In het Schengengebied geldt in principe het vrije verkeer van personen, maar grenscontroles komen er geregeld voor. Sinds 2015 namen landen 440 keer een maatregel die het vrije verkeer van personen tijdelijk aan banden legde. Maar dat Duitsland in beginsel langs alle buitengrenzen van ruim 3.700 kilometer controles gaat houden, zoals de regering in Berlijn maandag bekendmaakte, is een ongekend besluit. Het leidde tot kritische reacties. De Nederlandse transportbranche spreekt van „schieten met hagel”. Zes vragen over de grenscontroles van Duitsland.
1. Welke maatregelen neemt Duitsland en waarom?
De Duitse minister Nancy Faeser (Binnenlandse Zaken, SPD) heeft maandag aangekondigd grenscontroles aan alle Duitse grenzen in te voeren. Ze wil zo criminaliteit, terreur én migratie aanpakken. Aan de Duits-Oostenrijkse grens bestaan die controles al sinds de migratiepiek van 2015. Sinds oktober 2023 worden ook al controles uitgevoerd aan de grens met Polen, Tsjechië en Zwitserland.
Migratie is in Duitsland deze zomer een explosief politiek thema geworden. Na een terreuraanslag in Solingen, waarbij drie doden vielen, en de winst voor de radicaal-rechtse AfD in twee deelstaatverkiezingen, werd de druk op de regering van kanselier Olaf Scholz om snel met maatregelen te komen groot. Op 22 september zijn er weer verkiezingen, dan in Brandenburg.
Oppositieleider Friedrich Merz (CDU) dreef de regering verder in het nauw door op hoge toon snelle ingrepen in het migratiebeleid te eisen.
De grenscontroles zijn slechts een eerste stap. CDU en de Beierse zusterpartij CSU eisen dat het aantal asielaanvragen drastisch omlaag gaat. CSU-voorzitter en minister-president van Beieren, Markus Söder, wil dat er beduidend minder dan honderdduizend aanvragen per jaar gedaan worden. Er is niet alleen een tekort aan faciliteiten, zoals kinderopvang en woningen, Duitsland is volgens de Beier ook „cultureel overbelast”, zei hij afgelopen weekeinde. „In veel Duitse steden voelen de inwoners, de Duitsers, zich niet meer thuis”, zei hij op Instagram.
Om asielzoekers terug te kunnen sturen na een grenscontrole werkt minister Faeser aan een „effectief model” dat voldoet aan Europese regelgeving. De coalitieregering heeft de oppositie uitgenodigd voor vertrouwelijk overleg over die nieuwe aanpak, dinsdag in Berlijn. Duitsland stuurt overigens al migranten terug aan de grens. Sinds oktober waren dat er dertigduizend.
2 Mag Duitsland dat zomaar doen?
Duitsland maakt deel uit van het Schengengebied waar in principe geen grenscontroles zijn. Die zijn alleen bij de buitengrenzen van dat gebied. Een land mag wel tijdelijk controles invoeren. Zo is het gangbaar om bij zeer grote sportevenementen of politieke demonstraties controles te houden. Tijdelijke controles zijn er ook om acute terreurdreiging het hoofd te bieden of om migratie tegen te gaan.
De tijdelijke controles moeten bij de Europese Commissie aangemeld worden. De grenscontroles moeten eindig zijn en de maatregel moet proportioneel zijn. Andere maatregelen, bijvoorbeeld extra politie-inzet tegen smokkelbendes, moeten ontoereikend zijn gebleken. Het is aan de Commissie om die omstandigheden te beoordelen. Grenscontroles mogen dus onder bepaalde omstandigheden, maar, onderstreepte een woordvoerder van de Commissie, ze moeten „een uitzondering blijven”.
De Duitse maatregel, die dinsdag in Brussel werd gemeld, moet maandag ingaan en zou mogelijk twee jaar van kracht blijven. Dan worden nieuwe EU-afspraken over de gezamenlijke aanpak van migratie van kracht. Het snel terugsturen van kansloze asielzoekers is een belangrijk onderdeel van dat Migratiepact.
De vraag of Duitsland asielzoekers aan de grens al mag terugsturen raakt ook aan de Dublinverordening. Daarin is geregeld dat een asielzoeker een aanvraag indient in het EU-land van aankomst. Het is niet de bedoeling dat asielzoekers in Europa gaan ‘shoppen’; ze mogen niet zelf bepalen in welk land ze asiel aanvragen.
Als een asielzoeker in Duitsland aankomt die al in een ander land asiel heeft aangevraagd, moet Duitsland die asielzoeker op geordende wijze naar dát land terugsturen. Meestal zijn dat de landen aan de EU-buitengrens, niet de Duitse buurlanden. Een asielzoeker zo maar de grens over zetten mag dus niet. Oostenrijk heeft al gezegd dat het hoe dan ook geen asielzoekers zal terugnemen die door Duitsland teruggestuurd worden.
