Bij twee grote Amerikaanse kranten is interne onrust uitgebroken nadat hun miljardair-eigenaars verhinderden dat hoofdredactionele commentaren steun uitspraken aan Kamala Harris als volgende Amerikaanse president. Amazon-oprichter en -grootaandeelhouder Jeff Bezos greep vrijdag bij ‘zijn’ The Washington Post in tegen een hoofdartikel dat klaar lag om dit weekeinde gepubliceerd te worden. Bij de Los Angeles Times was het eigenaar Patrick Soon-Shiong die een ‘endorsement’ van Harris eerder in de week tegenhield.
In de VS is het gebruikelijk dat kranten lezers een stemadvies geven over hun keuze in zowel de presidentsrace als bij verkiezingen op lokaal- of staatsniveau. De commentatoren van de Post deden dit sinds 1976 elke verkiezingscyclus, met uitzondering van 1988. Volgens berichtgeving van de krant zelf heeft Bezos besloten dat er een eind komt aan die traditie.
Bezos is ‘bang voor Trump’
De ingreep van de een-na-rijkste man ter wereld oogstte meteen veel kritiek. Robert Kagan, een van de meest gezichtsbepalende auteurs van de krant, stapte uit woede op. In een tv-interview met CNN stelde de editor-at-large (verslaggever in een vrije rol) dat Bezos overduidelijk een knieval maakt voor de Republikeinse presidentskandidaat Donald Trump.
Bezos zou bevreesd zijn dat Trump volgende maand het Witte Huis herovert en dan wraak zal nemen op zijn zakenimperium. Kagan: „De Post vormt daar maar een kleine fractie van. Bezos geeft met dit besluit voorrang aan zijn andere zakelijke activiteiten. Dit is wat je krijgt als zakenreuzen de vrije pers opkopen.”
Toen Trump eerder president was, botsten hij en Bezos regelmatig. Zo spande Amazon in 2019 een rechtszaak aan, omdat het Pentagon het bedrijf onder druk van Trump zou hebben overgeslagen voor een miljardenorder. Het Amerikaanse persbureau AP meldde vrijdag dat uren na het besluit van de Post, leidinggevenden van Bezos’ ruimtevaartbedrijf belet kregen bij Trump. Dit Blue Origin gaat voor ruimtevaartagentschap NASA bemande reizen naar de maan verzorgen en hoopt op meer orders.
Opzeggingen
De eerste keer dat Trump gekozen werd, koos de Post ervoor de slagzin ‘Democracy dies in Darkness’ op te nemen onder haar koptitel. Aanvankelijk profiteerde de krant, zoals veel Amerikaanse dagbladen, van de toegenomen vraag naar nieuws in het Trump-tijdperk. Deze zogenoemde Trump bump ebde de afgelopen jaren echter weg en de krant schrijft door aanhoudend abonneeverlies al jaren rode cijfers.
Lees ook
Veelgeplaagde Washington Post verjaagt zijn beoogde Britse hoofdredacteur
Om die neergaande trend te keren, stelde Bezos eind vorig jaar een Britse buitenstaander aan als hoofdredacteur. Deze Will Lewis, stuitte in zijn eerste jaar al op veel interne weerstand, en verdedigde de koerswijziging vrijdag in een noot aan de lezer. Onder dit stuk reageerden veel lezers woedend, waarbij meerderen zeiden hun abonnement op te zeggen. „WaPo gaat op zwart”, aldus een lezer verwijzend naar het motto van de krant. Anderen riepen lezers op hun Amazon-abonnement te annuleren.
Bij de LA Times trad de chef van de opiniepagina’s af uit protest tegen het schrappen van het hoofdartikel.
Bij twee grote Amerikaanse kranten is interne onrust uitgebroken nadat hun miljardair-eigenaars verhinderden dat hoofdredactionele commentaren steun uitspraken aan Kamala Harris als volgende Amerikaanse president. Amazon-oprichter en -grootaandeelhouder Jeff Bezos greep vrijdag bij ‘zijn’ The Washington Post in tegen een hoofdartikel dat klaar lag om dit weekeinde gepubliceerd te worden. Bij de Los Angeles Times was het eigenaar Patrick Soon-Shiong die een ‘endorsement’ van Harris eerder in de week tegenhield.
