Uit een dinsdag gepubliceerd onafhankelijk onderzoek naar de bedrijfscultuur binnen het Amsterdamse theatergezelschap ITA blijkt dat 1 op de 3 medewerkers de afgelopen jaren te maken heeft gehad met grensoverschrijdend gedrag. In het onderzoek worden gevallen genoemd van intimidatie, treiteren, fysiek en verbaal geweld, seksueel overschrijdend gedrag, discriminatie en machtsmisbruik.
Met name onder Ivo van Hove, tussen 2001 en 2023 artistiek directeur van ITA, was sprake van „een angst- en doofpotcultuur”, aldus de onderzoekers. Ook was de werkdruk zeer hoog, vanuit het idee dat bij ITA „topsport” moet worden beoefend. „Je gaat pas niet op, als je doodgaat”, aldus een oud-medewerker in het rapport. Clayde Menso, in april 2022 aangetreden als algemeen directeur van ITA, reageert op vragen.
Het rapport heeft de cultuur bij ITA vanaf 2021 onderzocht. De conclusies zijn pijnlijk. Hoe verklaart u dat dit grensoverschrijdende gedrag zo lang heeft kunnen doorgaan?
Clayde Menso: „Bureau Verinorm, dat het onderzoek heeft verricht, constateert dat dit kon voorkomen in een cultuur waar onvoldoende is ingegrepen en mensen niet voldoende zijn aangesproken. Daardoor werd ongewenst gedrag genormaliseerd. Er bestond geen open aanspreekcultuur. Ook de hiërarchie binnen het ensemble en de organisatie heeft een grote rol gespeeld.”
Wat belette de huidig artistiek directeur Eline Arbo en uzelf om in te grijpen?
„We hebben de afgelopen periode al het nodige gedaan om te werken aan de sociale veiligheid. We hebben een externe vertrouwenspersoon aangesteld. Voor mijn komst in 2022 bestond er al een regeling ongewenste omgangsvormen. Er zijn trainingen voor mensen in managementfuncties begonnen. Er is een intimiteitscoördinator voor het ensemble. Eline Arbo heeft incheck-momenten ingesteld – voelt iedereen zich goed? Dat soort dingen. Over sociale veiligheid moet je constant het gesprek voeren: het is nooit af.”
Grenzen stellen
Ook in 2021 en 2023 verrichtte ITA al twee interne onderzoeken naar aanleiding van klachten van medewerkers over grensoverschrijdend gedrag. In 2022 staakten de technici omdat ze werden overvraagd door de artistieke leiding. Ondanks de regeling ongewenste omgangsvormen die in 2021 werd ingesteld, blijkt uit het onderzoek van Verinorm dat de meeste gevallen van grensoverschrijdend gedrag plaatsvonden in 2022 en 2023. In 2024 hebben volgens het onderzoek tot nu toe 18 medewerkers ervaringen gemeld van voornamelijk intimiderend grensoverschrijdend gedrag. De bottom-line bij grensoverschrijdend gedrag is: spreek de ‘plegers’ of ‘daders’ aan. Stel een grens.
Heeft u als directeur voldoende ‘Ho’ geroepen?
Clayde Menso: „Heel goed dat je dat zegt. Dat is precies wat het rapport beschrijft: mensen zijn onvoldoende aangesproken, er was sprake van diffuus leiderschap in de driekoppige directie. Er werd geschoven met verantwoordelijkheden.
„Dat feit – het onvoldoende ingrijpen – nemen wij heel serieus. Daarom zijn we nu ook transparant over het huidige onderzoek. Van medewerkers krijgen we te horen dat ze zich nu veel veiliger voelen bij de huidige directie. De organisatie voelt opener. Mensen zijn tevredener.”
Het onderzoek wijst ook op veel recente meldingen van grensoverschrijdend gedrag, uit 2024.
„Dat er meldingen zijn, staat niet gelijk aan incidenten. Er kunnen meerdere meldingen zijn van één incident. Ik ben er heel erg voor dat mensen de weg weten te vinden naar hun leidinggevende wanneer iets ze niet zint. Dat zeg ik ook tegen collega’s: meld dit aan je leidinggevende, aan de vertrouwenspersoon, aan de directie, desnoods aan de Raad van Toezicht. En ja, wij zullen onze meldstructuur ook scherper onder de loep nemen. We omarmen alle conclusies en aanbevelingen van het onderzoek. Wat wij doen is zeker geen papieren tijger.”
U huurt komend seizoen opnieuw twee keer Ivo van Hove als gastregisseur in bij ITA. Terwijl er onder zijn leiding volgens het onderzoek een angstklimaat ontstond.
„Ik wil nogmaals benadrukken dat niet bij alle beklaagden grensoverschrijdend gedrag is vastgesteld en dat het grensoverschrijdend gedrag heeft kunnen plaatsvinden in een cultuur waarin te weinig is ingegrepen.”
Onder de genoemde ‘plegers’ van grensoverschrijdend gedrag zijn ook steracteurs uit het vaste ensemble. Ook zij (namen bekend bij NRC) staan komend seizoen breed geprogrammeerd. Hoe past dat in streven naar een sociaal veiliger klimaat met meer zorg voor slachtoffers?
„We gaan de komende tijd met de betreffende personen in gesprek. We gaan per betrokkene kijken wat passende maatregelen zijn. Meer kan ik er niet over zeggen, in het kader van de privacy.”
Jarenlang misbruik
Aan de basis van het cultuuronderzoek door Verinorm lagen de uitspraken die ensemble-actrice Hélène Devos in de herfst van vorig jaar op Instagram deed over het „jarenlange mentale en fysieke misbruik” waaraan zij is blootgesteld bij ITA. ITA gelastte daarop, voorafgaand aan het bredere onderzoek, een persoongericht onderzoek naar Devos’ meldingen. Ook de conclusies daarvan zijn gisteren gedeeld. In de zaak van Devos was sprake van grensoverschrijdend gedrag, het al dan niet intentioneel toebrengen van fysieke pijn tijdens het toneelspel, schreeuwen en verbaal misbruik.
Volgens de advocaat van Devos heeft haar cliënt, ondanks herhaaldelijke verzoeken, nog geen inzage gehad in haar eigen onderzoek. Waarom niet?
„Over het persoonlijke onderzoek van Devos doe ik geen uitspraken. We hebben alle betrokkenen geïnformeerd over de resultaten van het brede cultuuronderzoek. Met sommigen hebben we al gesproken, met anderen gaan we dat nog doen.”
Lees ook
Harde woorden en minder subsidie voor ITA
Ook de Raad voor Cultuur sprak zich vorige week, bij de bekendmaking van de meerjaren-subsidies, kritisch uit over ITA en kortte substantieel op de aangevraagde subsidie. Het gezelschap zou „te weinig concreet reflecteren op de sociale veiligheid en de hoge werkdruk.” ITA gaat het advies van de Raad voor Cultuur aanvechten, zo maakte het gezelschap vorige week aan het personeel bekend.
Hoe kijkt u aan tegen de conclusies van de Raad?
„Ik vind die uitspraak heel ingewikkeld. We hebben de werkdruk aangepakt en activiteiten verminderd – daar zijn we open over. Daarvoor worden we juist geprezen door de Amsterdamse Kunstraad. Het kan toch niet zo zijn dat als er binnen je organisatie iets misgaat op het gebied van sociale veiligheid en je bent daar transparant over, je daarvoor wordt afgestraft?”
De kritiek van de Raad was niet dat ITA transparant was, maar dat er te te weinig transparantie was – tot heel kort geleden.
„In het onderzoek zoals het nu voorligt, is wel degelijk sprake van veranderingen. En die worden ook gesteund door mensen die bij ons werken. We vechten het advies van de Raad aan, we gaan er vol voor. Ik geloof hartstochtelijk in wat wij betekenen, voor de sector, het land en de landen om ons heen.”
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data124735612-304f29.jpg|https://images.nrc.nl/np6BnIq3isDYqsPEJ3XCmpt763Y=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data124735612-304f29.jpg|https://images.nrc.nl/IGvj0EEUjmSfsLy6mf-OSagkIVs=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data124735612-304f29.jpg)
