Kruip-door-sluip-door in een woud van draden en gewichten

Posted on by admin

‘Doink”, zegt danseres Alex Blondeau terwijl ze aan een kokervormig gewicht trekt dat met een draad is verbonden aan een groot raster boven de studiovloer. Tientallen draden met gewichten vormen een woud waar de dansers doorheen dansen. Trekt een danser een gewicht omhoog of omlaag, dan gaan elders een of meerdere gewichten in omgekeerde richting.

De prachtige constructie is meer dan een oogstrelend decor. Het is een kinetische installatie én een indrukwekkend muziekinstrument – het gevaarte produceert ook geluid. In het raster aan het plafond zijn meterslange pianosnaren gespannen waarover katrollen heen en weer glijden zodra een danser aan een van de gewichten trekt. Van boven klinkt dan een geluid dat doet denken aan een cellist die zijn instrument bespeelt, perfect synchroon met de beweging van de installatie.

Binnen deze ingenieuze constructie moeten de drie dansers, kruip-door-sluip-door, bij elke verandering hun weg zoeken. Het is een voortdurende, spannende interactie: de danser ‘bespeelt’ de installatie en beïnvloedt vorm en volume van de ruimte. Omgekeerd hebben ruimte en geluid consequenties voor de dansers.

Spinvis

Dat ‘doink’, zegt choreograaf Amos Ben-Tal (45) na afloop van de repetitie van zijn nieuwe voorstelling The Bone Algorithm, is een provisorische oplossing voor een nog ontbrekend onderdeel van de installatie. In zijn werk maakt hij vaak gebruik van architectonische en kinetische decors. In Interval (2021) liet hij dansers bewegen in een kinetische installatie van lange, bewegende staven op standaards. Zorgvuldig zochten zij hun weg in die dynamische ruimte, een ontwerp van Gosse de Kort, die voor het ontwerp voor The Bone Algorithm nauw samenwerkte met componist Salvador Breed.

Seconds (2019) speelde zich af in vier kubusvormige tenten waarin de toeschouwer één op één met een danser verbleef, wat een intense tijdsbeleving veroorzaakte, ook omdat de ervaring elk moment door een andere bezoeker kon worden beëindigd. Een heel andere interdisciplinaire vorm had Howl (2017), waarin singer-songwriter Spinvis niet alleen zong, maar ook als een talkshowhost de dansers interviewde over de relatie met hun lichaam en vak. Het experiment loopt zo als een rode draad door de voorstellingen die Ben-Tal nu ruim tien jaar met OFFprojects maakt in theaters, musea, galeries, publieke ruimtes en online.

Choreograaf Amos Ben-Tal
Foto Andreas Terlaak

Tot 2006 was de Israëlier Ben-Tal tien jaar als danser verbonden aan het Nederlands Dans Theater. Daar maakte hij twintig jaar geleden ook zijn eerste choreografieën. Met OFFprojects is hij nu de eerste Artist/Company in Residence ooit bij zijn oude werkgever.

„De cirkel is rond. Op een gegeven moment realiseerde ik dat het voor mijn ontwikkeling als maker noodzakelijk was NDT te verlaten. Ik moest weg van die stijl, verlangde ook naar een ander maakproces én ik wilde meer muziek maken. Bij het Haagse dansproductiehuis Korzo kon ik een eigen identiteit ontwikkelen en weg stappen van het danser-zijn. Ik ben artistiek nu verder weg dan ooit van NDT. Mijn transformatie is bijna rond. Dat maakt het des te interessanter terug te zijn en er ook les te geven.”

Schriftje

Nu repeteert hij in een van de prachtige nieuwe studio’s in het Haagse Amare. Iedereen is supergeconcentreerd. De componist tuurt op zijn computerscherm, de ontwerper volgt gespannen de transformaties van de installatie. Ben-Tal geeft af en toe op rustige toon aanwijzingen aan de dansers: „Maak niet een geluid maar een specifíek geluid”. „Probeer af te stemmen met de rest, zodat het bijna harmonieus wordt”. „Zorg dat niet steeds dezelfde persoon een verandering inzet.”