In de VS is het gebruikelijk dat kranten lezers een stemadvies geven over hun keuze in zowel de presidentsrace als bij verkiezingen op lokaal- of staatsniveau. De commentatoren van de Post deden dit sinds 1976 elke verkiezingscyclus, met uitzondering van 1988. Volgens berichtgeving van de krant zelf heeft Bezos besloten dat er een eind komt aan die traditie.
Bezos is ‘bang voor Trump’
De ingreep van de een-na-rijkste man ter wereld oogstte meteen veel kritiek. Robert Kagan, een van de meest gezichtsbepalende auteurs van de krant, stapte uit woede op. In een tv-interview met CNN stelde de editor-at-large (verslaggever in een vrije rol) dat Bezos overduidelijk een knieval maakt voor de Republikeinse presidentskandidaat Donald Trump.
Bezos zou bevreesd zijn dat Trump volgende maand het Witte Huis herovert en dan wraak zal nemen op zijn zakenimperium. Kagan: „De Post vormt daar maar een kleine fractie van. Bezos geeft met dit besluit voorrang aan zijn andere zakelijke activiteiten. Dit is wat je krijgt als zakenreuzen de vrije pers opkopen.”
Toen Trump eerder president was, botsten hij en Bezos regelmatig. Zo spande Amazon in 2019 een rechtszaak aan, omdat het Pentagon het bedrijf onder druk van Trump zou hebben overgeslagen voor een miljardenorder. Het Amerikaanse persbureau AP meldde vrijdag dat uren na het besluit van de Post, leidinggevenden van Bezos’ ruimtevaartbedrijf belet kregen bij Trump. Dit Blue Origin gaat voor ruimtevaartagentschap NASA bemande reizen naar de maan verzorgen en hoopt op meer orders.
Opzeggingen
De eerste keer dat Trump gekozen werd, koos de Post ervoor de slagzin ‘Democracy dies in Darkness’ op te nemen onder haar koptitel. Aanvankelijk profiteerde de krant, zoals veel Amerikaanse dagbladen, van de toegenomen vraag naar nieuws in het Trump-tijdperk. Deze zogenoemde Trump bump ebde de afgelopen jaren echter weg en de krant schrijft door aanhoudend abonneeverlies al jaren rode cijfers.
Lees ook
Veelgeplaagde Washington Post verjaagt zijn beoogde Britse hoofdredacteur
Om die neergaande trend te keren, stelde Bezos eind vorig jaar een Britse buitenstaander aan als hoofdredacteur. Deze Will Lewis, stuitte in zijn eerste jaar al op veel interne weerstand, en verdedigde de koerswijziging vrijdag in een noot aan de lezer. Onder dit stuk reageerden veel lezers woedend, waarbij meerderen zeiden hun abonnement op te zeggen. „WaPo gaat op zwart”, aldus een lezer verwijzend naar het motto van de krant. Anderen riepen lezers op hun Amazon-abonnement te annuleren.
Bij de LA Times trad de chef van de opiniepagina’s af uit protest tegen het schrappen van het hoofdartikel.
Zijn wereldbeeld is altijd vijandig geweest. Zijn uitspraken hyperbolisch. Zijn spreekstijl omslachtig en onnavolgbaar. Maar in de slotweken van zijn derde verkiezingscampagne oogt en klinkt Donald Trump (78) naast apocalyptisch, wraaklustig en sarcastisch ook moe, verward en incoherent.
De jaren tellen en Trump telt de dagen. „Ik doe dit nu 42 dagen, zonder pauze. Kun je het geloven? 42”, vertelde hij zijn aanhangers vorige week op een campagnebijeenkomst in Georgia. Even later, monotoon en met zachte stem: „Als we niet winnen is het allemaal, euh”, hij haalde zijn schouders op, „allemaal voor heel weinig geweest.”
Twee dagen later leek hij tijdens een rondetafelgesprek in Michigan knikkebollend in slaap te dommelen en deed hij zijn beklag over het campagneschema. „Jullie denken zeker dat ik een lekker leventje heb? Als ik hier wegga vraag ik ‘ben ik klaar’ en dan zeggen ze ‘nee meneer, nog een toespraak’.” Dit speelde zich af daags na een zogeheten town hall in Pennsylvania, waar Trump na interactie met enkele vooraf geselecteerde kiezers aankondigde dat hij het had gehad met vragen. Hij gleed bijna veertig minuten weg in wiegen en zwaaien op verzoeknummers en vertrok toen abrupt. Politico meldde vervolgens dat Trumps personeel „uitputting” had gebruikt als reden om interviews en een bijeenkomst met de wapenlobby NRA af te zeggen. Ook in reactie daarop uitte Trump zijn grief dat hij die dag al drie activiteiten en vijftien telefoontjes had moeten afhandelen. „Ik ben nu 48 dagen aan de gang, zonder rust, en ik heb te maken met die loser die nog niet de energie van een konijn heeft”, zei hij, doelend op zijn politieke tegenstander Kamala Harris (60), die er – naast haar vicepresidentschap – net zo’n moordend campagneschema op na houdt als hij.
Zwaarste baan
Met nog tien dagen te gaan, en deze zondag een grote verkiezingsrally in New York op het programma, neemt de kritiek toe dat Trump te oud is en aftakelt. Althans, onder Harris en haar medestanders. „Als je uitgeput bent tijdens de campagne, roept dat serieuze vragen op over of je geschikt bent voor de zwaarste baan in de wereld”, zegt zij bij herhaling. Op sociale media knipt haar campagneteam de zwakste momenten uit zijn optredens. Traditionele media zoomen in op zijn vermoeidheid, versprekingen en onbegrijpelijke ‘patronen’, waarin hij vaker niet dan wel terugkeert bij het begin van zijn argumentatie. Er circuleren beelden van mensen die Trumps bijeenkomsten, waar hij soms uren oreert, vroegtijdig verlaten.
Voor sociale media knipt het campagneteam van Harris de zwakste momenten uit de optredens van Trump
Trump is de oudste presidentskandidaat ooit. Als hij opnieuw verkozen wordt en een tweede termijn volbrengt, is hij bejaarder dan Joe Biden (81) nu. En waar kritiek op diens leeftijd en wankele publieke optredens hem in juli zijn kandidatuur kostte, lijkt Trumps afmatting geen deuk in zijn populariteit te slaan. Sterker nog, als er de afgelopen weken één trend is te destilleren uit de extreem krappe peilingmarges, is het dat Trump op Harris inloopt. Binnen de rechtse bubbel die elke verspreking of wankele pas van Bidens als reden voor afzetting zag, wordt Trumps slijtage weggewuifd.
Dit zegt veel over Trumps grip op de Republikeinse Partij. Het is onvoorstelbaar dat daar kritiek klinkt onder mensen die nog een toekomst voor zichzelf zien in de partij. In 2016 kon Trump kandidaat blijven toen er enkele weken voor de verkiezingen een geluidsopname uitlekte waarin hij opschepte over hoe hij vrouwen in hun kruis greep. Een paar wankele optredens in 2024 zijn daar niets bij.
Voor zijn aanhangers is de wijze waarop hij opkrabbelde en zijn vuist balde na te zijn beschoten hét teken dat er niets mis is met zijn fitheid, instinct en verstand. In tegenstelling tot Biden, die moeilijk loopt en spreekt, is er van fysieke aftakeling weinig te zien bij Trump. Hij oogt slanker dan hij tijdens zijn eerste race en presidentschap was. En hoewel hij nauwelijks interviews doet met kritische journalisten en maar één debat met Harris aandurfde, is hij tijdens persmomenten vrijwel altijd ad rem.
Harris’ doel is vooral om de schaarse nog zwevende kiezers in enkele cruciale staten te bereiken. Zij hadden waarschijnlijk twijfels over Biden en kunnen door Trumps gebrekkige uithoudingsvermogen worden afgeschrikt. Maar de Democraten bestoken kiezers niet met een consistente boodschap. Biden schilderde Trump vooral af als gevaar voor de democratie. Harris en haar running mate Tim Walz zetten hem liever weg als rare stakker. Na een New York Times-interview met John Kelly, Trumps langstzittende stafchef in het Witte Huis, die zijn oude baas een fascist en Hitlerbewonderaar noemde, zijn de Democraten weer terug bij Trump als bedreiging. Harris bevestigde tijdens een CNN-town hall op woensdag dat haar tegenkandidaat fascist genoemd kan worden.
Dat hij tegelijkertijd voor autoritair, dictatoriaal én oud wordt versleten, is net zo onsamenhangend als veel van Trumps hersenspinsels. Wellicht dat de Democraten hopen dat hun bespotting van Trump bij een deel van de kiezers aankomt en hun angst bij een ander segment. Maar de afgelopen negen jaar bewijzen: kritiek op Trump komt bij bijna de helft van het land sowieso niet aan.
