Kafka’s ‘Gedaanteverwisseling’ als kruising tussen muziektheater en graphic novel

Posted on July 8, 2024 by admin

Op een dag wordt Gregor Samsa wakker en merkt dat hij is veranderd in iets verschrikkelijks. Huid en haren, handen en een neus… De ‘virtuele opera’ Metamorphosis van componist en librettist Nuno Lobo, met projecties en visueel ontwerp van zijn broer Pedro Lobo, is gebaseerd op Kafka’s novelle De gedaanteverwisseling. Maar met een opvallende omkering: ditmaal is Gregor tot afschuw van zijn insectenfamilie in een méns veranderd. Metamorphosis, een voorstelling van Maat Saxophone Quartet en productiehuis voor hedendaags muziektheater Diamantfabriek, gaat zondagmiddag 14 juli in première in het Stedelijk Museum in Amsterdam. Donderdagavond is er een try-out in CC Amstel

Niet-gezongen opera

‘Virtuele opera’ is Nuno Lobo’s term voor het genre dat de broers ontwikkeld hebben. Het wil zeggen dat er weliswaar tekst is, maar dat er niet gezongen wordt – nogal opvallend voor een ‘opera’. De vier personages in Metamorphosis worden vertolkt door de leden van het Maat Saxophone Quartet: Gregor is de lage baritonsax (Mafalda Oliveira), zijn zusje is de alt (Catarina Gomes), zijn vader de tenor (Pedro Silva) en zijn moeder de sopraan (Daniel Ferreira).

Om de handeling te kunnen volgen, worden de Engelstalige teksten geprojecteerd. Maar níét als saaie boventitels: op een groot scherm zijn de eclectische visuals van Pedro Lobo te zien en daar verschijnen synchroon met het saxofoonspel tekstballonnetjes, steeds met het getekende icoontje van de spreker erbij. Zo is Metamorphosis een kruising tussen muziektheater en een graphic novel.

De muziek van Nuno Lobo is eveneens veelzijdig, van goed getroffen spraakmelodieën tot weemoedige lyriek en dreigende klanktapijten. Bij Gregors transformatie tot mens klinkt een opzwepend pompende groove van hortende, ritmische figuren. Op het scherm is bij die scène een spervuur van beelden te zien waarin steeds meer menselijke details verschijnen: wimpers, huid, het fotonegatief van een gebit. „Als je inzoomt zijn mensen best walgelijk, met haar op gekke plekken. We wilden voelbaar maken hoe confronterend het is als er van je gewalgd wordt. De afwijzing van het ‘andere’ houdt ons een spiegel voor”, zegt Nuno Lobo.

Als je inzoomt zijn mensen best walgelijk, met haar op gekke plekken. We wilden voelbaar maken hoe confronterend het is als er van je gewalgd wordt

Nuno Lobo
componist en librettist

De Portugese broers Lobo wonen allebei in Amsterdam. Nuno (28) kwam in 2017 voor zijn master compositie aan het Conservatorium van Amsterdam, Pedro (26) volgde twee jaar later voor een master aan de Design Academy in Eindhoven. Bij een repetitie in de Aya Dansstudio in Amsterdam-West, op een warme donderdagochtend eind juni, zijn ze op een relaxte manier voortdurend in de weer. Ze geven aanwijzingen, overleggen met de rest van het team. Pedro plukt aan Nuno’s haar. Nuno laat Pedro zien hoe hij de projecties bedient: omdat Nuno, als componist, de muziek het best kent, is het straks tijdens de uitvoering zijn taak om de teksten synchroon te laten lopen.

**Nuno en Pedro Lobo** tijdens de repetitie van *Metamorphosis*.

Door oma geïnspireerd

De broers stammen uit een muzikale familie, en dat is te danken aan de wereldberoemde pianiste Maria João Pires. De oma van de broers Lobo woonde als kind namelijk vlak bij haar klasgenote Pires, die ze vaak piano hoorde spelen. De familie Lobo had geen geld voor muzieklessen, maar geïnspireerd door Pires pushte oma later haar hele familie om muziek te maken. Nuno speelt fagot, Pedro contrabas. „Oma bracht ons altijd naar de lessen en zat ons achter de vodden om harder te oefenen”, zegt Nuno.

De ‘virtuele opera’s’ die ze sinds vijf jaar samen maken, ontstaan op een organische manier, zegt Pedro: „Het is niet zo dat er eerst een partituur is en dat ik die dan visueel aankleed, wij werken tegelijkertijd, in een dialoog tussen muziek en beeld. We hebben veel respect voor elkaars expertise, maar we geven elkaar ook heel directe feedback, omdat we allebei het beste voor het project willen. Dat kunnen behoorlijk intense gesprekken zijn.”

Nuno: „Hij bedoelt dat we soms ruziemaken.”

Pedro: „Omdat we broers zijn kunnen we elkaar alles zeggen.”

**Het Maat Saxophone Quartet** tijdens de repetitie van *De Gedaanteverwisseling* van de broers Nuno en Pedro Lobo.

Verkouden olifant

Bij eerdere projecten had Nuno een groter ensemble tot zijn beschikking, waardoor het makkelijker was de ‘stemmen’ van de karakters tegen een muzikale achtergrond te plaatsen. Nu moeten de vier spelers van Maat voortdurend schakelen tussen voor- en achtergrond, tussen het personage dat ze vertolken in de regie van Sean Hauser en hun rol als musicus. Nuno componeert al tien jaar voor Maat en de partijen zijn precies toegesneden op hun spel. Wanneer Gregor na zijn transformatie tegenover zijn familie komt te staan, slaat hij voor hen onbegrijpelijke taal uit, wat klinkt als een verkouden olifant in ademnood – geen sinecure op een baritonsax, maar Mafalda Oliveira kan het.

Oliveira heeft ook een los mondstuk waarop ze piepende geluiden produceert: dat is de stem van Saskia, Gregors denkbeeldige vriendin, met wie hij in zijn afzondering een innerlijke dialoog voert. In tegenstelling tot het grimmige zwart-wit van de vier hoofdkarakters is Saskia’s icoontje een kleurrijke kindertekening. Ook de sequenties van Gregors dromen zijn gedrenkt in verzadigde kleuren. „Gregors wereld is duister. Kleur staat daarin voor de herinnering aan het zorgeloze geluk van de kindertijd”, zegt Pedro.

Gregors wereld is duister. Kleur staat daarin voor de herinnering aan het zorgeloze geluk van de kindertijd

Pedro Lobo
visueel ontwerper

Nuno: „Mijn moeder zei altijd: als je achttien bent, mag je doen wat je wilt. Daar verheugde ik me enorm op. Maar het blijkt juist andersom. Als volwassene moet je werken, belasting betalen, aan verwachtingen voldoen. Juist de kindertijd is onbezorgd. Daarom is Kafka’s verhaal nog steeds zo relevant: het verbeeldt de gigantische druk van de maatschappij. Gregors toestand wordt niet uitgelegd, maar je kunt het zien als een soort burn-out.”

Opvallend genoeg is Gregor in Metamorphosis een ‘feng shui consultant’: hij adviseert klanten over de juiste positionering van hun meubels (een motief uit Kafka’s boek). Feng shui klinkt zweverig en zen, maar Gregor zit gewoon in een ratrace, opgejaagd door een kille manager. Nuno: „Onze wereld kapitaliseert nu eenmaal alles – zelfs zen.”

Metamorphosis van Nuno & Pedro Lobo, door Maat Saxophone Quartet & Diamantfabriek. Regie: Sean Hauser. Scenografie: Thomas Maas. 11/7 (CC Amstel, try-out) & 14/7 (14u & 16u, Auditorium Stedelijk Museum Amsterdam, première), gevolgd door tournee. Info: diamantfabriek.nl

De weelde van drie iconische kunstenaars die in 1504 elkaar de hand konden schudden

admin
November 25, 2024
0

De Britse koning Charles III bezit een wereldvermaarde kunstcollectie, die gedeeltelijk voortkomt uit de verzameling van zijn 17de-eeuwse voorganger en naamgenoot Charles II (1630-1685). In die tijd kende Engeland, anders dan bijvoorbeeld de Nederlandse Republiek of Italië, geen bijzonder grote traditie van lokale kunstproductie. Dus moesten ze het doen met kunstenaars van het Europese vasteland die ze bewonderden. De Royal Collection bulkt zelfs van bladen door Italiaanse renaissancekunstenaars van topkwaliteit. De King’s Gallery in Buckingham Palace toont nu een selectie van zo’n 150 tekeningen van kunstenaars als Fra Angelico, Leonardo da Vinci, Correggio en Carracci.