Tussendoor overleggen de dansers intensief, het is duidelijk dat dansers Alex Blondeau, Xanthe van Opstal en Luca Cacitti veel ruimte krijgen voor improvisatie. Ze zijn nadrukkelijk medeverantwoordelijk voor de ontwikkeling van de choreografie. In een korte pauze kriebelt Blondeau aantekeningen in een schriftje om het choreografische pad dat zij volgt te onthouden. „In het repetitieproces moet ik me ook langzaam eigen maken wat elk gewicht doet.” Geen geringe opgave; er hangen er tientallen.

Tijdens deze repetitie wordt het laatste deel van de voorstelling doorgenomen. In het begindeel, vertelt Ben-Tal, is de choreografie strakker en zonder improvisatie. Dan bestuurt een computercode de installatie en, in het verlengde daarvan, de dansers. Gaandeweg maken zij zich dat systeem eigen en nemen de dansers de controle over.

Het idee voor The Bone Algorithm is de vrucht van een nauwe samenwerking van Ben-Tal met componist Breed en ontwerper De Kort. Met beiden presenteerde hij al eerder projecten. „Tijdens onze gesprekken praten we over van alles, kunst, sociale issues enzovoort. Dit keer kwamen we op het thema technologie. Een beetje een hip topic. Je ziet het tegenwoordig vaak terug in voorstellingen. Wij wilden de technologie niet enkel gebruiken maar ook uitzoomen: wat doet technologie eigenlijk, wat betekent artificial intelligence? Door de hoge mate van complexiteit lijkt die zich aan onze controle te onttrekken. Terwijl technologie in wezen is gebaseerd op menselijke logica. De vraag die wij stellen is: hoe kom je weer ‘back to the bone’, van het algoritme terug naar concrete materie: het lichaam, het staal, de analoge klank? Hebben we die capaciteit nog? Of zijn onze denkprocessen zo beïnvloed door technologie dat we die manier van denken kwijt zijn? De voorstelling ontwikkelt zich daarom van een digitale benadering terug naar een organische.”

De interactieve, kinetische installatie The Bone Algorithm.
Foto Andreas Terlaak

Wuivend riet

„Beginnen we van de tadada of van de pompompom?”, vraagt Van Opstal, als een deel van de choreografie opnieuw moet worden uitgeprobeerd. Langzaam beginnen de drie dansers weer te bewegen. Een snelle ruk aan een van de slingers laat het woud zwaaien als een veld wuivend riet – een betoverend visueel effect. Op verzoek van Ben-Tal voegt Breed een vervormde menselijke stem toe aan het klankenveld.

Dan is de repetitie voorbij. „Oké, ik ben blij met jullie voorstellen”, complimenteert Ben-Tal de dansers. “Nu de intensiteit en de spanning van de bewegingen nog een beetje uitdiepen.”

The Bone Algorithm door OFFprojects/Amos Ben-Tal. Tournee van 13/2 t/m 17/5. Info: offprojects.nl




Related Posts

Romana Vrede krijgt Toneelschrijfprijs 2024 voor ‘Tijd zal ons leren’

Romana Vrede heeft de Toneelschrijfprijs 2024 gekregen voor haar tekst Tijd zal ons leren. De prijs werd op 4 april 2025 uitgereikt tijdens de opening van het Shakespeare is Dead Festival in Vlaams Cultuurhuis de Brakke Grond, Amsterdam.

In de tekst Tijd zal ons leren eert Romana Vrede de helden onder de tot slaaf gemaakten. Zij die in opstand kwamen tegen de slavenhandel. „Stilmakende verhalen”, schreef NRC in de recensie van de voorstelling uit 2023, waarin Vrede de tekst zelf speelde.

Vrede eert ook haar moeder, die in 2020 overleed. „Die pijnlijke gebeurtenis ligt onder iedere mooie herinnering en geestige anekdote”, schreef NRC. „Elk los verhaal dat Vrede begint te vertellen, leidt onherroepelijk terug naar haar moeder, tot ze er niet langer onderuit komt het verlies bespreekbaar te maken. Wat zou zij hebben gevonden van de Nederlandse excuses voor het slavernijverleden, vraagt Vrede zich bijvoorbeeld af. Ze spreekt de woorden uit die ze nog tegen haar moeder had willen zeggen: ‘Alles wat je hebt bedacht, gezegd, gevoeld, trilt verder, voor altijd. De golven van jouw steen trillen verder in mij.’”

Volgens de jury is de tekst „zo dwingend, veelomvattend en met grote zorg en gevoel voor ritme neergeschreven, dat je bij ieder woord voelt: dit is immens belangrijk.” En: „Elk woord is vanzelfsprekend cruciaal in deze loepzuivere, persoonlijke tekst. Het is een tekst die je met tederheid, vurigheid, literaire finesse, indrukwekkende kennis van zaken en een onweerstaanbaar muzikale taal dwingt om niet langer weg te kijken van een stuk geschiedenis. Maar om het te beleven. Te herbeleven. En dan, samen, voorzichtig te helen.”

Tijdens de uitreiking ontving Romana Vrede een oorkonde en 10.000 euro prijzengeld. De andere genomineerden waren Giovanni Brand (voor Zanger zonder volk), Esther Duysker, voor The Story of Travis en BOG, voor BOG.2). Zij kregen elk 1.000 euro.

De jury van de Toneelschrijfprijs 2024 – met recensent Els van Steenberghe, schrijver/advocaat Rachida Lamrabet en schrijver Thomas Verbogt – beoordeelde 54 inzendingen.

De Toneelschrijfprijs wordt doorgaans in september uitgereikt, maar er was vertraging doordat organisator Fonds Podiumkunsten er vorig jaar onvoldoende tijd voor beschikbaar had.

De prijs is een gezamenlijk initiatief van Literatuur Vlaanderen, het Nederlands Letterenfonds, de Taalunie en Fonds Podiumkunsten, met steun van Sabam for Culture, het Lirafonds en deAuteurs.

Eerder winnaars waren Casper Vandeputte en Vincent van der Valk, voor Immens (2020), Mathieu Wijdeven en Raoul de Jong, voor Het waarom beantwoord (2022) en Maarten van Hinte, voor Queen of Disco (2023).


Bon Iver is bevrijd uit het labyrint van elektronicawolken en effecten, en omhelst nu de lust

Klanken die zich aan de huid lijken te plakken, zuigende echo’s en een zangstem die kronkelt als een streling. In ‘Short Story’ horen we gospelachtige stemmen roepen: „And the strain and thirst are sweet.”

Wordt hier de eenwording met God bezongen of is het de vleselijke versmelting? Vanuit welk verlangen maakte zanger-muzikant Justin Vernon, alias Bon Iver, zijn nieuwe album Sable, Fable?

Het antwoord is verrassend simpel. De ondoorgrondelijke zanger uit Wisconsin die zich al een carrière lang verstopt achter een volle baard en zijn falsetstem drenkt in priemende geluidseffecten, heeft een nieuw motto: niet meer ‘Wees onzichtbaar’ maar ‘Only got so much time to live. Let’s be sexy’. Vanuit dat idee begon Vernon (43) zo’n vier jaar geleden aan zijn vijfde album.

Anders dan op de vorige platen, 22, A Million (2016) en i,i (2019), toen hij keyboards, gitaar en rafelige echo’s hard op elkaar liet botsen, is er nu de glooiing van sensuele zang die zich verenigt met een pedal-steelgitaar of een wellustige sax. Op Sable, Fable ontstaat een warmbloedige sfeer dankzij een gorgelend orgel en dansende drums, terwijl Vernon opgewekt verslag doet van zijn lust en liefde.

Die openhartigheid over gevoelens betekent niet dat hij is teruggekeerd naar de akoestische stijl van zijn debuut For Emma, Forever Ago, uit 2008. Ook nu verpakt Vernon de sensualiteit in een laagje experiment. Hij laat akoestische instrumenten glanzen en gooit er dan een deken van stekelige effecten overheen. Binnen een liedje zwenkt hij van country-achtige gitaren naar bombastische elektronicawolken, aangenaam aangevuurd door een galopperend ritme. In bijvoorbeeld ‘Everything Is Peaceful Love’ zijn de zangpartijen euforisch, in ‘Walk Home’ klinken ze geprangd, en wordt de erotische boodschap („Pull me close up to your face/ Honey, I just want the taste”) dan weer gebracht met een vervormd, kobold-achtig stemmetje.

Terug in zijn schulp

For Emma, Forever Ago was het album dat Vernon mede dankzij de single ‘Skinny Love’ plotseling tot een internationaal populaire muzikant maakte. De zanger die hoopte ooit elk weekend in een andere kroeg in Wisconsin te kunnen optreden, moest plotseling non-stop op tournee rond de wereld.