Niet consistent
Media zijn ondertussen verwikkeld in wederzijdse verwijten dat ze Trump ofwel te veel podium geven door permanent verontwaardigd over hem te zijn. Ofwel zijn uitspraken en gedrag bagatelliseren door zijn uitspraken (bijvoorbeeld over het geslachtsdeel van een beroemde golfer) te kuisen en over hem te schrijven alsof hij een ‘normale’ politicus is. „Zijn journalisten Trump aan het ‘sanewashen’ of bezwijken ze onder de ‘banaliteit van de waanzin’?”, vroeg persbureau Associated Press zich af. Ze besteden in ieder geval veel woorden aan hoe er binnen de Trumps campagneteam geklaagd wordt over hoe hij zich nooit aan het script houdt, maar telkens dingen zegt die zijn kansen kunnen schaden.
Trump zelf is lichtgeraakter over de kritiek dat hij zwak zou zijn dan dat hij een gevaar vormt voor rechtsstaat en wereldorde. Zelfs ‘fascist’ lijkt hij geen scheldwoord te vinden. Harris tergt hem dus met haar uitspraken over zijn uithoudingsvermogen. Maar getergd tegen de zittende macht zien zijn fans hem het liefst.
Daarvoor komen ze ook deze zondag naar zijn rally in New York. Een stad en staat die Trump niet lijkt te kunnen winnen, maar waar hij vandaan komt en veroordeeld werd. Trumps vervolging en veroordeling voor het afkopen van een pornoster om de verkiezingen van 2016 te beïnvloeden, spelen een opvallend marginale rol in de campagne van de Democraten. Trump, die zelf belooft zijn tegenstanders en ‘de vijand van binnenuit’ te vervolgen, heeft de processen tegen hem als politieke inmenging bestempeld.
Alleen Joe Biden, tijdens een toespraak in New Hampshire, pleitte er afgelopen week voor om Trump „op te sluiten”. Hij herstelde zichzelf door toe te voegen. „Politiek op te sluiten”. Of nee, „uit te sluiten”. Waardoor het toch weer over zijn ouderdom ging, en niet die van Trump.
Al ruim twee decennia volgt Yehuda Shaul (42) het Israëlische leger kritisch. En tot zijn niet geringe frustratie is dat leger door de jaren heen steeds minder terughoudend geworden met het gebruik van geweld, ook tegen burgers. Pijnlijk duidelijk werd dit het afgelopen jaar tijdens de Gaza-oorlog, waarbij inmiddels al ruim 40.000 Palestijnen zijn gedood, merendeels vrouwen en kinderen.
„We herschrijven de regels van de moderne oorlogvoering”, zegt Shaul, zelf oud-militair, tijdens een bezoek aan Amsterdam. Shaul, een rijzige man met een forse baard en een diepe stem, spreekt meestal nog over ‘wij’ als hij over het leger spreekt. „De doctrine die nu geldt is die van nul risico nemen en alles doen wat de eigen troepen kan beschermen. Een hele stad kan nu als legitiem doelwit gelden, waardoor de essentiële beginselen van proportionaliteit en onderscheid van alle betekenis zijn ontdaan. Vaak wordt een heel gebouw, waar één strijder van Hamas woont, met de grond gelijkgemaakt. Wat we in Gaza zien is het opzettelijk uit de weg ruimen van het internationaal recht.”
Dikwijls maakt het Israëlische leger in Gaza gebruik van folders die vanuit de lucht worden afgeworpen om bewoners te waarschuwen dat ze voor een bepaalde tijd moeten zijn vertrokken. „En dan nemen we na die deadline simpelweg aan dat er dus geen burgers meer zijn achtergebleven, al weten we dat dit niet klopt”, zegt Shaul. „Maar zulke feiten negeren we. Het patroon is dat we het doelwit met bommen murw maken voor de troepen erin trekken en we halen elk hoger gebouw dat in de weg staat neer. En wat die achtergebleven burgers betreft: we hebben toch folders met waarschuwingen verspreid? Daarmee hadden we onze plicht gedaan.”
Lees ook
Israël grijpt in deze Gaza-oorlog vaak naar de zwaarste bommen
Is dit nu de standaardpraktijk van het Israëlische leger?
„In Gaza zeker. Alleen gevoelige doelwitten, zoals ziekenhuizen of complexen van de Verenigde Naties die speciaal op de kaart zijn gemarkeerd, vormen hierop uitzonderingen. Het is ook al de praktijk sinds eind 2008, begin 2009. Maar we weten niet precies wat op dit moment de regels zijn over het aantal burgerslachtoffers dat er bij een aanval mag vallen, als bijkomende schade (collateral damage). Maar door technologische ontwikkelingen, met name kunstmatige intelligentie, worden er veel sneller nieuwe doelwitten geïdentificeerd dan vroeger. Waar mensen honderden doelwitten konden aangeven, geeft AI er duizenden aan. Het gaat nu allemaal veel sneller en de grens voor het aantal burgerslachtoffers is versoepeld. Elk Hamaslid, of het een commandant is of een conciërge, kan nu doelwit worden, ook al bevinden zich er veel meer burgers in zijn nabijheid dan vroeger acceptabel zou zijn geacht bij een aanval.”
Komt dit ook doordat veel van de besluitvorming hierover is gedecentraliseerd?
„Er zijn veel zogeheten aanvalscellen, die autonoom opereren. Vroeger bepaalden de allerhoogste officieren of zelfs de opperbevelhebber of doelwitten mochten worden aangevallen waarbij veel burgers gedood konden worden. Nu doen al militairen met de rang van majoor of luitenant-kolonel dat. Na 7 oktober vorig jaar voelde het leger bovendien dat het was tekortgeschoten in zijn taak en daarom zijn veel militairen psychisch minder geremd om zulke aanvallen goed te keuren. Ook als de regels je in theorie toestaan om een Hamas-strijder of zelfs een vrachtwagenchauffeur van Hamas te doden, waarbij wel tien burgers kunnen omkomen, kun je als commandant van zo’n aanvalscel natuurlijk ook besluiten om dat niét te doen. Maar het màg nu wel, ook al negeer je het proportionaliteitsbeginsel bij zo’n aanval. Het is niet zo dat de regering met opzet zoveel mogelijk Palestijnse burgers doodt, maar er is veel meer speelruimte en velen maken daarvan gebruik.”
Lees ook
Om het Hezbollah-netwerk te vernietigen richt Israël zich ook op burgerdoelen
Heeft het leger zelf daar geen problemen mee?
„Het leger is er juist trots op. Er zijn door de jaren heen verhalen in de Israëlische media geweest waarin bevelhebbers van het leger opschepten over het efficiënte systeem dat ze hadden opgebouwd. Ook in deze oorlog, weten we uit publicaties, dat er soms aanvallen zijn goedgekeurd op doelwitten waarbij van te voren duidelijk was dat er meer dan honderd burgers zouden sterven. En dat waren lang niet allemaal aanvallen op de hoogste leiders zoals Yayha Sinwar, waarbij je er nog over zou kunnen twisten of het die tol waard was.”
Golden er vroeger andere normen?
„Zo’n twintig jaar geleden, tijdens de tweede Intifada, doodde Israël de militaire leider van Hamas, Salah Shehade, waarbij ook elf kinderen en drie vrouwen om het leven kwamen. Dat veroorzaakte toen een grote rel en leidde tot een petitie bij het Hooggerechtshof en een intern militair onderzoek. De conclusie daarvan was dat er sprake was geweest van een fout bij de inlichtingendienst en dat de aanval niet zou zijn goedgekeurd als ze hadden geweten dat er zoveel burgers bij om het leven zouden komen.
„Wat er nu gebeurt, wijkt ook af van ‘De geest van de IDF’ [Israel Defense Forces, het Israëlische leger, red.], dat een aantal filosofen en ethici aan het begin van de Tweede Intifada [2000-2005, red.] samenstelden als ethische richtlijn voor de militairen. Daarin stonden zaken als: militairen moeten alles doen om onnodige schade aan burgers te vermijden.”
Is de mentaliteit van Israëlische militairen ook veranderd?
„Het leger is sterk van samenstelling veranderd en geradicaliseerd. Bij de infanterie was in 1990 maar 2,5 procent van de officieren religieus, in 2017-2018 was dat al 38 procent. Die transformatie hebben we ook elders in het leger gezien. Dit heeft zeker zijn weerslag op de manier waarop het leger functioneert. Het stelt zich doorgaans harder op tegenover de Palestijnen.”
U wist samen met andere Israëlische veteranen twintig jaar geleden kwalijke praktijken van het leger in het openbaar aan de kaak te stellen via uw organisatie Breaking the Silence. Is zoiets ook na de Gaza-oorlog mogelijk?
