Japanse prentkunst waar het enthousiasme van de makers vanaf spat

Na zeven jaar hegemonie van buitenlandse boeken is het best verkochte boek van 2024 weer een titel van Nederlandse bodem. De thriller De Camino van schrijfster Anya Niewierra bezet de toppositie in de CPNB Top 100 van 2024, de bestsellerjaarlijst die donderdag werd bekendgemaakt op de nieuwjaarsreceptie van het Nederlandse boekenvak. Van de bestseller van Niewierra, die al in 2021 verscheen en in 2023 als populairste boek van het jaar de NS Publieksprijs kreeg, werden vorig jaar 167.000 exemplaren verkocht, bovenop de al meer dan 150.000 exemplaren in eerdere jaren. Die nummer-1-positie was de afgelopen jaar bijna onveranderlijk voor Lucinda Riley, de in 2021 overleden Britse schrijfster van de serie De zeven zussen.

Anya Niewierra is ook de schrijfster met de meeste noteringen in de jaarlijst: haar nieuwste thriller De nomade (2024) staat daarin op nummer 4, met bijna 90.000 verkochte exemplaren, en verderop in de lijst staan nog Het bloemenmeisje (2019), Het dossier (2016), Vrij uitzicht (2013). De hype rond Niewierra leverde haar afgelopen jaar records op: half augustus stonden haar vijf boeken tegelijk in de Bestseller 60, oftewel haar gehele thrilleroeuvre. Volgens de Stichting CPNB, die de lijst wekelijks publiceert, was dat niet eerder gepresteerd door een Nederlandse schrijver.

En dat terwijl het eerste boek dat Anya Niewierra (Kerkrade, 1964) publiceerde, in 2010, het wat onooglijke streekboek Zuid-Limburg, toen… en nu – hoe 125 jaar toerisme Zuid-Limburg veranderde was. Na haar gymnasiumdiploma en de opleiding economisch toerisme werkte Niewierra decennialang in het toerisme. Als 28-jarige werd ze de jongste VVV-directeur van Nederland, in het Zuid-Limburgse Geuldal. Komende maand neemt ze na 32 jaar afscheid van Visit Zuid-Limburg, om meer tijd vrij te maken voor het schrijven van haar thrillers.

Toerisme

Op het eerste gezicht staat Niewierra’s schrijfcarrière ver af van haar beleidswerk in de toeristische sector, maar een sterk gevoel voor locaties lag wel ten grondslag aan haar boeken, aldus Niewierra zelf. „Bij De Camino ging het om de vraag of de omgeving waarin je leeft en de mensen met wie je omgaat je denken en je voelen beïnvloeden”, zei ze in een interview met uitgeverij Luitingh-Sijthoff. De Camino gaat over de weduwe van een man die tijdens het wandelen van de pelgrimstocht naar Santiago de Compostela volkomen onverwacht zelfmoord pleegde. Deze Lotte ontdekt een verborgen verleden van haar man, die ooit als vluchteling uit Bosnië was gekomen.

Verborgen geschiedenissen zijn een constante in Niewierra’s werk: in Het dossier draaide het om onthullende Stasi-documenten, in De nomade duiken er ongerijmde herinneringen op in de verhalen de dementerende vader van de hoofdpersoon, die een verzwegen oorlogsverleden in Oost-Pruisen bleek te hebben. Dat vond zijn oorsprong in het verleden van de grootvader van de schrijfster zelf: Otto Emil Niewierra migreerde een eeuw geleden vanuit Oost-Pruisen, het huidige Litouwen, via Duitsland naar Zuid-Limburg.

Zo ontsluit Niewierra met haar thrillers telkens ook een deel van de historische werkelijkheid voor haar lezers – waarin een opvallende overeenkomst valt te zien met de Zeven zussen-serie van Lucinda Riley. Zij liet haar personages en lezers ook met bijna toeristische interesse naar de decors van haar romans kijken. Rileys populariteit is nog steeds groot: het in 2024 uitgebrachte De verborgen belofte verkocht ruim 50.000 exemplaren en staat daarmee op nummer 10 in de bestsellerjaarlijst. In de hoogste regionen van die lijst belandde wel een nieuwe naam: de Franse feelgoodschrijfster Mélissa Da Costa verkocht 122.000 exemplaren van haar roman Al het blauw van de hemel, waarin een jonge vrouw met vroege Alzheimer een camper koopt en aan een roadtrip begint.

De omzet van de Nederlandse boekenmarkt bleef in 2024 ongeveer even groot als in voorgaande jaren, maakte de Stichting CPNB donderdag bekend. Wel opvallend is dat de grootste bestseller van 2024 slechts de helft van het aantal exemplaren verkocht als de topscorer een jaar eerder: Niewierra’s 167.000 exemplaren in het afgelopen jaar staan tegenover 362.000 exemplaren van Rileys Atlas een jaar eerder.

Delen

Mail de redactie

Er bestaat briefpapier met de Amandelbloesem (1890) van Vincent van Gogh (1853-1890), een van de schilderijen waarvoor hij zich door de Japanse prentkunst liet inspireren. Niemand zal daarvan opkijken, want waar zijn die bloemetjes tegenwoordig niet op afgedrukt, je kunt er makkelijk lacherig over doen. Maar denk dan eens aan de beroemde Japanse kunstenaar Katsushika Hokusai (1760-1849), bekend van zijn Grote golf. Hokusai leverde al in 1830, tijdens zijn leven, zélf tekeningen aan zijn uitgever die bedoeld waren om op envelopjes te laten drukken.

Speciaal voor één enveloppenserie zou Hokusai honderd afbeeldingen hebben gemaakt van bekende plekken in Edo (nu Tokio). Er zijn er helaas nog maar negen bekend, en daarvan horen er twee, gedrukt in verschillende tinten Pruisisch blauw, tot de prachtige verrassingen in de tentoonstelling Vormen en formaten: de vele gedaantes van de Japanse prent in het Sieboldhuis in Leiden. Hokusai’s enveloppen liggen in een vitrine naast een tandpoederzakje uit 1821/1822 (tandpoeder is een voorloper van tandpasta) waarop een anonieme kunstenaar twee geliefden heeft afgebeeld.

Houtblokdruk

Bij Japanse houtblokprenten denk je misschien vooral aan kunstwerken, meestal iets kleiner dan ons A3-formaat, met gestileerde afbeeldingen van Japanse vrouwen, kabuki-acteurs, vogels en landschappen erop, om in te lijsten en op te hangen. Maar de Japanse houtblokdruk was een commerciële techniek waarbij tekeningen van kunstenaars op van alles werden afgedrukt: niet alleen op losse prenten en in boeken, maar ook op snackzakjes, waaiers, briefpapier, affiches en speelgoed.

In het Sieboldhuis hangen een paar prachtige negentiende-eeuwse ganzenbord-achtige houtblokgedrukte bordspellen. En speelgoedprenten uit diezelfde tijd die bedoeld waren om in stukjes te knippen en op te zetten als een kijkdoos-zonder-doos; daarmee bouwde je bijvoorbeeld een scène uit een klassiek verhaal na.

Dat is de vormen-kant van de tentoonstelling Vormen en formaten. De formaten-kant van de tentoonstelling gaat over de verschillende afmetingen van ‘losse’ Japanse prenten en de steeds veranderende modes en gewoontes daarin. Dat is een technischer verhaal en het is juist die kant van de tentoonstelling waar het enthousiasme van de makers vanaf spat – met name van de pagina’s van de zeer aan te raden tentoonstellingscatalogus.

In Europa kennen we tegenwoordig vooral de A-papierformaten, zoals het A-viertje. In de commerciële Japanse prentkunst is tussen eind zeventiende en begin twintigste eeuw een veelheid aan formaten in de mode geweest. Toen ik net schreef dat veel Japanse prenten iets kleiner zijn dan A3-formaat (29,7 bij 42 cm), doelde ik op het veelgebruikte oban-formaat van ongeveer 27 bij 39 centimeter (hoewel papier uit een iets zuidelijker regio van Japan 24 bij 37,5 cm mat). Maar papier werd ook vaak kleiner gesneden, of men begon vanuit een ander formaat dan dat van de oban-familie. De maximale prentformaten waren sowieso beperkt door de maximale grootte van de houtblokken waarmee het papier bedrukt moest worden; te brede houtblokken trekken te makkelijk krom.

Bergkershout

In de catalogus geeft Chris Uhlenbeck een grondig overzicht van tweeënhalve eeuw modes en gewoontes in drukformaten. Jim Dwinger beschrijft met evenveel gretigheid wat er bekend is over de productiekant: de bergkershoutproductie, de papierindustrie en hun relatie tot de uitgever (die het initiatief nam voor een boek of prent), de kunstenaar, de bloksnijder en de drukker.

Het papier werd van verpulpte moerbeiboombast gemaakt; op de tentoonstelling is een aantal mooie prenten te zien waarop dat proces is afgebeeld. Maar verder gaat het op deze tentoonstelling eigenlijk niet om wát er precies is afgebeeld. Toch valt er ook op dat punt veel te genieten. Zo hangt er een afdruk van de bekende Plotse wolkbreuk boven de Ohashi-brug en Atake (1857) van Utagawa Hiroshige en dat is toch alsof je ineens een oude vriend tegenkomt.

