Nog vorige maand getuigde Marc Chavannes in scherpe bewoordingen van zijn opvattingen. Geert Wilders „moet tweede derde van zijn programma afzweren”, en wel per brief, zo adviseerde hij in het mediaforum van het radioprogramma Spraakmakers (KRO/NCRV) de onderhandelaars die momenteel pogen de basis te leggen voor een nieuw kabinet. Dat ze daarbij niet over defensie en buitenland praten „vind ik ziek, wanhopig”.
Van zijn afkeer van de PVV getuigde hij al eerder in december. Hij riep VVD en NSC op niet te gaan regeren met PVV-leider Wilders en een kabinet onder zijn leiding evenmin te gedogen. Wilders is „een antidemocratische veelpleger, een nepdemocraat”, schreef hij in zijn Politiek Dagboek voor het online platform De Correspondent.
Of dat kabinet er komt – Marc Chavannes zal het niet meemaken. Hij overleed deze week op 77-jarige leeftijd tijdens een vakantie in Thailand. Tot verdriet van velen. Hoofdredacteur Rob Wijnberg van De Correspondent nam afscheid van „onze zeer geliefde collega” die lezers van alle generaties wist te boeien. „Met zijn unieke pen en vlijmscherpe analyses duidde hij de politieke stand van zaken in Nederland, Europa en de wereld.”
Dat deed hij eerder vele jaren voor de krant waar hij in 1973 begon en die toen nog NRC Handelsblad heette. Die krant paste hem als een maatpak. Hij vervulde er uiteenlopende functies: theaterrecensent, politiek verslaggever, plaatsvervangend hoofdredacteur, columnist. En als correspondent: in het Verenigd Koninkrijk, Frankrijk en de Verenigde Staten.
Lees ook
deze column van Marc Chavannes uit 2013: Eenpersoonsdemocratie
Behalve artikelen in de krant en op de site leidden Chavannes’ journalistieke inspanningen ook tot diverse boeken. Zoals Frankrijk achter de schermen; Op de as van goed en kwaad (over de Verenigde Staten) en Niemand regeert (over privatisering en politiek in Nederland). Zijn boek De stroperige staat (over „de liefste democratie op aarde” – het boek dateert van 1994) was een bundeling van een serie columns onder deze kop in de wekelijkse rubriek Kroniek die hij beginjaren negentig voor de krant schreef.
De ‘stroperige staat’ – typisch een vondst van ‘woordsmid’ Marc Chavannes, zoals NRC-redacteur Hans Steketee hem in 2017 in zijn weblog typeerde. Meer voorbeelden van dergelijke ‘chavanismen’: ontsaaien; grotemondenkapitalisme, ideologische mascara, maatschappijmonteurs. Van Dale nam in zijn groot woordenboek de term ‘stroperig kabinetsbeleid’ op. Stroperig in de betekenis van ‘langzaam en slepend’ – daar ging die kroniek van Chavannes over.
Correspondent in eigen land
Veel lezers kennen hem ook van de binnenlands-politieke rubriek Opklaringen die hij voor NRC Handelsblad ging schrijven na zijn terugkeer uit de Verenigde Staten in 2006. Hij werd, zo formuleerde hij dat, „correspondent in eigen land”. Een bezorgde en betrokken correspondent – betrokken, maar met voldoende afstand tot de Haagse politiek om boven de partijen te staan. Hij liet zich weleens ontvallen dat hij omwille van zin onafhankelijkheid principieel niet ging stemmen. Toen Chavannes in 2015 met Opklaringen stopte, schreef hij wat hem destijds bezighield met dit land dat „mooi en meestal fatsoenlijk” was, maar dat ook was veranderd. „Wat is er gebeurd, wat zijn we kwijtgeraakt? Hoe komt het dat onze gemeenschappelijke waarden zo ver weg lijken?”
Hij kwam tot de conclusie dat de overheid, ondanks Haagse regelzucht, te veel was teruggetreden, te klein was geworden, in het landsbestuur bestond het misverstand „dat regeren een managementvraagstuk is”.
Chavannes schreef de rubriek Opklaringen in deeltijd: behalve redacteur van NRC Handelsblad was hij inmiddels ook hoogleraar journalistiek in Groningen, tot 2012.
Die functie paste hem omdat hij jongere journalisten graag wegwijs maakte. Anna Vossers, nu NRC-redacteur, maakte hem zes jaar mee als medewerker van De Correspondent, waar hij sinds 2015 „het journalistieke geweten én geheugen was” en „bovenal de nestor”. Vossers: „Als ik een journalistiek of persoonlijk dilemma had, dan stond hij meteen voor me klaar.”
