Kan de methode-Costa Europa’s politieke leiders uit het moeras trekken?

‘Eindelijk’, was de verzuchting die de afgelopen maanden door de wandelgangen in Brussel en in heel wat Europese hoofdsteden klonk, terwijl op de kalenders de datum van 1 december dichterbij kroop. Die datum markeerde een nieuw begin: het was de eerste werkdag van António Costa als voorzitter van de Europese Raad.

De Portugese oud-premier is de man die de komende tweeëneenhalf jaar de topbijeenkomsten van regeringsleiders uit de Europese Unie zal voorzitten. Deze week maakt hij zijn debuut, met een EU-top op donderdag, voorafgegaan door een EU-beraad met Balkanlanden op woensdagavond.

Met de persoon van Costa had die verzuchting weinig te maken. Diplomatiek Europa is in de eerste plaats opgelucht dat de termijn van de Belg Charles Michel erop zit. De afgelopen vijf jaar – Michel werd ondanks alle kritiek herkozen – hebben bij veel diplomaten geen beste nasmaak achtergelaten.

Onder Michels voorzitterschap verzandden de topbijeenkomsten keer op keer in urenlange sessies die tot diep in de nacht voortduurden, vol geharrewar over punten en komma’s, terwijl de voorzitter zelf voortdurend de aandacht trok met extra ingelaste bijeenkomsten en buitenlandse reizen.

Zo bekeken ligt de lat voor Costa, die in zijn acht jaar als premier veel ervaring met EU-toppen opbouwde, niet hoog. Maar wie Costa simpelweg ziet als het fotonegatief van zijn bombastische voorganger, kan hem onderschatten. Als er iemand is die weet hoe het is om in verhitte tijden compromissen te smeden tussen knetterende krachten en botsende belangen, is hij het.

Oude taboes

Toen Costa voor het eerst premier van Portugal werd, in 2015, was zijn land de klappen van de eurocrisis nog niet te boven. De boekhouders van het IMF hadden nog geen maand eerder hun kantoor in Lissabon gesloten en bleven bezorgd toekijken, zeker toen Costa een alliantie sloot met radicaal-links en een partij van communisten die uit de euro wilde stappen. Alom werd getwijfeld: zou het fragiele Portugal opnieuw gaan wankelen?

Maar Costa bleek een evenwichtskunstenaar. Slalommend tussen zijn linkse coalitiepartners en de strenge vorsers van begrotingsdiscipline in Brussel, Frankfurt en Washington wist Costa als premier iedereen tevreden te stellen: economische groei en keurige begrotingen, zonder de pijn van de bezuinigingsdrang uit de voorgaande jaren. Het leverde hem tweemaal herverkiezing op.

De diplomatieke aanpak weerhield Costa er niet van zo nu en dan de confrontatie te zoeken. Hij was het die in 2017 aandrong op het vertrek van Jeroen Dijsselbloem als voorzitter van de eurogroep. De PvdA’er had snerend gezegd dat solidariteit belangrijk was, maar dat je niet om financiële steun kon vragen als je al je geld uitgaf aan ‘drank en vrouwen’. Dijsselbloem moest diep door het stof. Later dat jaar werd hij opgevolgd door Mário Centeno, Costa’s rechterhand en minister van Financiën.

Ook over de Europese verhouding met China was Costa uitgesproken. Terwijl de argwaan over de groeiende invloed vanuit Beijing op Europese bodem toenam, nam Costa het op voor de Chinese aanwezigheid in zijn land. China had het land immers mede uit de eurocrisis gered. „We leven in een wereld vol met risico’s. Daar moeten we mee leren omgaan”, zei hij in 2019 in een interview met NRC resoluut over het gevaar dat Europa zich uitleverde aan China.

Geen geruzie meer

De diplomatieke jongleerkunsten die Costa in Portugal verfijnde, mag hij nu inzetten aan de vergadertafel van de 27 regeringsleiders in de EU. In de aanloop naar zijn eerste werkdag maakte hij al een rondje langs 25 van hen. Alsof hij duidelijk wilde maken: jullie zijn de baas.

Een van hun wensen heeft Costa bij het opstellen van de agenda al overgenomen. In zijn ideale wereld nemen de ambassadeurs van de lidstaten in Brussel het gedetailleerde overleg over de slotverklaring op zich, zodat de leiders hun handen vrij hebben voor inhoudelijke discussies.

Costa drukte de ambassadeurs op het hart de slottekst af te ronden voorafgaand aan een top, dan zou hij proberen te voorkomen dat regeringsleiders de tekst openbreken. Kleine tekstwijzigingen leidden vaak tot nachtelijk geharrewar. EU-toppen mogen in Costa’s strakkere schema ook nog maar één dag duren. Een vergadering over buitenlands beleid zou nog wel eens gedisciplineerd kunnen verlopen, maar discussies over geld lopen al snel uit de hand omdat de leiders allemaal popelen iets binnen te halen.

Goede verhoudingen

Behalve een strakker vergaderschema snakken de regeringsleiders ook naar een voorzitter die goed overweg kan met die andere Europese ‘president’: Ursula von der Leyen, de voorzitter van de Europese Commissie, het dagelijks bestuur van de unie. Costa zal willen voorkomen dat hij à la Michel in een loopgravenoorlog met VDL belandt. Ook hier doet hij zijn best om goede wil te tonen: de Portugees vergadert sinds zijn benoeming elke twee weken met Von der Leyen.

De eerste Costa-top staat donderdag in het teken van het buitenlandbeleid van de EU, in het bijzonder de steun voor Oekraïne. De leiders buigen zich onder meer over de vraag welke rol de EU kan spelen in eventuele onderhandelingen over een staakt-het-vuren en in het bewaken van zo’n overeenkomst. De Oekraïense president Volodymyr Zelensky is aanwezig; hij woont woensdagavond ook een diner met NAVO-chef Mark Rutte bij.

Concrete doorbraken liggen lastig nu zowel Frankrijk als Duitsland de blik naar binnen gericht hebben, vanwege verkiezingen in Berlijn en politiek tumult in Parijs. Emmanuel Macron is zelfs niet van de partij, vanwege de cycloon op het Franse eiland Mayotte. Scholz moet nu namens Macron het woord voeren.

Costa’s eerste top markeert hoe dan ook in meerdere opzichten een nieuw begin. In Brussel is een nieuwe Europese Commissie aangetreden en in de VS begint op 20 januari een nieuw politiek tijdperk. Het is ook een eerste test van Costa’s nieuwe efficiëntere vergadermethode. Daarin zien velen vooralsnog een staaltje wensdenken. Maar, zo relativeert een EU-topambtenaar, „het is goed als je begint met wensdenken”.

Delen

Mail de redactie

Het Israëlische leger heeft begin december militairen teruggeroepen uit Nederland. Niet uit veiligheidsoverwegingen, zeiden anonieme bronnen uit het leger tegen de Israëlische nieuwswebsite Ynet, maar uit angst dat ze „aangehouden zouden kunnen worden” voor oorlogsmisdaden. Volgens Israëlische kranten heeft dat te maken met juridische procedures die pro-Palestijnse actiegroepen zijn begonnen tegen militairen. Minstens acht militairen die in Nederland, Cyprus en Slovenië verbleven, zouden de instructie hebben gekregen deze landen per direct te verlaten omdat aangifte tegen ze was gedaan.

Ook waarschuwde het Israëlische leger (IDF) zo’n dertig andere militairen om niet naar het buitenland te reizen. De IDF zouden volgens een rapport in handen van Times of Israël „risico-inschattingen” uitvoeren voor militairen met buitenlandplannen, en hen adviseren niet hun locatie in het buitenland te delen.

De IDF hebben de waarschuwing niet officieel bevestigd of ontkend. De Israëlische ambassade in Nederland wilde niet inhoudelijk reageren op vragen van NRC.

Juridische procedures

De pro-Palestijnse juridische actiegroep Hind Rajab Foundation (HRF) uit België is de drijvende kracht achter een aantal van deze procedures. De HRF verzamelt bewijsmateriaal van Israëlische militairen in Gaza en klaagt hen wereldwijd aan, samen met lokale advocaten. Eind november deed de organisatie aangifte tegen drie Israëlische militairen die in Nederland op vakantie waren, en tegen één militair op Cyprus. Ook in Slovenië werd aangifte gedaan, maar door wie is niet bekend.

Volgens de oprichter van HRF, de Vlaamse schrijver en activist Dyab Abou Jahjah, zijn de militairen in Nederland inmiddels vertrokken. De militair op Cyprus werd enkele dagen na de aanklacht teruggebracht met hulp van onder meer de Israëlische ambassade, schreven Israëlische media.

Nederland heeft geen pro-actieve houding als het gaat over het vervolgen van Israëlische soldaten

HRF heeft in Nederland zo’n vijftien aanklachten ingediend, zegt Jahjah. Veel daarvan zijn geseponeerd of nog niet behandeld. „Nederland heeft geen pro-actieve houding als het gaat om het vervolgen van Israëlische soldaten”, zegt Jahjah. Terwijl Cypriotische autoriteiten na hun aanklacht „onmiddellijk” een onderzoek begonnen, had Nederland een week na de aanklacht van eind november nog geen stappen ondernomen. Pas nadat HRF de aangifte op 11 december opnieuw verstuurde, werd deze geregistreerd door het OM.

