Knip en plak van alle clichés je eigen kerstfilm in elkaar

Wanneer Amerikaanse presidenten feestelijke aankondigingen doen over handelspolitiek in de Rozentuin van het Witte Huis, is hun boodschap doorgaans: er komt méér vrijhandel, hoera! Afgelopen week was de boodschap vanuit de Rozentuin heel anders: het is afgelopen met decennia aan vrijhandel. Woensdag was ‘Bevrijdingsdag’ voor de Amerikanen. Die boodschap van Donald Trump betekent niets minder dan een breuk met de economische wereldorde die de VS zélf na de Tweede Wereldoorlog hebben vormgegeven.

Even terug in de tijd. In 1988 zei president Ronald Reagan, een Republikein: „Vrijhandel is een idee waarvoor de tijd rijp is”, dit bij de ondertekening van een vrijhandelspact met Canada. Diens opvolger George Bush, tevens Republikein, zei bij de lancering van een handelsdeal met Australië: „Open handel is verstandig beleid. Het creëert banen, verhoogt levensstandaarden en verlaagt consumentenprijzen”. De Democratische president Bill Clinton stond in 1994 in de Rozentuin zij aan zij met de Republikeinse senator Bob Dole, toen hij verheugd aankondigde dat er steun was onder beide partijen voor een brede, wereldwijde afbouw van importheffingen en voor de oprichting van de Wereldhandelsorganisatie (WTO). Het zou „honderdduizenden goedbetaalde Amerikaanse banen” gaan opleveren, zei Clinton.

Het zijn woorden uit een ander tijdperk, dat nu voorbij is. Woensdag zette Donald Trump de liberalisering van de wereldhandel eigenhandig in zijn achteruit. „Decennialang is ons land geplunderd, beroofd en verkracht door landen ver en dichtbij, door vriend en vijand”, zo klonk het uit de mond van deze Republikeinse president. Met de aankondiging van drastische importheffingen voor tientallen landen – 10 procent als ‘basisheffing’, 20 procent voor de EU, wel 54 procent voor China – zorgde Trump voor een schok onder regeringen, economen en beleggers. Zij hadden gehoopt dat de heffingen milder zouden uitvallen. In plaats daarvan tekent zich een wereldwijde handelsoorlog af, krijgt de toch al zwak draaiende wereldeconomie een harde klap, en dreigt een nieuwe inflatiegolf.

Heffingen hoger dan jaren 30

Gemiddeld stijgt het Amerikaanse importtarief door Trumps ‘wederkerige’ heffingen met 11,5 procentpunt naar 22,5 procent, zo berekende de Yale-universiteit. Voordat Trump terugkeerde in het Witte Huis was dit 3,4 procent; het liep al op door Trumps eerdere brede heffingen op onder meer staal en auto’s. 22,5 procent is het hoogste niveau sinds 1909. Hoger dus dan in de jaren dertig van de twintigste eeuw, die bij uitstek een tijd van protectionisme waren.

‘Bevrijdingsdag’ betekent de „meest ambitieuze economische herschikking die de Amerikanen ooit hebben gezien”, zei Trump. De Amerikanen zullen het merken in de supermarkt: importeurs zullen de heffingen (deels) doorberekenen aan de consument. Maar de nieuwe, torenhoge tariefmuren van de VS raken niet alleen de Amerikaanse consument. Ze zijn óók een grote herschikking van het internationale handelssysteem dat onder leiding van de VS werd opgetuigd.

‘Hogere levensstandaarden’

Die orde begon met de in 1947 door 23 landen gesloten handelsovereenkomst GATT (General Agreement on Tariffs and Trade) – een Amerikaans initiatief. GATT moest het raamwerk vormen voor onderhandelingen over „substantiële reductie van importheffingen”, met als doel „verhoging van de levensstandaarden”, staat in de preambule ervan.

Die hang naar vrijhandel, gebaseerd op internationale regels die bedrijven zekerheid moesten bieden, was een reactie op de eigen Amerikaanse ervaringen uit de jaren dertig. De Amerikaanse Smoot-Hawley-wet van 1930 stelde, een jaar na de beurskrach op Wall Street, hoge handelstarieven in, die gemiddeld uitkwamen op 20 procent. Ze werden snel door andere landen, zoals de buurlanden Canada en Mexico, gekopieerd. Deze handelsoorlog verergerde volgens veel economen de Grote Depressie (1929-1939).

