Bij meerdere orkesten onder dirigent Jaap van Zweden is sprake geweest van grensoverschrijdend gedrag, concludeert onderzoeksprogramma Pointer (KRO-NCRV) in een uitzending die deze donderdagmiddag op YouTube is verschenen. De onderzoeksredactie van het programma sprak de afgelopen maanden meer dan vijftig musici, directie- en stafleden uit zeven van de orkesten die Van Zweden de afgelopen 25 jaar dirigeerde en ziet een „patroon van angst”.
Mensen die met Van Zweden hebben gewerkt, spreken over zijn „harde, intimiderende omgangsvormen”, schofferingen en kleineringen. Voor een aantal mensen heeft het werken met Van Zweden „blijvende impact” gehad, aldus Pointer. In de uitzending vertellen musici dat ze zich ziek melden als Van Zweden dirigeert, of hun toevlucht nemen tot kalmerende medicijnen, of alcohol om in slaap te kunnen komen.
Pointer sprak mensen die psychologische hulp zochten na met Van Zweden te hebben gewerkt, bijvoorbeeld iemand die een behandeling voor posttraumatische stressstoornis (PTSS) nodig had na samenwerking met Van Zweden.
Een onveilige werksfeer is een breder probleem voor professionele orkestmusici. Eén op de vijf voelt zich onveilig op het werk, bleek in april uit een onderzoek in opdracht van de Vereniging voor Nederlandse Orkesten.
Intimiderend
De bekendheid van Jaap van Zweden (64) als dirigent reikt ver buiten de wereld van klassieke muziekliefhebbers. De geboren Amsterdammer was van 1979 tot 1995 eerste concertmeester van het Koninklijk Concertgebouworkest. Hij was tot in 2024 chef-dirigent van het New York Philharmonic en heeft een contract getekend om vanaf september 2026 het Orchestre Philharmonique de Radio France te leiden.
Tussen 2008 en 2018 was Van Zweden chef-dirigent van het Dallas Symphony Orchestra. Zijn gedrag was toen ook onderwerp van onderzoek. The Dallas Morning News publiceerde een artikel waarin hij ervan werd beschuldigd intimiderend te communiceren met orkestleden. Van Zweden blikte in 2023 in NRC terug op die onthullingen. „[…] een orkest is een raar ding, hè. Want als ik meelevend ben, zeggen ze: hij pakt niet door. En als ik doorpak, zeggen ze: hij is veel te fanatiek. Ik begeef me op een fine line. Die ben ik nu echt aan het ontdekken. Dat vind ik heel leuk.”
Lees ook
Het interview met Jaap van Zweden uit 2023.
Een musicus uit Hongkong die, net als de meeste van de bronnen, anoniem spreekt, vertelde Pointer: „Het is niet alleen het orkest, iedereen is bang voor hem. Tot de directie aan toe.” Iemand die van 2012 tot 2022 samenwerkte met Van Zweden in Hongkong, omschrijft hem als een „maffioso” die een „omgeving probeert te creëren waarin hij de baas is van de familie”.
Toen Van Zweden vorig jaar in Nederland als gastdirigent bij het Radio Filharmonisch Orkest zou optreden, ontstond er onrust binnen het orkest. Een deel van de musici wilde niet met hem werken.
Zelden klachten
Zes orkestbestuurders, van wie sommigen niet meer in functie, geven tegenover Pointer aan ‘informeel’ op de hoogte te zijn van de werkcultuur onder Van Zweden, maar zelden klachten te hebben ontvangen over zijn functioneren. Ze noemden ook de „muzikale en commerciële successen” die onder zijn leiding behaald zijn.
Dirigent Van Zweden reageert ook in de uitzending. Hij zegt de feitelijkheid van de getuigenissen niet goed te kunnen beoordelen, maar toont zich wel geschokt door het beeld dat uit die verhalen naar voren komt. „Mijn stijl van leidinggeven mag nooit aanleiding zijn voor ongezonde stress of slapeloze nachten.”
Hij benadrukt ook dat zijn carrière dertig jaar omspant, en dat hij met ruim vijfduizend orkestleden heeft gewerkt, „de ene dag in New York, de andere dag in Seoul”.
„De realiteit is dat ik als dirigent voortdurend mensen aanspreek op wat we kunnen verbeteren. Soms gebeurt dat op intense toon en als dat in het bijzijn is van 120 andere musici, is dat niet altijd even prettig. Ik weet dat ik veeleisend kan zijn, maar dat is altijd gericht op het collectief, en nooit op de persoon. Overigens, Amsterdamse directheid is mij ook niet vreemd. Dat mag echter nooit een excuus zijn voor een werkomgeving die tot verkramptheid leidt of het gebruik van kalmeringsmiddelen.”
Van Zweden geeft aan graag te horen hoe het in het vervolg beter kan: „De verhalen raken me, want een dirigent moet zijn orkest altijd goed aanvoelen. Alleen dat leidt tot een perfecte harmonie. Ik sta natuurlijk open voor kritiek. Als mijn manier van werken beter kan, hoor ik dat graag.”
Lees ook
Een psycholoog over hoe grensoverschrijdend gedrag op het podium ontstaat, en kan blijven bestaan.
Bekijk hier de uitzending van Pointer:
