Komen we uit de vertrouwenscrisis als politici elkáár weer weten te vinden?

Analyse

Vertrouwen De burger wantrouwt de overheid. Voor het verbreken van deze negatieve spiraal is verbeeldingskracht nodig. Een eerste poging daartoe komt uit de provincies.

Premier Mark Rutte arriveert bij het Groningse provinciehuis. Het kabinet heeft volgens de Tweede Kamer een ‘ereschuld’ in te lossen tegenover bewoners van het aardbevingsgebied.
Premier Mark Rutte arriveert bij het Groningse provinciehuis. Het kabinet heeft volgens de Tweede Kamer een ‘ereschuld’ in te lossen tegenover bewoners van het aardbevingsgebied.

Foto Kees van de Veen

Het was de week waarin de Grootste Raket ter Wereld Ooit minuten na zijn lancering in duizend stukken uiteenspatte. Elon Musks ruimtebedrijf, SpaceX, probeerde zich er op die andere aangeschafte jongensdroom – berichtendienst Twitter, waar eveneens een implosie op handen lijkt – nog met een eufemisme vanaf te maken. Er zou sprake zijn van een „ongeplande demontage”. Maar behalve – naar verluidt – zo’n 4,5 miljard euro vloog hier ook een visioen de lucht in. In 2024, voorspelde Musk in 2016 nog met veel bombarie, zullen de eerste bemande vluchten naar Mars gaan. Die verwachting heeft hij intussen bijgesteld naar 2029. Ook zijn zelfrijdende auto rijdt steeds verder een almaar mistiger toekomst in. De projectielen die Musk bedenkt, lijken telkens even ongeleid als hun schepper.

De krantenlezer die diezelfde donderdag kennisnam van het jaarverslag van de Raad van State kon daar nog een andere bel uiteen zien spatten. Of, preciezer, zien worden doorgeprikt. Het moest maar eens gedaan zijn, schreef de Raad van State opvallend streng, met een overheid die zich voortdurend beter voordoet dan-ie is. Nuchter somt de raad op: de overheid belooft telkens méér dan ze – qua personeel, maar ook juridisch – waar kan maken, verlamt zichzelf vervolgens door dwingende akkoorden die tussentijds bijsturen onmogelijk maken en repareert haar feilen ten slotte door de ene na de andere groep gedupeerden financieel te compenseren voor de geleden schade.


Het jaarverslag van de Raad van State lijkt opgesteld door een klokkenluider die de academische toon laat varen.

Grote Verbouwing van Nederland

Om intussen wél de hovaardigheid te bezitten om zich op te stellen als architect en aannemer tegelijk in de Grote Verbouwing van Nederland, zoals de operatie onder bestuurders en beleidsmakers is gaan heten. In de jongste Burgerperspectieven van het Sociaal en Cultureel Planbureau registreerden de onderzoekers hoe burgers afgelopen jaar hun vertrouwen in het oplossend vermogen van de overheid steeds verder zagen afbrokkelen, tot een schamele 41 procent.

En dan verscheen er nog een derde rapport, van Unicef, dat ook in Nederland tot alarmerende nieuwsberichten leidde. Het vertrouwen in vaccinatieprogramma’s is wereldwijd dalende en Nederland deelt opvallend actief in de malaise. Het verlies aan vertrouwen in het nut van vaccinaties verloopt slechts in 12 van de 55 onderzochte landen in een nóg zorgwekkender tempo. Voor de pandemie vertrouwde 91 procent van de Nederlanders op het nut van vaccinaties, nu is dat volgens Unicef nog maar 70,4 procent.

De cijfers waren niet geheel nieuw, de Europese Commissie trok vorig najaar op basis van deels dezelfde onderzoeken al eens aan de bel. Opvallend was wel de observatie dat de vertrouwensval zich vooral in een nogal baarlustig leeftijdscohort voordoet: 35-minners. Bij gekende vaccinatiesceptici als reformatorische christenen en antroposofen – van de vrije school – heeft zich een derde, moeilijker te definiëren groep gevoegd, die spiritualiteit en zelfzorg koppelt aan de overtuiging dat je kroost tegen de staat moet worden beschermd.