Liefhebbers van erotische prenten (shunga) komen aan hun trekken met diverse afbeeldingen in het genre ‘gigantische penis in vagina’. En met een van de grappigste prentenseries die ik ooit zag: een twaalfluik uit de collectie van het Rijksmuseum, waarop vrouwelijke sekswerkers als brandweerlieden op een ladder zijn afgebeeld, in acrobatische houdingen en met vrolijk opengesperde kutjes (toegeschreven aan Utagawa Kuniyoshi, jaren dertig van de negentiende eeuw). Elk van die prentjes meet 12,2 bij 9,1 cm, dat wilde u natuurlijk ook graag weten.

Delen

Mail de redactie

De vier hoofdpersonages in Rudi Stephans opera Die ersten Menschen koesteren ieder zo hun eigen obsessies, nadat God de mens heeft verbannen uit de Hof van Eden. Adam overpeinst achter zijn laptop een nieuw beeld van de wereld. Waar hij zich opsluit in zijn denkbeelden, zit Eva gevangen in onbevredigde fysieke verlangens. Zij hunkert naar de onbevangen en viriele Adam uit het paradijs, maar wordt opgescheept met een tobberige huisvader.

Tussen beide zonen bestaat een soortgelijke tegenstelling: Kaïn weet zich geen raad met de seksuele zwaartekracht van de aarde, en probeert in de omringende wildernis wanhopig houvast te vinden. Zijn spirituele broer Abel daarentegen staart verzaligd naar de hemel, ervan overtuigd dat hij God heeft gevonden en God hem. De giftige dynamiek is vervolgens dat Kaïn vergeefs zijn moeder begeert, terwijl zij in Abel de man van haar dromen ziet: de jonge Adam. Ingrediënten voor de eerste moord op aarde (volgens de Bijbel dan).

‘Erotisch mysteriespel’

Die ersten Menschen begon in 1912 zijn leven als toneelstuk van de Duitse filosoof Otto Börngraber, die het een „erotisch mysteriespel” noemde. En dat laatste viel niet in goede aarde. Na de première in München werd het stuk in deelstaat Beieren meteen verboden. Börngrabers rijke metaforen en poëzie geven een mooi beeld van het tijdperk waarin de psychologie opkwam en gestalte kreeg in drie Weense pioniers met ieder een eigen invalshoek: Freud (seksualiteit), Adler (macht) en Frankl (zingeving).

Stephan verklankte de woorden in 1915 weergaloos in een partituur waarin de toen oorlogvoerende aartsvijanden Duitsland en Frankrijk muzikaal versmelten. Je vindt er de wereld van Wagner naast die van Debussy. Dirigent Kwamé Ryan en het Rotterdams Philharmonisch – niet in de bak maar hoog op het podium – laten die klank golven als de oervloed in het Bijbelboek Genesis: rijk, grillig, bruisend van leven, een pendule tussen duisternis en licht.

Sopraan Annette Dasch (Eva), de baritons Kyle Ketelsen (Adam) en Leigh Melrose (Kaïn) en tenor John Osborn (Abel) zijn qua stem nog net zo krachtig als ze ruim vier jaar geleden waren bij de eerste uitvoering in Amsterdam. Het enige probleem is dat de personenregie van regisseur Calixto Bieito het viertal karakters vooral tot vleesgeworden obsessies terugbrengt. Veel menselijks is hun vreemd.

Rijke beeldtaal

Bieito staat erom bekend dat hij bekende opera’s weet om te toveren tot duistere orgies van geweld en seksuele hartstocht. En vaak werkt het. Maar kijkend naar Die ersten Menschen vraag je je soms af of de rijke beeldtaal van Bieito niet in de weg zit van noten en woorden die al hoogzwanger zijn van symboliek, waar je al oren en ogen (boventiteling) voor tekort komt. Uitgeperst en rondspattend fruit, asregens, fallussen, videobeelden van de uitgestorven Tasmaanse tijger, scheurende tentdoeken – soms bekruipt je het gevoel dat muziek, tekst en enscenering elkaar opeten. Misschien is dat de eigen onmacht. Op zo veel schoonheid en betekenis wil je goed kauwen zodat alle smaken vrijkomen.

De laatste gedachten zijn bij componist Rudi Stephan als Kaïn na zijn moord op broer Abel zeeën van lijken voor zich ziet: toekomstige doden van geweld. Het grote Duitse talent Stephan voorspelde zijn eigen lot. Enkele maanden na voltooiing van Die ersten Menschen sneuvelde hij als soldaat aan het oostfront in de Eerste Wereldoorlog.

Delen

Mail de redactie