Raphael, **De Drie Gratiën**, ca.1517–18. (te zien in King’s Gallery)

Giovanni Bellini, Het hoofd van een oude man, c. 1460–7. (te zien in King’s Gallery) en Bernardino Campi, De Maagd en het Kind, ca. 1570–80. (te zien in King’s Gallery)

Foto’s Royal Collection Trust

De expositie – met secties als ‘figuren’, ‘koppen’, ‘studies voor paleisdecoraties’ – laat zien dat tekeningen in de 15de en 16de eeuw meestal niet bedoeld waren als zelfstandige kunstwerken. Vaak zijn figuren, motieven of composities getekend ter voorbereiding van een schilderij of fresco. Illustratief is een studie in rood krijt waarin de befaamde schilder Rafael de figurenrijke compositie van een groot tapijtontwerp voor de bijbelscène van de Sleuteloverdracht van Christus aan de apostel Petrus (ca 1514) uitprobeert in de vorm van een groep mannen die poseren in hun alledaagse kleren.

Bij de ‘studies naar de natuur’ zijn schetsen van landschappen, paarden en poezen, maar ook een opvallende houtskooltekening toegeschreven aan de Venetiaan Titiaan, met een natuurgetrouwe weergave van de exotische struisvogel (ca. 1550). Het lichtblauwe blad is voorzien van een raster dat erop duidt dat het motief bedoeld was om te worden overgezet naar een schilderij, maar dat werk is niet meer bekend.

De presentatie van werk van de ene briljante tekenaar na de andere, geeft daarmee een overvol maar ook adembenemend fraai overzicht van renaissance-tekeningen en hun functies, uit artistieke centra vooral in de noordelijke helft van het huidige Italië. De nadruk die daar destijds werd gelegd op het belang van het maken van tekeningen in het artistieke proces, en de grote aandacht die kunstenaars er daarom ook aan besteedden, verklaren de uitzonderlijke kwaliteit van de tekeningenproductie die deze expositie weerspiegelt.

Verbeten expressie

Van meer studieuze aard is een tweede tentoonstelling in Londen, in de Royal Academy, over Italiaanse renaissance-kunst, met 45 bruiklenen uit collecties in het Verenigd Koninkrijk en elders in Europa. Hier geen overdonderend aantal kunstenaars en tekeningen, maar juist een relatief klein aantal goedgekozen werken, uit een tijdsspanne van slechts enkele jaren, en gemaakt door drie iconische kunstenaars. In 1504 konden ze elkaar in Florence de hand schudden: Leonardo da Vinci (1452-1519) en Michelangelo (1475-1564), beiden uit de omgeving afkomstig, hadden elders gewerkt en waren in de eerste jaren van de 16de eeuw kortstondig terug in Florence. De jonge Rafael (1483-1520) uit Urbino, verbleef in dat jaar in de stad om te leren van de werken van de buitengewone kunstenaars van die tijd.

Foto Royal Academy of Arts, Londen. / Prudence Cuming

Leonardo da Vinci, De Maagd en het Kind met Sint Anna en de jonge Johannes de Doper (‘The Burlington House Cartoon’), ca. 1506-08. Houtskool met wit krijt op papier, gemonteerd op doek, 141,5 x 104,6 cm, te zien in Royal Academy) en Toegeschreven aan Pietro Faccini, Het hoofd van een jongeling, ca.1590.

Foto’s The National Gallery, Foto Royal Collection Trust

Op even ingenieuze als instructieve wijze toont de expositie de artistieke verhoudingen tussen de drie kunstenaars. Zo maakte Rafael schetsen naar een cirkelvormig, tachtig centimeter hoog, marmer-reliëf door Michelangelo, bijgenaamd ‘Taddei tondo’ naar opdrachtgever Taddeo Taddei (1504-1507). Het stelt de Maagd Maria voor met half liggend in haar armen het Christuskind. Hij lijkt weg te duiken voor een vleugelklapperend vogeltje (een distelvink, symbool van Christus’ latere lijdensweg) in de handen van de jonge Johannes de Doper. Rafaels tekening staat in de expositie op een sokkel precies halverwege de afstand tussen Michelangelo’s reliëf en een schilderij van Maria met kind (‘Bridgewater Madonna’, 1507), waarin Rafael een vergelijkbare compositie heeft toegepast.