Na de eerlijke inhoud van de liedjes op het debuut, over zijn gebroken hart, kroop Vernon in zijn schulp. Hij bleek, ontdekte hij, als mens niet opgewassen tegen het sterrenbestaan, met zijn lange reeksen optredens in sporthallen en de bemoeizucht van onbekenden.

Hij voelde zich opgejaagd en uitgeput, vertelde hij onlangs aan The New York Times, alsof er permanent een laars op zijn borst gedrukt stond. Die laars, én de ontmoeting met Kanye West, was wellicht de aanleiding dat zijn aanpak na For Emma… en en het daarop volgende Bon Iver, Bon Iver (2011) veranderde. Hij werkte verschillende keren met West, hun bekendste nummer is ‘Lost in the World’ op Wests experimentele hiphopalbum My Beautiful Dark Twisted Fantasy (2010), dat een mijlpaal in zijn loopbaan zou worden.

Het lied was het begin van Vernons nieuwe, claustrofobisch klinkende muziekstijl. De onopgesmukte klank van weleer werd vervangen door weerbarstige instrumentaties, gekleurd door zijn avontuurlijke productietechniek. Met behulp van Granular Synthesis kon hij geluiden in kleine stukjes opdelen en in nieuwe volgordes zetten. Met sampling, ongewone microfoonopstellingen en Auto-Tune verhulde en versierde hij zijn instrumentaties – en verdwaalde hij soms in de mogelijkheden die de hedendaagse techniek hem bood.

Lees ook

Bon Iver: Omineuze pogingen jezelf te verstoppen

Justin Vernon alias Bon Iver houdt zijn stem en gezicht verborgen.

En de luisteraar verdwaalde met hem mee. Ook in de liedteksten, die vaak abstract en onbegrijpelijk waren, met onuitsprekelijke titels als ’22 (OVER SOON)’ en ’ ‘10 dEAThbREasT’ (van het album 22, A Million uit 2016).

De beste bescherming tegen de buitenwereld vond hij in digitale vermomming: zijn prachtige falsetstem klonk nauwelijks meer als die van Justin Vernon: we hoorden een dikke laag gestapelde stemframenten, bewerkt met effecten als ‘Pitch Shifting’.

Maar dat is nu anders. Zijn stem lijkt bevrijd uit het labyrint. Die zangstem, die ooit transformeerde van briesend in een grunge-band (pre-Emma), naar kwetsbare falsetstem, naar rafelige android, staat nu weer vol in de aandacht: wankel, sensueel, streng of stroperig als honing. Soms, bijvoorbeeld in het sobere ‘Awards Season’, zelfs a capella en zonder galm.

De transformatie is niet alleen een gift voor de luisteraar, het is ook een teken van zijn herstel. Vernon heeft zijn slopende vermoeidheid inmiddels afgeschud en verbleef in een afkickkliniek om zijn sigarettenverslaving te bedwingen. Hij verhuisde van koud Wisconsin naar warm Los Angeles, waar hij incognito over straat kan en elke dag basketbalt met mensen die hem alleen maar kennen als „die gast Justin”. Zoals hij zelf zegt: hij houdt weer van zichzelf.

Dit album is daar een uiting van, volgens hem. Het is zijn meest persoonlijke album, „omdat ik het vooral voor mezelf gemaakt heb”.

Vernon, die zijn stem de afgelopen jaren leende aan liedjes van popsterren als Charli XCX en Taylor Swift, nodigde op zijn beurt artiesten uit als Danielle Haim (van Haim), Jacob Collier en gitarist Michael Gordon, alias Mk.gee, die allen passen in de swingende, vitale stijl van Sable, Fable.

Zelfs zijn teksten zijn nu verrassend direct: „Keep the sad shit off the phone/ And get your fine ass on the road!” (‘I’ll Be There’), en introspectief: „Nothing really happened like I thought it would” (‘Speyside’). En als ze ambigu zijn, dan zijn ze mooi mysterieus: „There are things behind things behind things”. De laars is weg, Justin Vernon is terug.

Bon Iver: Sable, Fable verschijnt vrijdag 11 april bij Konkurrent.