Toen president Franklin Delano Roosevelt in 1945 pleitte voor internationale samenwerking om tariefmuren te slechten, koppelde hij dat ook aan een politiek doel: het bevorderen van de vrede. „Het doel van deze hele inspanning is om economische oorlogsvoering uit te bannen”, zei hij in een toespraak voor het Amerikaanse Congres. Zo moest de „economische basis” worden gelegd voor „de veilige en vreedzame wereld waar wij allemaal naar verlangen”.

Decennia van handelsliberalisering via de GATT en zijn opvolger, de in 1995 opgerichte WTO, betekende wereldwijd dalende importheffingen. Maar terwijl alle Amerikaanse presidenten – tot Donald Trump – deze politiek van globalisering steunden, was er ook altijd een tegenbeweging die zich meer thuis voelde bij de tariefmuren van de jaren dertig.

Botsing in de jaren negentig

In de jaren negentig kwam het tot een frontale botsing van beide stromingen, die inzichtelijker maakt wat er nu in Washington gebeurt.

Met de ineenstorting van het communisme leek, aan de ene kant, de combinatie liberalisme-kapitalisme-vrijhandel te hebben gezegevierd. De VS steunden de oprichting van de WTO. En intussen sloten de VS ook aparte handelsakkoorden die de tariefmuren nog verder afbouwden, onder meer het Noord-Amerikaanse Vrijhandelsverdrag (NAFTA) met Mexico en Canada in 1992. In 1999 gingen de VS akkoord met Chinees lidmaatschap van de WTO (formele toetreding volgde in 2001).

Tegelijk ontstond in de jaren negentig steeds sterker verzet tegen vrijhandel. De onafhankelijke populistische presidentskandidaat Ross Perot voerde in 1992 campagne tegen het NAFTA-verdrag, dat er volgens hem toe zou leiden dat Amerikaanse banen zouden worden ‘opgezogen’ door lagelonenland Mexico. Perot sprak van een „enorm zuigend geluid” (giant sucking sound). Perot haalde 19 procent van de stemmen in 1992 (Clinton won). Met name een andere antivrijhandelspoliticus, Pat Buchanan – een Republikein – doet sterk denken aan Trump. Net als Trump maakte hij zich zorgen over het verdwijnen van de maakindustrie in Amerika en was hij gefixeerd op het groeiende handelstekort (dat laat zien dat de VS meer importeren dan exporteren). Buchanan koos partij voor de „Amerikaanse arbeider” die het slachtoffer zou zijn van de „transnationale elites” die vrijhandel omarmden. Buchanan stelde onder meer importheffingen van 15 procent voor Europese landen voor. Hij behoorde, niet toevallig, tot de vroege supporters van Trump in 2016.

Met name na Chinese toetreding tot de WTO – waardoor China vrijer kon exporteren naar het Westen – ontstond ook onder economen meer belangstelling voor de schaduwzijden van de vrijhandel.

De ‘Chinaschok’

Weliswaar bleef het Amerikaanse bruto binnenlands product (bbp) toenemen en profiteerden Amerikaanse consumenten van goedkope Chinese producten. Maar in het eerste decennium van deze eeuw werd de Amerikaanse industrie hard getroffen door wat econoom David Autor in 2021 de „Chinaschok” noemde. Chinese concurrentie kostte 1,2 miljoen Amerikaanse industriële banen en 2,4 miljoen banen in totaal, stelde Autor.

Het is deze traditie van kritiek op vrijhandel en globalisering waarbij Trump en zijn medewerkers aansluiting vinden. In zijn eerste termijn (2017-2021) draaide de Republikein de WTO al de nek om door de benoemingen van ‘rechters’ bij de WTO tegen te houden. Sindsdien kan de WTO geen bindende uitspraken meer doen bij handelsgeschillen. Trump-2 komt nu met een stortvloed aan heffingen, geheel buiten de WTO om.

‘Militaire basis aangetast’

Dát dit een breuk betekent met de oude economische wereldorde, daar is team-Trump zelf ook glashelder over. „Het naoorlogse internationale economische system”, staat in Trumps decreet van deze week, was gebaseerd op „incorrecte aannames”. Men ging ervan uit dat andere landen in navolging van de VS hun handel zouden liberaliseren. Het Witte Huis wijst erop dat veel handelspartners tot 2 april hogere basis-importheffingen kenden (wat in veel gevallen waar is, daarna is het juist andersom) en meent dat ze ook andere zware barrières opwerpen voor de handel, zoals belastingregels die Amerikaanse bedrijven zouden benadelen. Het grote Amerikaanse handelstekort (1.200 miljard dollar in 2024) was door de voorstanders van de vrijhandel niet voorzien, aldus het decreet. „Het daarmee samenhangende verlies van industriële capaciteit heeft de militaire gereedheid aangetast.” Volgens Trump is de Amerikaanse industrie niet meer in staat het leger goed van materieel te voorzien.

Zo is vrijhandel voor het Witte Huis niet langer een voorwaarde van de wereldvrede (Roosevelt), maar een „bedreiging van de nationale veiligheid” (in Trumps woorden).

De wereldhandel gaat door

De grote vraag waar alle andere landen nu voor staan, is of zij zoveel mogelijk van deze internationale orde overeind willen en kunnen houden zónder de VS. De WTO merkte in een verklaring deze week zelf op dat ook na alle Amerikaanse heffingen sinds januari nog steeds 74 procent van de wereldhandel onder de internationaal afgesproken regels valt. Dat was 80 procent aan het begin van dit jaar. De wereldhandel zal volgens de WTO door de Amerikaanse heffingen met 1 procent afnemen dit jaar, terwijl eerder nog een stijging van 3 procent werd ingeschat. De wereldhandel komt dus niet stil te liggen. Integendeel.

Zowel in Azië als in Europa hebben politici opgeroepen tot meer afspraken over onderlinge handel. De vertrekkende Duitse minister van Economische Zaken Robert Habeck riep deze week op om nieuwe handelsallianties te sluiten in de wereld. Met Canada en Mexico worden al intensieve gesprekken gevoerd, zei hij.

Ook voorzitter Ursula von der Leyen van de Europese Commissie benadrukt sinds januari in haar toespraken al het belang van allianties om handelsbelemmeringen weg te nemen. Al eind vorig jaar kwam de EU tot een akkoord met het Latijns-Amerikaanse Mercosur-blok. Vorige maand bezocht Von der Leyen het snelgroeiende India en maakte daar de eerste afspraken over betere handelsbetrekkingen en „een strategisch partnerschap”.

Maar niet alleen Europa geeft blijk van het gevoel van urgentie om samen te werken, in een tijdperk dat de VS zich terugtrekken uit de wereld van vrijhandel. Al tijdens de eerste termijn van Trump begonnen landen met name rond de Stille Oceaan samenwerking te zoeken in nieuwe handelsblokken. Twee weken geleden kwamen China, Japan en Zuid-Korea voor het eerst bij elkaar om grotere economische samenwerking te bespreken.

Europa als nieuwe leider?

Nu de VS zich terugtrekken, is het de vraag wie de leidende rol in de wereld op zich zou moeten nemen. Europa? Dat heeft, als groot handelsblok, belang bij het behoud van de op regels gebaseerde vrijhandel die het bedrijven mogelijk maakt hun producten wereldwijd te verkopen.

Als Europa de vrijhandel wil redden, zit het met een lastig probleem: China

Maar de EU heeft in elk geval één lastig probleem en dat is de positie van China. Met een economie waar de snelle groei uit is verdwenen, hebben de Chinese leiders de export hard nodig. Niet alleen uit de VS, maar ook vanuit Europa wordt al jaren geklaagd dat de Chinese overheid via subsidies en goedkope leningen die export zwaar subsidieert, zo overschotten op de wereldmarkt schept en producten tegen niet-kostendekkende prijzen op de wereldmarkt dumpt. Daarover lopen verschillende disputen, recent nog tussen Europa en China over elektrische auto’s. Vorig jaar liepen er 138 klachten bij de WTO tegen China vanwege exportsubsidies en dumpingpraktijken. Vooral andere opkomende economieën klaagden.

Als Europa erin slaagt om handelsakkoorden te sluiten met verschillende blokken en grote landen, en bovendien tot afspraken kan komen met China, kan de vrijhandel mogelijk in grote delen van de wereld bewaard blijven. In die nieuwe orde zouden de VS van Trump meer alleen komen te staan.

Delen

Mail de redactie