Raphael, **De Maagd Maria met het Kind en de jonge Johannes de Doper (‘De Esterhazy Madonna’)**, c. 1508. Tempera en olieverf op paneel, 28,5 x 21,5 centimeter, te zien in Royal Academy)

Even doordacht is de plaatsing, pal tegenover Michelangelo’s tondo, van een tweede uitzonderlijk bruikleen: Leonardo da Vinci’s enorme houtskooltekening van de bijna levensgrote Maria zittend op schoot bij haar moeder Anna. Ook hier heeft het Christuskind een liggende pose en ook nu staat Johannes ernaast. Mogelijk, zoals in deze expositie en de bijbehorende catalogus voor het eerst wordt geopperd, was deze tekening bedoeld als ontwerp voor een nooit voltooid altaarstuk voor de grote zaal van het Florentijnse stadsbestuur in het Palazzo della Signoria.

Voor diezelfde zaal maakten Michelangelo en Leonardo tussen 1503 en 1506 ontwerpen voor frescoschilderingen van veldslagen waarin de stadstaat Florence in het verleden verwikkeld was geweest. Ook deze projecten zijn nooit voltooid, maar in een reeks tekeningen laat zich in de expositie prachtig volgen hoe de kunstenaars op papier hun schilderingen voorbereidden: Leonardo in de Slag bij Anghiari met aandacht voor verbeten expressie in de hoofden van mensen en paarden, Michelangelo geconcentreerd op de anatomie van naakte mannen die zich klaarmaken voor de Slag bij Cascina. En in een pentekening (1505), losjes geïnspireerd op Michelangelo’s fresco-ontwerp, maar dan met een zodanig gedraaid perspectief op twee naakte mannen dat het lijkt alsof de tekenaar zelf deel is geworden van het groepje, openbaart zich het compositorische genie van Rafael.

Tentoonstelling Renaissancekunst uit Boijmans in Parijs

Museum Boijmans Van Beuningen in Rotterdam bezit een van de belangrijkste verzamelingen van Italiaanse renaissancetekeningen in Nederland. Een selectie van 122 bladen uit die collectie wordt nu getoond in de Fondation Custodia in Parijs. Naast al vaker beschreven en geëxposeerde bladen uit de periode 1400-1600, van de hand van onder anderen Pisanello, Jacopo Tintoretto, Paolo Veronese, en een bijzondere groep tekeningen door Fra Bartolommeo, worden ook nieuwe vondsten en toeschrijvingen gepresenteerd. Zo is uit recent onderzoek, gefinancierd door de Getty Foundation, gebleken dat een Engel van de Annunciatie (ca. 1514) in rood krijt moet worden toegeschreven aan de Florentijnse schilder Jacopo Pontormo, en een indrukwekkende zwartkrijttekening van de Bijbelse Jozef van Arimathea met het lichaam van de gestorven Christus (1590-1610), aan Aurelio Lomi uit Pisa.

Naissance et Renaissance du dessin italien: Italiaanse renaissancetekeningen uit Museum Boijmans Van Beuningen. T/m 12/1. Fondation Custodia, Parijs. Info: fondationcustodia.fr.

Michelangelo Buonarroti, **Studies van mannelijke hoofden, helmen voor soldaten en gezichtskenmerken**, c.1504. (pen, bruine inkt, en zwart krijt op papier, 20,5 x 25,3 cm, te zien in Royal Academy).

Michelangelo Buonarroti, Mannelijk naakt, c. 1505-06. (Zwart krijt op papier, 40,4 x 22,5 cm, te zien in Royal Academy) en Raphael, naar Michelangelo Buonarroti, David, c. 1505-08. (pen en bruine inkt op papier, 39,6 x 21,9 centimeter, te zien in Royal Academy).

Foto’s Teylers Museum, Haarlem en British Museum

Expres niet zoals Charles Dickens het bedoelde, maar wel vrolijk en lekker suikerzoet

admin
November 24, 2024
0

Zul je net zien: Kerst staat voor de deur – een afschuwelijke feestdag voor afschuwelijke mensen – en dan klieft je domme zusje ook nog eens haar hoofd in tweeën op de rand van haar badkuip. Het overkomt Carola (Nandi van Beurden), eigenaar van Carola’s Christmas Shop, voorheen Carels Christmas Shop. Rechtstreeks naar de hemel kan zusje Christel (Suzan Seegers) niet: ze moet zich eerst nog een laatste keer tegen Carola aan bemoeien.

Op Kerstavond meldt Christels spook zich daarom bij haar grote zus in huis om daar te verkondigen dat Carola bezocht zal worden door drie geesten. Die ervaring zal haar ervan moeten overtuigen haar leven te beteren. Daar zal wel een hoop overtuigingskracht voor nodig zijn, want Carola lijkt niet meteen onder de indruk van Christels spookverschijning. Al zal ze haar zusje (tevens haar werknemer) wel missen in de winkel. Carola: „Niemand maakt zo’n goede cappuccino als jij.”

In kerstmusical A XXXmas Carola is Carola een botte, gierige, ijskoude zakenvrouw met een hekel aan Kerst. Dat maakt haar de vrouwelijke tegenhanger van Ebenezer Scrooge, de hoofdpersoon van Charles Dickens’ A Christmas Carol, het verhaal waar A XXXmas Carola op is geïnspireerd. Wel kreeg de musical de ondertitel Precies zoals Dickens het nooit bedoeld heeft mee, dus verwacht geen adaptatie die al te loyaal blijft aan het bronmateriaal.

Sterrencast

Wat je wél van A XXXmas Carola kunt verwachten is een vijfkoppige sterrencast (naast Van Beurden en Seegers zijn ook Jeremy Baker, Thomas Cammaert en Luuk Haaze van de partij) die uitblinkt in vrolijke, meerstemmige nummers, waaronder veel bewerkingen van bekende kerstliedjes. Zowel de nummers als de grapjes volgen elkaar in rap tempo op in het script van Allard Blom. In de eerste scènes is het wel even wennen aan de dik aangezette humor, met een hoofdpersoon die veel weg heeft van een snauwerige Disneyfilm-slechterik. Carola lijkt zelfs te zijn vormgegeven als Cruella de Vil, geheel in het zwart-wit, terwijl de overige personages zich hullen in rood-groene sjaals en truien.

Naarmate Carola’s voorgeschiedenis wordt onthuld, wordt het personage minder eendimensionaal. Dat wil niet zeggen dat A XXXmas Carola een bijzonder gelaagd geheel is – qua plot en sentimentaliteitsgehalte komt het verhaal vrij dicht in de buurt van de Hallmark-films die deze maanden iedere avond op ‘Christmas Channel’ RTL8 te zien zijn. Al Carola’s herinneringen, trauma’s en dromen draaien om mannen. Maar op vrijwel alle andere vlakken dan het plot is de musical origineel en creatief; van de bij vlagen harde humor tot de catchy liedteksten. Ook naar de muziek van Sam Verhoeven kun je blijven luisteren. Vooral de kerstrevue, een jaarlijkse traditie van Carola’s vader, zit zo goed in elkaar dat het jammer is dat hij maar een paar minuten duurt. Het decor – dat bestaat uit huisjes op kniehoogte die regelmatig van plaats wisselen of eventjes in de lucht zweven – zorgt intussen voor een sprookjesachtige sfeer.

Het maakt dat je je gewillig overgeeft aan het suikerzoete einde waar A XXXmas Carola onvermijdelijk op afstevent. Zo’n suikerzoet einde is ook best lekker. Af en toe. Met Kerst, bijvoorbeeld.

Kendrick Lamar stuurt de wolven af op gemakzuchtige succesrappers op nieuw album ‘GNX’

admin
November 23, 2024
0

Not Like Us heeft het nieuwe album van Kendrick Lamar niet gered. In die spijkerharde track haalde Lamar eerder dit jaar vernietigend uit naar zijn rivaal Drake en beschuldigde hij hem onder meer van pedofilie en uitverkoop van de hiphopcultuur. Het was dé giftige genadeslag na een hectische blitzkrieg waarin de twee elkaar met in bijzonder hoog tempo uitgebrachte beledigende tracks op de huid zaten en groeide uit tot de hiphopkraker van het jaar. Not Like Us tikt op Spotify de miljard streams aan en maakt kans op vijf Grammy Awards, waaronder die voor nummer en plaat van het jaar.