NRC-redacteur Juurd Eijsvoogel merkte dat ruim veertig jaar eerder ook: „Mijn ervaring is dat Marc voor jonge journalisten, of wie dat wilde worden, altijd erg openstond en behulpzaam was. Toen ik in mijn eindexamenjaar bij hem terechtkwam en vertelde dat ik misschien wel de journalistiek in wilde, adviseerde hij eerst iets te gaan doen of studeren wat ik leuk vond (‘trompet spelen bijvoorbeeld’); ook zonder journalistieke opleiding kon je altijd nog het vak ingaan.” Van trompet spelen is het niet gekomen; wel werd Eijsvoogel een jaar of zes later na een brief aan Chavannes als stagiair op de buitenlandredactie aangenomen.
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/01/11171435/data110068076-a8f1b7.jpg)
Nooit hoofdredacteur
Marc Chavannes was in die periode lid van de hoofdredactie: adjunct-hoofdredacteur, plaatsvervangend hoofdredacteur – maar nooit hoofdredacteur. Ook al kleeft aan hem een etiket: ‘De beste hoofdredacteur die NRC Handelsblad nooit heeft gehad’. Dat is hem opgeplakt door Peter ter Horst in zijn boek De dag dat de krant viel. Dat boek gaat grotendeels over de (voormalige) Haagsche Courant waarvan Ter Horst hoofdredacteur was en waarin hij ook zijn eigen loopbaan bij NRC Handelsblad beschrijft. „Met Marc kon ik lezen en schrijven.”
Dat gold niet voor iedereen. Chavannes was geliefd – maar niet alom. Tot drie keer toe was hij min of meer kandidaat voor het hoofdredacteurschap. De eerste keer in 1983 en dat gebeurde door toedoen van de redactieraad, het inspraakorgaan van de redactie dat op basis van het redactiestatuut – zes jaar eerder mede door Chavannes vormgegeven – voor het eerst invloed op de benoeming van de hoofdredacteur kon claimen. De raad wilde niet voetstoots de voordracht van de directie (en hoofdredacteur André Spoor) overnemen en kwam met een eigen kandidaat. Maar de toen 36-jarige Chavannes legde het bij de stemming ruimschoots af tegen Wout Woltz en werd correspondent in Londen.
Toen Woltz in 1990 zijn functie neerlegde, was er op de redactie opnieuw een stroming die Marc Chavannes de beste kandidaat zou vinden. Maar het was Ben Knapen die hoofdredacteur werd; hij gold al de jaren daarvoor als de ‘kroonprins’.
Lees ook
het interview met Marc Chavannes toen hij in 2021 de Anne Vondelingprijs ontving. ‘Gewone journalistiek is in Den Haag bijna onmogelijk geworden’
Die benoeming was wel de opmaat voor een conflict dat de gemoederen op de redactie behoorlijk zou verhitten. Onder Woltz was Chavannes in 1987 adjunct-hoofdredacteur geworden en in 1989 plaatsvervangend-hoofdredacteur met verregaande bevoegdheden. Hij kreeg de titel ‘managing editor’ – Woltz delegeerde veel taken naar hem. Te veel, vond zijn opvolger Knapen. Het gevolg was dat zich al gauw na diens aantreden een machtsstrijd ontwikkelde, met als resultaat dat Chavannes zijn werkzaamheden binnen de hoofdredactie staakte.
Terugtrekkende beweging
Zo ontstond De Kroniek; Chavannes werd weer schrijvend redacteur en zo profiteerde de krant van zijn kwaliteiten die zo het beste tot hun recht kwamen. Schrijven paste hem beter dan leidinggeven.
Toch gold hij in 1996 weer als kandidaat voor het hoofdredacteurschap, nadat Knapen naar Philips was vertrokken. Opnieuw waren er redactieleden die Chavannes als nummer één op de voordracht wilden zetten. Maar nog meer redacteuren waren daartegen gekant – niet op de laatste plaats de toenmalige leden van de hoofdredactie. Het resultaat was dat Chavannes zich op instigatie van de redactieraad terugtrok. Folkert Jensma werd hoofdredacteur.
En opnieuw profiteerde NRC Handelsblad zo inhoudelijk van de terugtrekkende beweging van Chavannes. Zijn correspondentschap in de Verenigde Staten werd in 2004 bekroond met de Anne Vondelingprijs, bestemd voor politieke journalisten. In 1988 had hij na zijn correspondentschap in het Verenigd Koninkrijk al de Prijs voor de Dagbladjournalistiek gewonnen. En in 2021 ontving hij („nu eenmaal een alleskunner”) opnieuw de Anne Vondelingprijs, nu voor zijn bijdragen aan De Correspondent, waarin hij te werk was gegaan „op de voor hem bekende wijze”, aldus het juryrapport: „haarscherp zonder cynisch te worden, sterk analyserend, in beeldend taalgebruik, soms met humor en met gevoel voor democratische spelregels en historie”.
Marc Chavannes was een taalvirtuoos. Enkele hoogtepunten uit zijn oeuvre:
