N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.
Necrologie
Kaija Saariaho (1952-2023) Componist
De Finse Kaija Saariaho schiep een oeuvre van verbluffende kleuren en diepzinnige klanksculpturen. Met haar opera’s bereikte ze een wereldpubliek. Ze overleed vrijdag in Parijs.
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data101337446-a9e22e.jpg)
De karrevracht aan superlatieven die Kaija Saariaho al jaren over zich krijgt uitgestort, en die ze stuk voor stuk verdient, heeft iets misleidends: het idee van het grootste en het beste strookt slecht met haar karakter én met haar muziek. Die muziek is – toch maar een superlatief, je ontkomt er niet aan bij Saariaho – een wonder van schoonheid en diepzinnigheid, tentatief en trefzeker, ingenieus en vanzelfsprekend, zowel rauw als feeëriek, nooit gratuit en altijd nieuw. Ze componeerde een oeuvre van opera’s, orkest- en kamermuziek dat nu al canoniek is en met kapitalen wordt bijgeschreven in de muziekgeschiedenis. Saariaho overleed vrijdag, thuis in Parijs, aan de gevolgen van een hersentumor. Ze was zeventig jaar.
Saariaho werd in 1952 geboren in Helsinki. Ze studeerde in haar geboorteplaats en in Duitsland, waar het strenge spook van de naoorlogse avant-garde in de jaren 70 nog springlevend was. Dat paste niet bij Saariaho, en in 1980 verkaste ze naar Parijs, aangetrokken door de muziek van ‘spectralisten’ Tristan Murail en Gérard Grisey. Aan het door Pierre Boulez opgerichte sonologie-instituut IRCAM deed ze onderzoek naar elektroakoestische compositie en computermuziek. Daar leerde ze componist Jean-Baptiste Barrière kennen, met wie ze trouwde en een zoon en een dochter kreeg.
Halverwege de jaren 80 trad Saariaho uit de anonimiteit met grote ensemblestukken als Verblendungen en Lichtbogen. Kenmerkend is de oorspronkelijke en vernieuwende wijze waarop ze elektronica inzet: niet in contrast met de akoestische muziek, maar in het verlengde ervan, als een uitbreiding van de klankmogelijkheden, een aura van betoverende kleuren.
Moderne klassiekers
Saariaho maakte snel naam als componist van ‘spectrale muziek’, waarvoor ze uitgebreide computeranalyses van het boventonenspectrum van akoestisch geluid maakte en die vervolgens gebruikte als grondmateriaal voor haar composities. Werken als Petals, voor cello en elektronica, en Graal théâtre, voor viool en orkest, zijn inmiddels moderne klassiekers. Het effect van de elektroakoestische bewerkingen wist ze ook te vertalen naar puur instrumentale stukken, zodat al haar muziek een karakteristieke droomachtige kwaliteit bezit.
Maar Saariaho’s echte doorbraak kwam in 2000, met haar eerste opera, L’amour de loin, in regie van Peter Sellars, waarin ze lyriek en instrumentale pracht combineert met een feilloze antenne voor dramaturgie. Sinds de première in de Salzburger Festspiele is L’amour de loin vele malen opgevoerd, onder meer in de Metropolitan Opera in New York, waar het pas de tweede opera ooit was die werd gecomponeerd door een vrouw (de eerste was in 1903). De Frans-Libanese schrijver Amin Maalouf tekende voor het libretto, net als bij Adriana Mater (2006), La Passion de Simone (2006) en Émilie (2010), waarmee Saariaho haar reputatie als een van de voornaamste operacomponisten van onze tijd bevestigde.
Saariaho was wereldwijd een geliefd en veelgespeeld componist, en dat gold ook voor Nederland. Voor het Concertgebouworkest maakte ze het orkestwerk Circle map, dat in 2012 in de Amsterdamse Gashouder in première ging. In 2020 zou Saariaho festivalcomponist zijn bij November Music in Den Bosch, maar op het laatste moment ging er vanwege aangescherpte coronamaatregelen een streep door het hele festival. Over de impact van het lamgelegde muziekleven en alle annuleringen zei Saariaho in NRC: „De muziek blijft in mijn hoofd zitten totdat ik haar in het echt heb gehoord. Nu loop ik rond met een hoofd vol onuitgevoerde muziek.” Een jaar later was Saariaho alsnog volop te horen in November Music.
Schietpartij
Het grootste werk dat leed onder de lockdowns was haar laatste opera, Innocence. De langverwachte wereldpremière vond uiteindelijk plaats in de zomer van 2021 in het festival van Aix-en-Provence. Innocence, over een schietpartij op een school, was een daverend internationaal succes, „nog indrukwekkender dan je op basis van Saariaho’s eerdere opera’s al hoopte”, aldus NRC. Op 8 oktober beleeft Innocence bij De Nationale Opera in Amsterdam zijn eerder uitgestelde Nederlandse première.
In februari 2021 kreeg Saariaho de diagnose glioblastoom, een agressieve vorm van kanker die begint in de hersenen. Ze hield haar ziekte privé, al verscheen ze wel in het openbaar in een rolstoel. In haar laatste maanden wijdde Saariaho zich aan het voltooien van haar trompetconcert Hush, voor trompettist Verneri Pohjola, die het in augustus in Helsinki in première zal brengen samen met het Fins Radio Symfonieorkest en dirigent Susanna Mälkki.
