Krachtsverhoudingen in het Midden-Oosten verschuiven ten gunste van Turkije en Israël

Al voor de val van de Syrische president Bashar al-Assad waren de machtsverhoudingen in het Midden-Oosten het afgelopen jaar flink aan het schuiven geraakt als gevolg van de Gaza-oorlog. Met name Iran en zijn bondgenoten Hamas en Hezbollah hadden zware klappen opgelopen door toedoen van Israël, dat op zijn beurt veel steun van de Verenigde Staten kreeg. Zo werd Assads bewind plotseling veel kwetsbaarder, te meer omdat ook Rusland, verstrikt als het is in de Oekraïne-oorlog, ditmaal anders dan in 2015 niet in staat was om veel hulp te bieden. Syrische opstandelingen onder leiding van HTS roken hun kans en in ruim een week was het met Assads vermolmde regime gedaan.

Niet zonder grond kon de Israëlische premier Benjamin Netanyahu zondag kort na Assads val triomfantelijk beweren: „Dit is een direct resultaat van de klappen die we hebben toegediend aan Iran en Hezbollah, de voornaamste bondgenoten van het Assad-regime.”

De plotselinge aftocht van Assad leidt opnieuw tot een herschikking van de krachtsverhoudingen in het Midden-Oosten, al is – ook voor Israël zelf – nog onzeker hoe die precies komen te liggen. Evenmin staat vast dat die de stabiliteit in de regio ten goede komen. Voor veel landen in de regio staat er hoe dan ook veel op het spel.

Iran

Al een week geleden liet de Iraanse minister van Buitenlandse Zaken Abbas Aragchi zijn gastheren bij een bezoek aan Damascus discreet weten dat Iran ditmaal geen steun kon bieden, zo bevestigden Iraanse functionarissen zondag. Enkele dagen later concludeerden de Iraniërs dat het Assad-regime reddeloos was en begonnen ze hun personeel, ook militairen, te evacueren. Toen opstandelingen zondag de Iraanse ambassade in Damascus bestormden, troffen ze daar niemand meer aan.

De instorting van Assads bewind is een nieuwe mokerslag voor Iran. Van de zogeheten ‘As van Verzet’, een soort voorwaartse verdediging van bondgenoten bestaande uit pro-Iraanse Iraakse milities, Syrië, Hezbollah, Hamas en de Jemenitische Houthi’s, is plotseling bitter weinig over. Jarenlang en ten koste van vele miljarden dollars had Teheran dit netwerk zorgvuldig opgebouwd om weerstand te bieden aan Israël en de Verenigde Staten, Irans voornaamste vijanden. Ook was de As bedoeld om Iran zelf te behoeden voor nieuwe invallen, zoals die van Saddam Husseins Irak in 1980.

Nu het nauwe bondgenootschap met Syrië voorlopig wegvalt, zal het Iran nog meer moeite kosten Hezbollah, dat na de Israëlische aanvallen van de laatste maanden zwaar is gehavend, weer op de been te helpen. Veel wapens werden vanouds over land via Irak en Syrië naar Libanon vervoerd. Ook Hamas, dat in de Gazastrook tot groepjes geïsoleerde guerrillastrijders lijkt te zijn gereduceerd, is niet makkelijk opnieuw te bevoorraden.

Een extra zorg voor Iran is intussen de rentree van de Amerikaanse president Donald Trump volgende maand. Hoewel Trump in principe liever niet bij nieuwe conflicten in het Midden-Oosten betrokken raakt, zal hij mogelijk toch in de verleiding komen Iran aan te vallen, nu het relatief zwak is. Israëlische analisten sluiten niet uit dat ook premier Netanyahu dit ambieert, mogelijk zelfs een aanval op Irans nucleaire faciliteiten.

Tegelijkertijd gaan er in Teheran stemmen op om versneld eigen kernwapens te bouwen, om buitenlandse aanvallers af te schrikken. Iran breidt zijn voorraad hoog verrijkt uranium al jaren uit. Weliswaar ontkennen Iraanse leiders dat ze naar eigen kernwapens streven maar desgewenst zou het land met het al beschikbare, tot 60 procent verrijkte uranium volgens experts binnen enkele maanden eigen kernwapens kunnen produceren.

Turkije

De Turkse president Recep Tayip Erdogan hoort zonder twijfel tot de profiteurs van de recente ontwikkelingen in het Midden-Oosten. Anders dan veel andere landen is Turkije steeds verzetsgroepen tegen de Koerdische YPG en tegen president Assad blijven steunen en dat betaalt zich nu uit.

Veel deskundigen gaan er van uit dat Turkije eind november groen licht heeft gegeven voor het offensief van HTS en het door Ankara betaalde en getrainde Syrische Nationale Leger (SNA). Turkse inlichtingendiensten zouden met drones opgenomen beelden van Assads verdedigingswerken hebben doorgespeeld aan de rebellengroep HTS, zodat het makkelijker werd daarmee af te rekenen.