„Nu nog niet, maar als je 100.000 militairen in de Gazastrook hebt gehad, zullen er zeker velen zijn die de stilte ook willen doorbreken, bijvoorbeeld mensen die bij die aanvalscellen hebben gewerkt. Dat is slechts een kwestie van tijd. In elke eenheid zal er iemand zijn die terugkijkt en tot de conclusie komt dat zulke zaken openbaar moeten worden gemaakt, juist ook door de intensiteit van het geweld daar. Dat geldt voor deze generatie net zozeer als voor de onze.”
Het kamp dat aanstuurt op annexatie van de hele Westoever bij Israël voelt zich sterker dan ooit
Niet alleen in de Gazastrook, ook op de bezette Westelijke Jordaanoever treedt het Israëlische leger steeds harder op.
„Het leger treedt nu veel harder op in operaties in plaatsen als Jenin en Tulkarem. Daarnaast is er onder deze regering allerlei land geannexeerd en zijn veel onwettige buitenposten van kolonisten gelegaliseerd, waardoor er ook overheidsfondsen naartoe kunnen worden gesluisd. Alle aandacht gaat nu naar Gaza, Libanon en Iran en daarom voelen politici en kolonisten dat ze op de Westelijke Jordaanoever hun gang kunnen gaan. De minister voor nederzettingen, Orit Strook, zei nog onlangs dat het wonderbaarlijk is: overal waar we heen willen, krijgen we groen licht. Het kamp dat aanstuurt op annexatie van de hele Westoever bij Israël voelt zich sterker dan ooit.”
Kunnen de Palestijnen hier iets tegen doen?
„Nee, en dat heeft ook te maken met de manier waarop het Israëlische leger opereert. De beter getrainde militairen, gewoonlijk dienstplichtigen, worden naar de frontlinie gestuurd, in Gaza en nu in Libanon. De veiligheid op de Westelijke Jordaanoever wordt goeddeels overgelaten aan reservisten en aan zogenoemde regionale defensie-eenheden. Een stuk of zes, zeven. In die laatste zitten vooral lokale kolonisten, die soms zelfs wegens geweld tegen Palestijnen zijn veroordeeld. Wat je dan ziet, zijn gewelddadige kolonisten die bijvoorbeeld twee jaar geleden naburige Palestijnse dorpen aanvielen die nu in uniform en met wapens hun omgeving beheersen. En die tegen jou als Palestijn met hun uniform en geweer in de aanslag zeggen: je bent binnen 24 uur vertrokken uit je dorp, anders schiet ik je neer.”
Is het moeilijk voor vredesactivisten zoals u om nog in Israël te werken?
„Zelf verschijn ik de laatste tijd niet meer zo vaak in het openbaar, maar ik heb vrienden die het vooral de eerste weken na 7 oktober heel zwaar hebben gehad. Via sociale media werden hun namen, foto’s en adressen op websites en app-groepen verspreid. Sommige activisten moesten daarom verhuizen of, al dan niet met hun familie of partners, naar het buitenland vluchten. Nu is dat wel iets minder. Maar ik moet er nog iets aan toevoegen. Een jaar of acht geleden, toen wij ook veel kritiek kregen en voor spionnen en verraders werden uitgemaakt, kregen we tijdelijk politiebescherming bij het kantoor van onze beweging, Breaking the Silence. Nu roepen we de hulp van de Israëlische politie niet meer in, omdat we die niet meer vertrouwen. De politie is verworden tot een militie in handen van de extreemrechtse minister Ben-Gvir.”
Heeft Europa volgens u genoeg gedaan om Israël te matigen?
„Kijk, ook voor mijzelf waren de slachtpartijen die Hamas op 7 oktober aanrichtte afschuwelijk. Ik had een goede vriend die erbij is vermoord. Hij vocht met anderen zeven uur lang in een kibboets tot ze geen kogels meer hadden en Hamas hen te pakken kreeg. Ik was toen ook woedend en nog steeds grijpt het me aan. Maar na verloop van tijd krijgt dan toch het gezonde verstand de overhand en besef je dat het probleem niet wordt opgelost door Gaza naar het Stenen Tijdperk te bombarderen. Dat is precies het punt waarop Europa tegenover Israël tekort is geschoten, vind ik. In zo’n situatie moeten je beste vrienden je tegen jezelf beschermen en voorkomen dat je aan haat en woede ten onder gaat. Je laat een goede vriend toch ook niet dronken in de auto stappen? Europa had ons moeten afremmen en zowel Israël als de Palestijnen zullen er nog jaren een hoge prijs voor betalen.”