componeerde zijn Songs of Ariel in 1950 voor het NKK, als voorstudie voor zijn opera naar The tempest van Shakespeare. De liederen zijn veel strakker gevormd dan de mis en zitten vol sterke effecten, van het luiden van de doodsklok tot bijengegons. Het mooiste is de vertraging halverwege het vierde lied op ‘remember’, met schitterende diepe bassen en een altsolo van Eline Welle. Hier spreekt een componist die dertig jaar ouder en wijzer is sinds hij haast onbezonnen zijn grootse mis noteerde.

Frank Martins Messe pour double choeur door het Nederlands Kamerkoor & Peter Dijkstra uit 2016.