Maar op het vrijdagavond plotseling online gezette nieuwe album GNX van Kendrick Lamar speelt de Canadese rapper en zanger die Lamar dit voorjaar nummer-na-nummer tot aan de enkels afzaagde, geen rol van betekenis meer. Terwijl de andere hoofdrolspelers in die vete recent sussend stelden dat het niet zo serieus was, schakelt Lamar strijdbaar dóór. Het gaat hem niet puur om Drake, maar om hypocrisie en platte commerciële belangen die hij veel breder in zijn scene aantreft.

Lamar is iemand die in zijn werk voortdurend worstelt met verleidingen en twijfels over zijn rol als succesvol boegbeeld van zijn gemeenschap en genre. Hij is het duidelijk spuugzat hoe gemakzuchtig andere succesrappers omgaan met de cultuur die voor hem van levensbelang is. GNX is het eerste album dat Lamar zelf uitbrengt met zijn bedrijf PgLang en is rauwer en minder conceptueel opgezet dan voorgangers als het sterk naar binnen gerichte Mr. Morale & The Big Steppers, Pulitzer Prize-winnaar DAMN., en het als generationeel meesterwerk onthaalde To Pimp A Butterfly.

Hongerige rappers

Op GNX grijpt Lamar nadrukkelijk in muziek en tekst terug op waar het voor hem begon, in geboortestad Compton in Los Angeles. Het wemelt van de galmende elektronische bassen, rauwe funky beats en vlammende gastoptredens van jonge, hongerige rappers uit L.A., zoals Peysoh, Hitta J3 en Young Threat op de stotterend stuiterende westkustbeat van GNX. In openingstrack ‘wacced out murals’ rekent Lamar op een diep dreunende kickdrum af met in zijn ogen twijfelachtige acties van hiphopsterren als Lil Wayne en Snoop Dogg en ‘politieke correctheid’ in de rapscene. In het schmierend pompende ‘squabble up’ stuurt hij de wolven af op rappende poseurs.

Zijn strijdlust doet Lamar goed. Hij rapt lenig, losjes, gedreven en soms een beetje pesterig. „Ik houd mijn voet op het gaspedaal,” rapt Lamar op de aanstekelijk haperende staccato-funk van producer Mustard, die ook Not Like Us produceerde. „Iemand moet het doen.” Zijn rijmschema’s en tekstuele dubbele bodems en verwijzingen zijn onverminderd magistraal, en wie goed luistert, hoort in vrijwel elke kritische noot, tegelijk bemoedigende levenslessen voor zijn achterban: bescherm je hart, geloof in jezelf, investeer in jezelf, werk hard, en reken niet op anderen maar op zelfliefde.

‘Reincarnation’ is een nieuw hoofdstuk in de voortgaande artistieke uitwisseling die Lamar in zijn werk voert met zijn in 1996 vermoorde inspiratiebron Tupac ‘2Pac’ Shakur. Hij leent de muziek en rapstijl van 2Pac voor een geweldig gelaagd verhaal waarin hij zich neerzet als incarnatie van eerdere succesvolle zwarte artiesten en de beproevingen die ze doorstonden, waaronder een briljante zangeres die in het raciaal gesegregeerde Amerika worstelde met een drugsverslaving: „Heroïnenaalden hielden me in een foetuspositie.”

In ‘heart pt. 6’ blikt Lamar openhartig terug op de dagen waarin hij opkwam met rapgroep Black Hippy, en zijn jeugdvriend en zakenpartner Dave Free „gevangenis-risico’s” nam om hun muziekcarrière van de grond te tillen.

In het ontspannen en soulvolle sluitstuk ‘gloria’ rapt Lamar over een complexe relatie die zijn leven getekend heeft – om pas aan het eind te onthullen dat het gaat om zijn verhouding tot zijn pen, zijn schrijven. „Ik deed het met integriteit en n****s probeerden nog steeds op me te haten”, verklaart Lamar zijn bitterheid tegenover de commerciële toplaag van de rapscene in het subtiel geproduceerde, sfeerrijke ‘man at the garden’. „Er zal nog meer bloed verspild worden. Het is slechts verf voor mij.”