Turkije zou met drones opgenomen beelden van Assads verdedigingswerken hebben doorgespeeld aan de rebellen

Hoewel HTS geen marionet van Erdogan is, mag verwacht worden dat Turkije een stevige vinger in de pap voor Turks gezinde groepen zal eisen bij de inrichting van het nieuwe Syrië. Zo zal hij ook een grote rol voor Turkse bouwbedrijven proberen te bedingen bij de Syrische wederopbouw. Terwijl Erdogan bij eerdere onderhandelingen over de toestand in Noord-Syrië met Assad en diens Russische beschermheer Vladimir Poetin nog wel eens aan het kortste eind wilde trekken, staat hij nu een stuk sterker. Dat zal nog meer gelden als Rusland gedwongen wordt zijn marinebasis in Tartus en de luchtmachtbasis Khmeimim te ontruimen. Erdogans prioriteit zal echter zijn om de Syrische Koerden, die worden gesteund door de Turkse PKK, zoveel mogelijk terug te dringen en te voorkomen dat die een eigen, formeel autonoom gebied krijgen.

Net als Iran en Rusland heeft Turkije afgelopen weekend bij overleg in Qatar aangegeven dat het de huidige territoriale integriteit van Syrië wil respecteren. Het wil dus geen opdeling van het land.

Israël

Ook Israël lijkt in eerste instantie te profiteren van de val van Assad. Hamas en Hezbollah waren beiden al sterk door Israëls aanvallen gekortwiekt en zijn door het wegvallen van Syrië nu grotendeels afgesneden van hun beschermheer Iran. Voorlopig lijkt Israël daarom niet zoveel van hen te duchten te hebben. Ook Iran zelf bleek tot tweemaal toe niet in staat Israël erg in het nauw te brengen met raketaanvallen. Het merendeel daarvan werd direct uit de lucht geschoten.

Als de Syrische rebellen zich solidair zouden verklaren met de Palestijnen, kan dit tot nieuwe spanningen leiden

Toch blijven er ook voor Israël risico’s bestaan, vooral door onzekerheid omtrent het nieuwe bewind in Damascus. Als dit ondanks de geruststellende woorden van HTS-leider Abu Mohammed al-Jolani toch een meer fundamentalistisch soennitisch karakter zou krijgen en zich bij voorbeeld solidair zou verklaren met de Palestijnen, kan dit tot nieuwe spanningen leiden. Mogelijk zelfs meer dan indertijd met Assad, die meestal althans garant stond voor een zekere voorspelbaarheid. Mocht er zelfs een nieuwe burgeroorlog uitbreken, dan zou zo’n chaos Israël nog veel meer kopzorgen kunnen geven.

Libanon

Het kleine Libanon is zelf geen grote speler in het Midden-Oosten maar het wordt direct geraakt door wat er in het buurland Syrië gebeurt. Als gevolg van de Syrische oorlog stroomden meer dan een miljoen vluchtelingen naar Libanon, waardoor de bevolking met ongeveer 20 procent toenam. Als die goeddeels terugkeren, heeft dat alleen al grote gevolgen voor het land.

De afgelopen jaren gold Hezbollah in Libanon als de sterkste partij, die in staat was zo nodig met geweld zijn wil door te drijven. Hezbollah is zonder twijfel verzwakt door de oorlog met Israël en het wegvallen van de Syrië-route zal de contacten met de Iraanse beschermheren verder bemoeilijken, maar de groep blijft een belangrijke speler. In hoeverre christelijke en soennitische partijen er nu in slagen zich meer te laten gelden is lastig te voorspellen. Libanon heeft bovendien zijn handen vol aan de wederopbouw na de verwoestingen als gevolg van de Israëlische bombardementen.

Rusland

De Russische invloed in het Midden-Oosten liep al decennia in de eerste plaats via Syrië. Juist daarom ook betekent Assads val gezichtsverlies in de regio en daarbuiten voor Moskou. Van die invloed lijkt niet veel over te blijven, nu Assads tegenstanders in Damascus de dienst uitmaken. Het lijkt onwaarschijnlijk dat de Russen hun bases in Syrië kunnen behouden. Door de wisseling van de wacht in Damascus zullen Rusland en Iran vermoedelijk meer dan voorheen in elkaars armen worden gedreven. Samen zullen ze mogelijk proberen de banden aan te halen met de Golfstaten, met wie ze ook olie- en gasbelangen gemeen hebben.

Verenigde Staten

De VS zijn niet langer de dominante speler in het Midden-Oosten van weleer. Het land houdt liever zijn handen vrij om zijn belangen in Oost-Azië tegenover China te verdedigen. Desondanks blijven de Amerikanen belangrijk en invloedrijk. Mede dankzij hun militaire en financiële hulp kon Israël niet alleen Hamas maar ook Hezbollah en Iran rake klappen toedienen. Of er nog meer actie tegen Iran volgt, hangt mede af van de aanstaande president Trump, die in zijn vorige termijn een keiharde aanpak van Iran voorstond.

Andere Arabische staten

Veel Arabische staten hebben op het verkeerde paard gewed. De laatste paar jaar werkten zij mee aan de rehabilitatie van Bashar al-Assad, al werd die door velen als oorlogsmisdadiger beschouwd. Hij was na jaren weer welkom op toppen van de Arabische Liga. Vorige maand nog werd hij met alle égards in Saoedi-Arabië ontvangen.

Nu zullen met name de heersers van Egypte, de Verenigde Arabische Emiraten en Saoedi-Arabië met grote zorg volgen of soennitische fundamentalisten in Damascus het voor het zeggen krijgen of – misschien nog wel riskanter in hun ogen – democratisch gekozen leiders. Veel greep zullen zij daar in eerste instantie niet op hebben.

Delen





Mail de redactie