Welk effect dit uiteindelijk op de vaccinatiegraad heeft blijkt pas als het RIVM later dit jaar met nieuwe cijfers daarover naar buiten treedt. Wellicht raken sommigen gesteld voor de keuze alsnog overtuigd. Maar de rol van de wetenschap als een door een grote meerderheid erkende scherprechter in lastige kwestie – van stikstof tot vaccinaties – staat sinds de coronapandemie nog altijd merkbaar onder druk.

Negatieve spiraal

In het Mediaforum op Radio 1 klonk de verzuchting dat het voor journalisten inmiddels wel héél moeilijk begint te worden om nog nieuwe invalshoeken te bedenken bij de stroom aan onheilstijdingen over dalend vertrouwen. En was dit eigenlijk nog wel nieuws, vroeg Tijs van den Brink zich retorisch af in het programma. Dit wisten we toch al?

Niettemin begint zich – rapport na rapport, studiedag na studiedag – intussen een steeds scherper beeld af te tekenen van het Nederlands onbehagen. Een beeld van een overheid die het vertrouwen eerst verspeelt en vervolgens telkens opnieuw komt vragen. En intussen zelf weinig vertrouwen in burgers heeft.

De overheid belooft telkens méér dan ze waar kan maken

Nu is die burger zelf óók de makkelijkste niet, merkte de Raad van State op. De voortdurende dreiging van burgers die de gang naar de rechter maken of een dwangsom opeisen leidt ertoe dat de overheid zich bij nieuwe wetten en beleid telkens al bij voorbaat probeert in te dekken. Een teveel aan maatwerk en uitzonderingen kan leiden tot bepalingen die in de praktijk onuitvoerbaar blijken, waarschuwen de regeringsadviseurs. Met telkens weer nieuwe scepsis tot gevolg.

Een opvallende poging uit deze negatieve spiraal te geraken lijkt uit de provinciale politiek te komen. De twaalf verspieders die de afgelopen maand het beloofde land aan gene zijde van de Statenverkiezingen mochten verkennen, keerden intussen allemaal terug, met een bonte waaier aan opvallend brede coalities als voorstel voor de formateurs. De laatste provincie in de rij, Overijssel, spande daarbij deze woensdag de kroon. BBB, PvdA, GroenLinks, SGP en regeringspartij VVD moeten er samen uit proberen te komen.

ChatGPT-fantasie

Dit vijftal in één coalitie, het lijkt een ChatGPT-fantasie, gebaseerd op louter algoritmische algebra, een sprong in het diepe. Een paars kabinet dat zich door Staphorst en Tubbergen laat flankeren.

Lux et Libertas
Lees ook dit commentaar: Rutte IV regeert niet meer, en dat is funest voor het vertrouwen in politiek

Maar de vertrouwensspiraal doorbreken met wat ooit het redelijke midden was, dat lijkt al evenzeer een sprong in geloof te vergen. De verkenners vertellen in hun toelichting bovendien bewust voor de breedte te kiezen. Ze pleiten voor een akkoord op hoofdlijnen, dat ruimte laat voor bijsturen, ook vanuit de oppositie. De opgaves waar Overijssel voor staat verdienen een zo breed mogelijk draagvlak, zo redeneert het verkennersduo.

Politici die om te beginnen elkaar weer leren vertrouwen, voorbij de verbrokkeling, zou dat een begin van een oplossing zijn voor de aanhoudende vertrouwenscrisis? Hoewel de kans op voortijdige explosies levensgroot lijkt: het prikkelt wel de verbeelding. En zonder verbeelding is er al helemaal geen beginnen aan.

Ook al wordt zelfs dit feit intussen alom betwijfeld: ooit was de mens toch echt op de maan.