Het chanson: muziek voor wie met zijn ziel onder de arm loopt

Op de Parijse begraafplaats Père-Lachaise staat een vrouw bij het graf van Édith Piaf. Met een Spaans accent zingt de vrouw zachtjes Non, je ne regrette rien. De bloemen op het graf zijn vers. Een paar mussen hupsen wat rond over de zerken. Afgezaagd? Misschien, al is het een waargebeurde scène. Dat is nu eenmaal waar het chanson ons toe aanzet: heerlijk zwijmelen, zoals alleen de Fransen dat goed kunnen. Alhoewel, alleen de Fransen?

Het chanson is het levenslied, het lied van de troubadours. Geen genre dat zó bij een natie hoort en zo Frans voelt.

En toch wordt het genre in belangrijke mate gedragen door migranten en kinderen van migranten. Piaf had een Marokkaanse grootmoeder, de ouders van Charles Aznavour waren Armeense vluchtelingen, Jacques Brel was een Belg en Georges Moustaki een Griek. Serge Gainsbourg was de zoon van Joodse Oekraïners en Yves Montand, Serge Reggiani en Georges Brassens waren zonen van Italianen. Enrico Macias schreef ‘Adieu Mon Pays’ op de boot waarmee hij Algerije moest verlaten, en Dalida komt uit Egypte. Volgens mij is dat allemaal geen toeval: het chanson is een artistiek toevluchtsoord voor wie tussen werelden leeft, voor wie een barst in de stem heeft, en in de ziel. Voor mensen met verhalen die ze wel móéten vertellen.

Hoe klinkt het? En waar komt het vandaan?

De wortels van het chanson liggen in het Parijs aan het eind van de 19de eeuw. Meer specifiek in Le Chat Noir, het eerste cabaret ter de wereld. Beïnvloed door het opkomende realisme in de literatuur ontstond het chanson réaliste: openhartige teksten op eenvoudige composities over het rauwe stadsleven. In het interbellum groeide het chanson uit tot een persoonlijker, kwetsbaarder genre (Joséphine Bakers ‘J’ai Deux Amours’ (1930)). Tijdens de oorlog vond het patriottisme haar weg naar het chanson, gevangen in klassieker ‘Douce France’ (1943) van Charles Trenet.

Poëzie is altijd de kern van het genre geweest en gebleven, zoals de grootste dichter van allemaal Charles Aznavour het in een documentaire voor de BBC stelt: „Het Engelse lied is goede muziek en, indien mogelijk, goede tekst. Het Franse lied is goede tekst en, indien mogelijk, goede muziek.”

Na de oorlog groeide La Rive Gauche van Parijs uit tot toevluchtsoord voor getroebleerde zielen, kunstenaars en vrijdenkers. Édith Piaf vierde in rokerige cafés het bevrijde leven, door een roze bril bekeken en zonder spijt geleefd – ‘La vie en rose’ (1946), waarna Brel zijn wanhopige verdriet om minnares Suzanne Gabriello in de Franse ziel kerfde met ‘Ne me quitte pas’ (1959). Serge Gainsbourg maakte het genre meer dansbaar en provocerend (Je t’aime… moi non plus hijgt Jane Birkin in 1969) en Alain Souchon, zoon van Zwitserse ouders, voorzag het chanson van een dosis pop. Dat deed ook Étienne Daho, geboren in Algerije, die een meer synth-georiënteerde sound bracht. In andere woorden werd het chanson minder plechtig, en (zelf)kritischer.

Naar wie moet ik (nu) luisteren?

Wanneer je Aznavours definitie hanteert zijn de erfgenamen van het chanson overal. Dan past ook de Franse spoken word van bijvoorbeeld Abd Al Malik in de traditie, of de enorm populaire electrobeats van Stromae.

Recent lijkt het klassieke chanson overigens weer op te leven. Zie de muziek van de piepjonge Zaho de Sagazan, maar ook die van Clara Luciani en Barbara Pravi. Het chanson zal leven zolang er mensen in Frankrijk rondlopen voor wie verhalen vertellen de enige manier is om de ziel onder de arm vandaan te halen. Verhalen op straat, in een café of op een kerkhof in Parijs, waar iemand meer dan zestig jaar na haar dood, zachtjes zingt voor Piaf.