De Indonesische Sutarti (71) weet nog goed hoe ze hem als vijftienjarig meisje elke dag naar school fietste. Stevig trappend reed ze, met de zesjarige Joko Widodo achterop, door Gilingan, een volksbuurt ten noorden van het historische centrum van Surakarta, ook wel Solo genoemd. Ze woonden naast elkaar aan de oever van de rivier. „We waren niet rijk, maar we hadden een stenen huis en elke dag te eten. Dat hij zo mager was, lag niet aan het eten hoor!” Sutarti, die zoals veel Indonesiërs één naam heeft, is gekleed in een satijnen rood gebloemde blouse en zit op een houten stoel in de bloedhete voorkamer van haar woning, een kilometer van de plek waar ze als buurmeisje van ‘Jokowi’ opgroeide.
De uitverkiezing van Joko Widodo (62), ook bekend als Jokowi, in 2014, was de bekroning van het democratische proces dat Indonesië na de val van Soeharto in 1998 had ingezet. Nu eens niet een oud-generaal, maar een eenvoudige man uit een achterstandsbuurt van Solo die het tot president had geschopt. Zijn presidentschap begon zo veelbelovend, maar het liep anders. Gedreven door ambitie en pragmatisme ontwikkelde de ondernemer zich tot een geslepen machtspoliticus. Zo koppelde hij zijn oudste zoon Gibran Rakabuming Raka (36) afgelopen oktober als vicepresident aan presidentskandidaat Prabowo Subianto (72), voormalig generaal van autocraat Soeharto. En mede door de steun van Jokowi’s achterban maakt deze oud-generaal grote kans op winst in de presidentsverkiezingen die op 14 februari zullen worden gehouden. Alles duidt erop dat Widodo niet gaat rentenieren, maar zijn machtsbasis wil uitbouwen en via Gibran zoveel mogelijk aan de touwtjes wil blijven trekken. Maar het is nog maar de vraag of het controversiële verbond met de oud-generaal Jokowi wel verzekert van een toekomstige machtspositie.
„Hij was altijd zo’n aardige jongen”, memoreert Sutarti. Achter haar staat een ventilator met aan elkaar geplakte draadjes werkeloos in de hoek van de kamer. Hoewel zij het duidelijk niet breed heeft, is ze nog steeds over haar oude buurjongen te spreken. Wat haar betreft is hij altijd dezelfde man gebleven. „Met veel respect voor gewone mensen.” Want hij herkent haar altijd als ze hem vanuit het publiek toeroept wanneer hij op werkbezoek is. Sutarti haalt een uitvergrote foto tevoorschijn waarop Jokowi haar omhelst, in 2012 gekiekt door haar zoon.
Zijn eenvoudige afkomst was hét ingrediënt van Jokowi’s succes. Als burgemeester van Solo, en daarna als gouverneur van Jakarta, maakte hij naam als toegankelijke, niet-corrupte politicus. Als buitenstaander zonder connecties met de politieke elite of het leger was Jokowi de vleesgeworden democratische belofte. Nog altijd is Widodo populair. Maar in de laatste jaren van zijn presidentschap heeft hij de democratie verkwanseld, stellen critici. Stap voor stap zijn democratische instituten uitgekleed.
Zo begon Jokowi in 2019 zijn tweede regeerperiode met het afzwakken van een slagvaardig anticorruptie-instituut. Daarna volgde een pakket maatregelen die milieu- en arbeidsrechten inperken. En in 2022 voerde hij een nieuw wetboek in dat burgerrechten verder afbreekt, waaronder het recht op tegenspraak. Volgens analisten allemaal ingrepen waarmee hij de weg heeft geëffend voor een terugkeer van autocratische tijden. Van de democratische belofte die hij in 2014 belichaamde, lijkt weinig over.
Joko Widodo groeide met drie jongere zussen op in een Javaans gezin in een arme volkswijk in Solo, een middelgrote stad, gebouwd rondom een kraton, het paleis van de lokale sultan. Grootstedelijk, zoals Jakarta, is Solo nooit geworden. In elke straat floreren wel enkele familietoko’s en warungs (eettentjes). De stad is bekend om traditioneel batiktextiel en een jaarlijks heavy-metalfestival. De familie van Widodo woonde de eerste jaren in huurpanden en moest verschillende keren verhuizen, meestal vanwege een stadsvernieuwingsproject.
