Kan Poetin zijn andere generaals nog vertrouwen nu er twee om zeep zijn gebracht?

Op de tachtigste verjaardag van de tankslag bij Koersk, een voor de Sovjet-Unie gunstig keerpunt in de Tweede Wereldoorlog, straalde de Russische president Vladimir Poetin woensdag zelfverzekerdheid uit. Alsof hij in Stalins voetsporen opnieuw de overwinning op Hitler opeiste. Militairen die in Oekraïne hadden gevochten kregen medailles opgespeld. Heldhaftige muziek klonk. Je zou bijna vergeten dat het op diezelfde woensdag precies twee maanden geleden was dat Jevgeni Prigozjin, de leider van de Wagner Groep, zijn muiterij tegen de legerleiding in Moskou begon.

Maar ieders geheugen werd op een wrede manier opgefrist toen aan het begin van de avond bleek dat het privévliegtuig van Prigozjin was neergestort bij Tver, in de naaste omgeving van Poetins met S-300 luchtafweerraketten verdedigde zomerresidentie in de heuvels van Valdaj. Behalve Prigozjin zouden daarbij ook Dmitri Oetkin, de oprichter en commandant van de Wagner Groep, en een aantal sleutelfiguren uit de Wagner-organisatie zijn omgekomen.

Enkele uren eerder was ook nog eens het ontslag bekendgemaakt van generaal Sergej Soerovikin, de voormalige tweede man aan het front in Oekraïne en opperbevelhebber van de luchtmacht die sinds het uitdoven van de Wagner-muiterij wegens medeplichtigheid huisarrest had.

Op de gevel van het Wagner-hoofdkwartier in Sint-Petersburg brandden woensdagavond de kantoorlichten in de vorm van een kruis. Maar in de directe omgeving van president Poetin ging mogelijk de champagne open. Want een van Poetins gevaarlijkse tegenstanders had zijn verdiende loon gekregen.

Twee maanden lang had het Kremlin gewacht. Poetin noemde de muiterij op de dag dat die uitbrak weliswaar een dolkstoot in de rug van het leger, maar gooide het een dag later al op een akkoordje met Prigozjin, wat veel waarnemers voor raadsels stelde.

Lunchmaaltijden

Prigozjin ging hierna gewoon weer zijn gang, al werd zijn Wagner Groep volgens de gemaakte afspraken in Rusland grotendeels ontbonden en geïntegreerd in het reguliere leger. Op de dag van zijn dood had Prigozjin zelfs nog nieuwe contracten getekend met het Moskouse gemeentebestuur voor de levering van lunchmaaltijden aan alle scholen.

Poetin staat niet bekend als een man van snelle beslissingen. Voordat hij een knoop doorhakt lijkt hij altijd eerst alle mogelijke keuzemogelijkheden te willen bestuderen. In het geval van een eventuele afrekening met Prigozjin was het bovendien belangrijk dat hij uitzocht wat de reactie van de Wagner Groep hierop zou zijn. Ook moest hij zich verzekeren van de steun van de krijgsmacht en de veiligheidsdiensten, die tijdens de opmars van Prigozjins manschappen naar Moskou een afwachtende houding hadden aangenomen.

Onmiddellijk na afloop van de muiterij leidde dat uitblijven van die steun tot een verzwakking van Poetins positie binnen de elite, wat met het oog op de presidentsverkiezingen begin 2024 een ongunstige ontwikkeling voor hem was. Voor een eclatante overwinning moet Poetin tenslotte kunnen rekenen op de steun van de regionale bestuurders en veiligheidsdiensten.

Lees ook dit verhaal van daags na de muiterij: In Moskou gonst het van de geruchten over complotten en wraakacties

Loyaliteit

De aanslag, die lijkt op Poetins wraak, laat in de eerste plaats zien dat er in Rusland maar een iemand de hoogste baas is: Vladimir Vladimirovitsj Poetin. De aanslag staat ook symbool voor de lange arm van het Kremlin, die iedere afvallige weet te bereiken, of het nu een overgelopen FSB-agent betreft of een afvallige oligarch.

Loyaliteit is voor Poetin het hoogste goed. Zelf altijd trouw aan de mannen die hem steunen of hebben gesteund, eist hij op zijn beurt de uiterste loyaliteit van hen. Met de aanslag op Prigozjin en zijn naaste collega’s laat Poetin dan ook merken dat hij nog altijd vierkant achter minister van Defensie Sergej Sjoigoe en stafchef Valeri Gerasimov staat, ook al is de kritiek op de manier waarop zij de oorlog in Oekraïne voeren nog altijd groot.

Vooralsnog lijkt het Kremlin, dat zich in stilzwijgen hult over de dood van Prigozjin en Oetkin, met de bloedige zuivering van de opstandelingen op een macho-manier te hebben gehandeld. Maar juist daarin schuilt ook een onzekere factor. Want een dictator die in zijn naaste omgeving met het mes rondgaat en bloed wil zien, schept daarmee een gevaarlijke situatie. Het is de vraag in hoeverre Poetin zijn andere generaals nog kan vertrouwen nu er twee om zeep zijn gebracht. Op sociale media roepen de overgebleven Wagner-manschappen al om wraak op „de verraders van Rusland”, waarmee ze onmiskenbaar Sjoigoe en Gerasimov bedoelen.

Lees ook deze reportage van Moskou naar Rostov: In het spoor van Wagner

Vooralsnog is het onduidelijk in hoeverre die dreigementen tot concrete acties zullen leiden. Maar het moreel van het leger aan het front is laag, zeker nu het einde van de oorlog nog lang niet in zicht lijkt te zijn. De dood van Prigozjin en Oetkin, die aan het front door Russische soldaten als helden worden vereerd, zou aan dat moreel een nieuwe knauw kunnen geven en daarmee de opmaat kunnen zijn voor een nieuwe militaire opstand. Poetin mag zich woensdag dan als de absolute, genadeloze leider hebben gemanifesteerd, hij heeft alle redenen om op zijn hoede te blijven. Want als de messen eenmaal getrokken zijn, snakken die naar bloed.