N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.
De laatste bladzijde Joke Folmer smokkelde zo’n driehonderd geallieerde piloten en Joden de grens over. Zelf ontsnapte ze ternauwernood aan de doodstraf.
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data95712442-0c3688.jpg)
Foto Sem van der Wal/ANPFoto
Zonder dat ze er erg in had, rolde Joke Folmer als 18-jarige scholiere van het Christelijk Lyceum in Zeist in het verzet. Toen haar Joodse hartsvriendin Rosette Bannet op last van de bezetter niet meer naar school mocht, bracht Joke haar, op verzoek van de leraar wiskunde, huiswerk. Toen het gezin Bannet op een dag was vertrokken en niet meer traceerbaar, vroeg diezelfde leraar, die net als veel collega’s en (ex-)-leerlingen in het verzet zat, of Joke ook andere pakjes wilde bezorgen. In de tv-serie De Oorlog uit 2009 vertelde ze daarover: „Als het een licht pakje was, dan waren het meestal bonkaarten. En als het zwaar was, dan was het waarschijnlijk munitie of een pistool of zo, dat wist je niet.”
Joke Folmer groeide uit tot een van de belangrijkste ‘smokkelaars’ van het Nederlandse verzet. Naar schatting heeft ze zo’n driehonderd mensen de grens over geholpen, onder wie vele neergestorte geallieerde piloten en Joden. Het zou haar later binnen- en buitenlandse onderscheidingen opleveren, waaronder de Medal of Freedom, het Bronzen Kruis, het Verzetsherdenkingskruis, het Croix du Combattant, het ereburgerschap van Toronto en de erepenning van de gemeente Schiermonnikoog.
In april 1944 werd Joke gearresteerd en opgesloten in het Oranjehotel in Scheveningen. Als tijdverdrijf kraste ze met een paperclip in de muren. „Gelukkig wisten de Duitsers alleen dat ik vijf Engelsen had geholpen”, vertelde ze later. Toch werd ze ter dood veroordeeld.
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data95712445-cda686.jpg|https://images.nrc.nl/dLCqwHWUH1pqTtTfoxMFdj0s-wY=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data95712445-cda686.jpg)
Foto privéarchief
Dolle Dinsdag, in september 1944, werd haar redding: veel Duitsers sloegen op de vlucht voor de oprukkende geallieerden. Joke en een aantal medegevangenen moesten mee naar Duitsland. Ze vielen onder de ‘Nacht und Nebelgruppe’, een speciale strafklasse van verzetsmensen, die spoorloos moesten verdwijnen. Folmer bracht negen maanden door in verschillende Duitse gevangenissen. De procespapieren met de terdoodveroordeling werden steeds nagestuurd, maar bereikten Folmer nooit op tijd.
Uiteindelijk werd ze in een gevangenis in de buurt van Dresden door de Russen bevrijd. Bij hun komst hief een Franse krijgsgevangene de Marseillaise aan, herinnerde ze zich vele jaren later nog. „Nachtmerries heb ik nooit gehad, wel dagmerries”, vertelde ze in een interview met de Sociale Verzekeringsbank (SVB), die uitkeringen aan oorlogsslachtoffers verleent. „En ik kan niet tegen een ruimte zonder raam, de geur van koolraap of mensenmassa’s.”
Parachute
In 1950 trouwde ze met een man die eveneens actief was geweest in het verzet. In haar trouwjurk was een strook verwerkt uit de parachute die ze van een geredde piloot had gekregen als bedankje. Het paar kreeg vijf kinderen en nam vijf pleegkinderen in huis.
Joke, werkzaam bij de Kinderbescherming en bij de pleeggezinnencentrale, wordt door bekenden omschreven als een zorgzame vrouw die iedereen altijd een veilige plek wilde geven. „Een vrouw met een sterke wil, die gezag uitstraalde”, vertelt historisch onderzoeker Dick van de Kamp, die boeken heeft geschreven over Zeister verzetsstrijders en bezig is aan een boek over Folmer, die hij enkele malen bezocht. „Ze stond bekend als een vrouw die anderen belangeloos bijstond. Zo zat ze in de Raad van Overleg van de Stichting 1940-1945. Die adviseerde over uitkeringen aan verzetsmensen en nabestaanden.” Na de oorlog getuigde ze voor de parlementaire enquêtecommissie over het regeringsbeleid tijdens de Tweede Wereldoorlog.
Vera Lynn
Na haar scheiding vestigde Joke Folmer zich eind jaren zeventig definitief op Schiermonnikoog, waar ze veel vakanties had doorgebracht met haar gezin. Rond die tijd ging de oorlog weer een grote rol spelen in haar -leven. Ze ging lezingen geven op scholen, bezocht herdenkingsbijeenkomsten en gaf veel interviews over haar verzetswerk. In een daarvan vertelde ze: „Ik vond het heerlijk om dan die parachute voor de dag te toveren en […] mijn verhaal door te geven. Leerlingen vroegen mij vaak: ‘Zou u het weer doen?’ ‘Ja,’ antwoordde ik altijd, ‘ik kon niet anders.’”
Ze onderhield veel contacten met (nabestaanden van) mensen die ze in de oorlog had geholpen, vertelt regisseur Thom Verheul, die ook op Schier woont en de -documentaire Boodschappenmeisje van het verzetover Folmers leven maakte. „Ze bracht hen bijvoorbeeld in contact met mensen die hen destijds geholpen hadden. En naar locaties waar ze in de oorlog waren geweest. Ze was een verbinder en bescheiden over haar rol in de oorlog. ‘Ik kon het, dus ik deed het’, zei ze.”
Folmer was ook bevriend met de Britse zangeres Vera Lynn, eveneens onderscheiden voor haar rol in de oorlog. Toen Folmer eens bij een herdenkingsbijeenkomst in Londen was, kwam koningin Elizabeth II naast haar zitten. In het interview met de SVB vertelde ze daarover: „Ze vroeg waar ik vandaan kwam en informeerde naar mijn verzetsverleden.” Over haar eigen oorlogs-jaren vertelde de Queen aan Folmer dat ze in die tijd -auto’s had gerepareerd.
Joke Folmer nam ook de organisatie van de 4-5 mei-herdenking op Schiermonnikoog op zich. Op haar eigen, vergevingsgezinde manier: er werden slachtoffers van diverse nationaliteiten herdacht en vele volksliederen gespeeld, waaronder het Duitse.
Ook verzoende ze zich met haar neef Jan Folmer. In haar jeugd in Nederlands-Indië, waar haar vader op een suikerplantage werkte, had Joke een goede band met Jan gehad. Die hield op toen haar neef voor de Waffen SS koos. Beiden vertellen hun verhaal in het boek De verzetsvrouw en de SS’er, van Peter Gerritse.
Haar leven lang bleef Joke Folmer worstelen met de vraag wat er precies was gebeurd met haar jeugdvriendin -Rosette Bannet, vertelt onderzoeker Van de Kamp. Het hele gezin Bannet – vader, moeder en vier kinderen – werd vermoord in Auschwitz, Rosette al op 31 augustus 1942. In november 2022 gaf Van de Kamp een kopie van een gedenksteentje dat bij het huis van de familie Bannet in Zeist was geplaatst, af bij Folmers huis. „Of ze het nog heeft gezien, zo vlak voor haar overlijden, weet ik niet.”
Op 11 december 2022 overleed Joke Folmer, op 99-jarige leeftijd. Bij de uitvaart vertelde de dominee het verhaal van de Barmhartige Samaritaan met wie -Folmer, woonachtig aan de Reddingsweg, zoveel overeenkomsten vertoonde.