In 1971 moest de familie opnieuw het huis verlaten. Maar deze keer kwam er meer zekerheid in hun bestaan. Jokowi’s ouders hadden inmiddels een bescheiden inkomen met een bedrijf in bamboe en konden zich een woning in een betere buurt veroorloven. Jokowi kreeg een goede opleiding, studeerde bosbouw aan de universiteit en richtte zich daarna op de meubelzaak van de familie. Hij ondernam exportreizen, was actief in de organisatie van de meubelbranche en werkte zich op als succesvol ondernemer.
„Hij viel op”, vertelt Fransiskus Xaverius Hadi Rudyatmo, ofwel FX Rudi (63), partijbons van PDI-P, de partij waarmee Jokowi in 2014 het presidentschap binnenhaalde. De partij is opgericht door Megawati, de dochter van Soekarno, de eerste president van Indonesië. Rudi, die Jokowi opvolgde als burgemeester van Solo, woont in een bescheiden woonwijk aan de rand van het centrum. Overal in de straat hangen rode vlaggen van de partij. Muurschilderingen tonen Rudi met Jokowi en Megawati.
„In 2005 zocht de partij kandidaten voor het burgemeesterschap en we besloten Jokowi te vragen”, vertelt FX Rudi, een vriendelijke, ferme kerel met een borstelsnor, in het etablissement van zijn vrouw. Het chalet-achtige restaurant ligt op steenworp afstand van Rudi’s woonhuis. Beide gebouwen staan vlak aan de straat. Er zijn nergens hoge hekken of zichtbare bewaking, zoals bij veel politici gangbaar is. Het restaurant, dat ook wordt gebruikt voor partijbijeenkomsten, is gelegen in een weelderige binnentuin rondom een vijver. Naast een idyllisch ogend bruggetje staan twee gekrulde gietijzeren kooien die twee uit de kluiten gewassen pronkhanen op de plaats houden. De dieren lijken zich te schikken in hun lot. Zo ook Rudi destijds. Want eigenlijk was hij de meest geschikte kandidaat voor het burgemeesterschap.
De katholieke Rudi, van huis uit lasser en al vroeg actief in de partij, is in bijna alles de tegenpool van de huidige president. Wat was zijn eerste indruk van Widodo? „Een stille man. Een nerd. Altijd in pak. Met stropdas en al.” Rudi is volkser. Directer. „Ik had meer ervaring. Mensen kwamen naar mij toe als ze iets gedaan wilden hebben. Zoals in The Godfather”, grapt hij. Maar Rudi is geen moslim. En omdat 90 procent van Solo islamitisch is, vreesde de partij dat een katholieke kandidaat geen kans zou maken. Rudi aanvaardde de situatie en verbond zich als viceburgemeester aan Jokowi. Ze wonnen de verkiezingen.
Jokowi ontpopte zich als bondgenoot van de gewone man. „Zeker nadat ik hem enkele tips had gegeven”, bromt Rudi. „Het eerste wat ik hem zei: doe alsjeblieft die stropdas af.” Jokowi werd bekend als een doortastende politicus, altijd in een vlot wit overhemd, een doener. Tijdens de eerste jaren reed Jokowi onvermoeibaar door de stad. Hij bezocht woonwijken, familiebedrijven en bouwprojecten. Hoorde aan wat er mis was en zocht een oplossing, bijvoorbeeld om huisuitzettingen te voorkomen. Jokowi vloog door naar het gouverneurschap en won in 2014 het presidentschap.
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/02/08150234/data111272270-fb08c8.jpg)
Maar je weg vinden in de nationale politieke arena is niet hetzelfde als het besturen van een stad. Zeker niet als je geen eigen netwerk hebt en geen diepe zakken, stelt Sri Hastjarjo (52), universitair docent communicatie en media, in zijn kantoor in de universiteit van Solo. Al jaren volgt hij Jokowi’s politieke gangen. „Een middelgrote stad als Solo managen is overzichtelijk. Maar als je iets gedaan moet krijgen in de nationale politiek krijg je te maken met talloze belangen en complexe machtsverhoudingen.” Widodo zat opeens tussen steenrijke families, machtige politici en plannen smedende politieke partijen. „Iedereen heeft zijn eigen agenda. Dat gaat op je drukken. Om slagvaardig te regeren heb je geld en connecties nodig.”
En dus leunde Jokowi al vanaf het begin niet alleen op de machtsbasis van Megawati’s partij PDI-P, maar ook op de steun van enkele machtige oud-generaals uit het Soeharto-tijdperk, zoals Luhut Binsar Panjaitan en Wiranto. „Hij koos een pragmatische aanpak”, zegt Hastjarjo. Jokowi veranderde. „In de eerste termijn had hij veel direct contact met de kiezer en ging hij regelmatig spontaan een hapje eten in een warung langs de weg. Maar dat deed hij op een gegeven moment niet meer.”