De drie soldaten zouden volgens HRF, dat zich baseert op beelden op sociale media, met hun bataljon betrokken zijn geweest bij het vernielen van huizen in Gaza-Stad en gebouwen van de grensovergang bij Rafah, die de IDF in mei blokkeerden. Volgens mensenrechtenorganisaties en VN-hulporganisaties raakt de Gazaanse burgerbevolking door dit soort acties ontheemd en afgesneden van hulpgoederen.

Palestijnen rouwen om het lichaam van een familielid dat werd gedood bij een Israëlische aanval, voorafgaand aan hun begrafenis in Khan Younis.

Foto Bashar Taleb/AFP

In rapporten en rechtszaken over mensenrechtenschendingen in Gaza speelt beeldmateriaal op sociale media een belangrijke rol. Dat geldt bijvoorbeeld voor de genocidezaak bij het Internationaal Gerechtshof. Het Israëlische leger verbiedt militairen daarom belastend beeldmateriaal online te plaatsen. Toch gebeurt dat regelmatig. Militairen die daarin voorkomen, worden maar sporadisch geschorst.

De angst van de IDF voor vervolging van lage militairen hangt samen met de zaak van het Internationaal Strafhof, dat een arrestatiebevel uitvaardigde tegen de Israëlische premier Benjamin Netnayahu, zegt Allard de Rooi. Hij is woordvoerder van mensenrechtenorganisatie The Rights Forum, die een rechtszaak tegen de export van Nederlandse F-35-onderdelen naar Israël aanspande. Als het Strafhof online beeldmateriaal als bewijs aanvaardt, wordt het ook makkelijker om dit soort bewijs in andere rechtszaken te gebruiken, zegt De Rooi. „Als het Internationaal Gerechtshof met de uitspraak komt dat Israël genocide pleegt, komt de bewijslast van die zaak ter beschikking van het Strafhof.”

Geen gehoor

Israëls militaire parket zegt volgens nieuwswebsite Ynet dat lagere militairen minder risico lopen op vervolging in het buitenland, omdat zij hun instructies krijgen van hogerop. Maar de IDF maken zich wel degelijk klaar om militairen bij buitenlandse hoven te verdedigen. Het zou volgens Ynet bijvoorbeeld de geheime diensten Shin Bet, Mossad en lokale juristen inzetten om het risico op buitenlandse arrestaties te monitoren. De IDF raadden daarnaast hogere legerfunctionarissen af om naar het buitenland te reizen. Ynet noemt dit het „Den Haag-effect”.

Ook als militairen het land al zijn ontvlucht, kan een buitenlandse veroordeling verstrekkende gevolgen hebben, zegt De Rooi. „Dan komen ze op de lijsten van bijvoorbeeld Europol en Interpol. Visa krijgen ze niet meer, en bij de grens worden ze opgepakt. Op een dag kan je dan niet meer vrij reizen.”

En in het geval dat militairen worden aangehouden en moeten getuigen, kan dat gevolgen hebben voor de legerleiding, stelt De Rooi. Zeker als militairen onder ede moeten verklaren waar een bevel vandaan kwam. „Daar is de legerleiding doodsbang voor. Het komt niet alleen vanuit de zorg om lage militairen, maar vanuit de zorg om zelf buiten schot te blijven.”

Brave burger

De HRF heeft in oktober ook een klacht ingediend bij het Internationaal Strafhof, los van de procedure van Netanyahu. Die bestaat uit duizend casussen van verschillende hoog- en laaggeplaatste IDF-militairen die oorlogsmisdrijven zouden plegen in Gaza, voor een belangrijk deel op basis van sociale media.

Gezien de omvang van die zaak en het lopende proces tegen Netanyahu, is de kans klein dat het Strafhof spoedig uitspraak zal doen. Toch blijft het doel van HRF volgens Jahjah dat al deze militairen worden vervolgd. Processen bij het Strafhof voor misdaden tegen de mensheid verjaren niet. „Het is een project voor de langere termijn. Ons uiteindelijke doel is rechtvaardigheid. We willen dat niemand boven de wet staat, dat niemand na een massale slachting gewoon op vakantie kan gaan en als een brave burger op een terrasje naast je kan gaan zitten.”

Delen

Mail de redactie