3 De mogelijkheden om grenscontroles in te voeren zijn dit jaar verruimd. Waarom?
Met name door de grote aantallen migranten die in 2015 en 2016 arriveerden en de coronacrisis, toen landen grenzen strenger controleerden of tijdelijk sloten, ontstond bij de verdragslanden de behoefte de mogelijkheden voor grenscontroles te verruimen. De zogeheten Schengengrenscode omvat sinds dit jaar een breed scala aan situaties die dit mogelijk maken, van terrorisme en dreiging door de georganiseerde misdaad tot grootschalige volksgezondheidscrises en ongeautoriseerde bewegingen van derdelanders.
Hoogleraar rechtssociologie Maartje van der Woude, lid van de adviesraad Migratie, vindt de formuleringen in deze code te vaag. „Als te veel landen hier gebruik van maken, komt het vrije verkeer van personen onder druk te staan.” Doordat de tijdelijke maatregelen steeds verlengd kunnen worden, kan dit leiden „tot permanente, ongerechtvaardigde grenscontroles die de Europese integratie en het vertrouwen tussen lidstaten schaden”, stelt ze. Ze noemt het „een waanbeeld” dat terroristen op deze wijze kunnen worden tegengehouden, omdat geradicaliseerde personen zich veelal al in Duitsland bevinden. „Ga je hiermee echt illegale migratie tegenhouden? Nee. Heeft dit besluit hoge symbolische waarde? Ja. Gaat hier een afschrikwekkende werking van uit bij mensen die zich in Duitsland willen vestigen? Ja, wellicht.”
Lees ook
In strijd tegen ‘illegale immigratie’ en ‘islamistisch terrorisme’ gaat Duitsland al zijn grenzen controleren
4 Welke landen doen dit nog meer?
Acht andere landen hebben op dit moment langs hun grenzen controles ingesteld maar niet zo grootschalig als Duitsland van plan is, blijkt uit een overzicht van persbureau Reuters. Het gaat om Oostenrijk, Frankrijk, Italië, Slovenië, Noorwegen, Denemarken, Zweden en Finland. De landen namen vooral tijdelijke maatregelen vanwege de druk op het asielsysteem en door de dreiging van terrorisme. Finland sloot voor onbepaalde tijd de grens met Rusland, dat niet bij de Schengenzone hoort. Finland beschuldigde het Kremlin ervan asielzoekers uit derde landen over de Finse grens te zetten. Rusland ontkent dat.
5 Wat vindt Nederland van de Duitse plannen?
In de kringen van het kabinet en de coalitiepartijen wordt met belangstelling gekeken naar de Duitse grensplannen. Minister Marjolein Faber (Asiel en Migratie, PVV) zei maandag die „heel begrijpelijk” te vinden. PVV-leider Geert Wilders noemde het dinsdag in de wandelgangen van de Tweede Kamer „geweldig” dat Duitsland de grenscontrole heeft aangekondigd zonder overleg met de EU. Nederland zou dat ook moeten doen volgens Wilders, „hoe eerder hoe beter”.
Ook VVD-leider Dilan Yesilgöz ziet Duitsland als voorbeeld: „Ik denk dat alle landen om ons heen ook zien dat het niet houdbaar is hoe we het op dit moment hebben geregeld in Europa.” NSC is niet bijzonder enthousiast. Kamerlid Diederik Boomsma zei tegen de NOS dat het vooral zaak is om de buitengrenzen van de EU te bewaken.
Nederlandse grenscontroles lijken echter nog ver weg. Volgens universitair docent Europees recht Stefan Salomon van de Universiteit van Amsterdam zou minister Faber tegenover de Europese Commissie en de rechter moeten onderbouwen „dat er een serieuze dreiging is, dat het controleren van de grenzen een laatste redmiddel is én dat het proportioneel is”.
In het Verblijfblog van de Vrije Universiteit, waarvoor juridisch experts de kabinetsplannen onder de loep hebben genomen, valt te lezen dat in Nederland „momenteel geen sprake [is] van een uitzonderlijke situatie die de herinvoering van binnengrenscontroles zou rechtvaardigen”. Salomon betwijfelt ook of de Duitse grenscontroles stand houden.
Praktisch gezien is het controleren van grenzen heel lastig. Nederland heeft aan de oost- en zuidgrenzen geen natuurlijke barrières zoals bergketens of zeeën, en heeft dus een zeer poreus grensgebied. De Duitse grenzen lopen deels door makkelijk begaanbaar terrein.
6 Heeft de Duitse maatregel grote economische gevolgen?
Naar schatting vijftigduizend vrachtwagens rijden dagelijks Duitsland in en uit, via alle landsgrenzen. Transport en Logistiek Nederland (TLN), brancheorganisatie van onder meer het wegvervoer, gaat ervan uit dat die niet allemaal worden gecontroleerd. „Duitsland heeft niet genoeg mensen om al die trucks te controleren”, zegt beleidsadviseur Elmer de Bruin. „De grenscontrole zal dus steekproefsgewijs gaan, maar hoe, waar en wanneer? Dat is nog volstrekt onduidelijk. Het wegvervoer wordt zo in elk geval een stuk minder betrouwbaar.”
TLN maakt zich daarom „grote zorgen” over de controles die volgens de transportorganisatie veel te lang gaan duren en disproportioneel zijn. „Een schot hagel”, zegt De Bruin. „Wij snappen het idee. Het is onmogelijk om níét tegen terrorisme te zijn. Maar deze controles treffen een enorme beroepsgroep die part noch deel heeft aan dit probleem.”
Zorgen heeft ook Evofenedex, de brancheorganisatie van bedrijven die goederen laten vervoeren. Net als TLN vreest ze dat de Duitse maatregel tot honderden miljoenen euro’s schade leidt. De internationale handel, stelt ze, dreigt ontregeld te raken.
Vervoerders voorzien dat hun trucks uren moeten wachten voor de Duitse grens. Dat kost al gauw 100 euro per uur per chauffeur. Tijdens het Europees kampioenschap voetbal, afgelopen zomer in Duitsland, leidden extra controles tot veel oponthoud. „Chauffeurs stonden soms vier tot vijf uur te wachten”, aldus De Bruin (TLN). Kwetsbare lading, zoals bloemen en dagverse voedingswaren, dreigt dan te bederven.
Geert van Eijk van Evofenedex vreest dat de grenscontroles langdurige vertraging in de logistieke keten veroorzaken. „Op termijn kunnen bedrijven zelfs besluiten hun handelsstromen te verleggen. Voor een handelsland als Nederland is dat een slechte zaak.”
Van Eijk verwacht niet dat meer bedrijven zullen kiezen voor goederenvervoer per spoor of binnenvaart. „Bedrijven waarvoor dat een optie is, hebben daar al veel langer over nagedacht. De trein of het schip is lang niet altijd geschikt. Van een vrachtwagen weet je vaak nauwkeuriger wanneer die aankomt.”
De Bruin van TLN zegt dat wegvervoerders de laatste tijd meer grenscontroles melden dan vroeger. Met name is dat het geval op het traject tussen Duitsland en Zuidoost-Europa, zoals bij de grens tussen Oostenrijk en Hongarije. Of die tussen Oostenrijk en Duitsland. „Dat zijn gelukkig altijd incidentele controles.”
De situatie aan de grens tussen Bulgarije en Roemenië noemt hij vervelender. „Daar staan vrachtwagens vaak dagen stil. Daar geldt de Schengenzone niet over de weg. Op zo’n moment besef je weer wat een zegen de afspraken binnen Schengen zijn.”
GrenzenGrenscontroles in het Schengengebied
Er zijn 29 Europese landen die vallen onder het Schengengebied.
Oostenrijk heeft controles aan zijn grens met Slowakije en Tsjechië tot 15 oktober en met Slovenië en Hongarije tot 11 november. Het land beroept zich op de druk op het asielsysteem. Ook de veiligheid zou in het geding zijn door terroristische groeperingen en criminele netwerken die banden hebben met de oorlog in Oekraïne.
Denemarken voert tot 11 november controles uit op de doorreis over land en zee vanuit Duitsland, op grond van terroristische dreigingen in verband met de oorlog in Gaza en het risico op Russische spionage.
Frankrijk voert druk op het asielsysteem en terreurdreiging aan voor de herinvoering van controles aan zijn grenzen met Schengenlanden, tot 31 oktober.
Duitsland is van plan om maandag 16 september strengere controles in te voeren aan al zijn landgrenzen, die in eerste instantie zes maanden zullen duren. Het land kondigde vorig jaar al strengere controles aan langs de landgrenzen met Polen, Tsjechië en Zwitserland. Dankzij deze controles en de controles aan de grens met Oostenrijk zegt Duitsland dat het sinds oktober vorig jaar 30.000 migranten heeft kunnen terugsturen.
Italië stelde grenscontroles bij Slovenië in tot 18 december, omdat de regering vermoedt dat terroristen zich verschuilen tussen migranten die op doorreis zijn op de Balkanroute. Ook voert Italië bezorgdheid over de oorlog in Oekraïne aan.
Noorwegen, dat geen lid is van de EU maar wel deel uitmaakt van de Schengenzone, heeft tot 11 november opnieuw grenscontroles ingesteld in havens met veerbootverbindingen met het Schengengebied. Die beslissing volgt op inlichtingen dat Rusland de Noorse uitvoer van gas zou bedreigen in verband met de militaire steun aan Oekraïne.
Slovenië heeft grenscontroles met Kroatië en Hongarije ingesteld tot 21 december, op grond van verslechterende veiligheidssituaties in het Midden-Oosten en Oekraïne, een hoge dreiging van terrorisme en georganiseerde misdaad in de Westelijke Balkan.
Zweden heeft zijn grenscontroles verscherpt tot 11 november vanwege het verhoogde risico op geweld, waaronder antisemitische aanvallen, na het uitbreken van de oorlog in Gaza.
Finland heeft de grensovergangen aan zijn landgrens met Rusland – geen Schengenland – voor onbepaalde tijd gesloten als reactie op een golf van asielzoekers uit derde landen die naar eigen zeggen door Moskou was georkestreerd. Het Kremlin ontkende de aantijging. Helsinki sloot ook verschillende havens.