Vanaf het begin was economische groei, met een focus op infrastructuur en mijnbouw, het speerpunt van Widodo’s beleid. In 2019 lanceerde Widodo plannen voor de bouw van een nieuwe hoofdstad, Nusantara. Om deze droom te verwezenlijken deed hij steeds meer water bij de wijn, vermoedt Hastjarjo, zoals het afzwakken van milieu- en arbeidswetten. „Ik denk dat hij vreesde dat zijn nalatenschap in gevaar zou komen. Hij kreeg haast om zoveel mogelijk te bewerkstelligen voordat hij het einde van zijn tweede termijn zou bereiken.” Corruptie nam toe. „Als je groots denkt, dan heb je de steun van veel machtige mensen nodig. En als dan iemand van corruptie wordt verdacht en je hebt die persoon nodig om je ambitie te vervullen, dan denk je: voor deze ene keer zie ik het door de vingers en help ik hem of haar met zijn corruptiezaak. Want het grote plaatje is het belangrijkst.”
Binnen de PDI-P rommelde het. Er kwamen berichten over spanningen tussen Widodo en partijleider Megawati naar buiten. Megawati uitte haar onvrede door hem enkele keren publiekelijk op zijn plaats te zetten. Ze vond dat Widodo zich te weinig schikte naar de partijmores. „De situatie verslechterde toen Jokowi een wetswijziging wilde invoeren, die hem een derde ambtstermijn zou geven”, vertelt Rudi, nog altijd verontwaardigd. „Hij wilde vasthouden aan de macht.”
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/02/08150235/data111277061-10eceb.jpg)
Widodo bracht familieleden in stelling. Zijn schoonzoon werd burgemeester van miljoenenstad Medan en zijn zoon Kaesang Pangarep (29) werd aangesteld als partijleider van de PSI, een jonge progressieve partij. Een overname, georkestreerd door Jokowi, denken analisten, om in een later stadium een eigen politieke partij te kunnen smeden. En sinds oktober is Jokowi’s oudste zoon, Gibran Rakabuming Raka, dus vicepresidentskandidaat van oud-generaal Prabowo Subianto, sinds 2019 Jokowi’s minister van Defensie. Evenals zijn vader was Gibran, die net als Prabowo wordt aangeduid met zijn eerste naam, lid van de PDI-P. Maar Prabowo is kandidaat voor zijn eigen partij Gerindra. De zet wordt alom gezien als een dolksteek in de rug van Megawati.
„Natuurlijk ben ik boos! Ik ben woedend! En teleurgesteld.” Rudi pakt een ongepelde pinda, haalt demonstratief het jasje eraf en houdt de kale vrucht omhoog. „Dit is Jokowi. We zien nu wat hij werkelijk is. Een verrader. Hij heeft alles aan de partij te danken. Jokowi is vergeten waar hij vandaan komt. Je bent politicus om het volk te dienen. Niet jezelf.”
De benoeming van Gibran kwam na een omstreden wetswijziging, waarmee de leeftijd van de kandidatuur van het vicepresidentschap werd verlaagd en Gibran kon meedoen. De rechter die de rechtszaak leidde was Jokowi’s zwager. Met de benoeming van zijn zoon heeft Jokowi zijn lot verbonden aan oud-generaal Prabowo. Een gevaarlijke strategie, denken veel analisten. Mogelijk heeft Jokowi zijn hand overspeeld. „Ik weet niet welke deal ze hebben gemaakt”, zegt Rudi. „Maar het is de vraag of Jokowi, als hij geen president meer is, wel iets te zeggen zal hebben als Prabowo wint.” Jokowi heeft niet de macht van Prabowo of Megawati. Wel heeft hij op de valreep zoveel mogelijk mensen uit het leger en de politie benoemd van wie hij verwacht dat ze loyaal aan hem zijn. Wat deze benoemingen zullen betekenen is nog onduidelijk. Maar volgens Rudi heeft Jokowi een desastreuze keuze gemaakt. „Duizend procent een verkeerde gok! Als Prabowo wint, zal hij regeren als een Soeharto-Plus!” En dan zal Jokowi de geschiedenis ingaan als de president die de terugkeer van de autocratie mogelijk heeft gemaakt.
In de buitenwijk van Solo komt Sutarti’s echtgenoot Swami (78) de slaapkamer uit. Trots draagt hij een kraakwit T-shirt met afbeeldingen van Prabowo en Gibran. Het echtpaar blijft loyaal aan hun volksheld. Hun stem gaat naar Prabowo en de zoon van Jokowi.
