Zijn kalme, zorgvuldige spreektrant past bij de raadselachtige stoïcijn, zoals de Belgische topondernemer Thomas Leysen in eigen land vaak wordt omschreven. Liever was hij die onbekende bekende gebleven, in de luwte van waaruit hij al decennia leidinggeeft aan tal van industriële ondernemingen. Liever ook gaf hij geen interviews over de andere dingen die hij doet, zoals zijn rol als president-commissaris van Mediahuis, eigenaar van onder andere NRC.
Maar een reeks werkbezoeken aan het Hongarije van premier Viktor Orbán hebben in Leysen een vuur aangewakkerd.
„Ik heb tijdens die Hongaarse reizen geleerd wat het betekent wat daar gebeurt: wie kritiek heeft is een vijand van het regime, en die vijand moet op alle mogelijke manieren het leven zuur worden gemaakt. Dat is niet hoe ik mij Europa voorstel.”
Het was het begin, zegt hij in zijn werkkamer in het Antwerpse kantoor van Mediahuis, van een „besef” dat hij iets moest doen om autocraten als Orbán weerwoord te geven. In 2021 was Leysen medeoprichter van investeringsfonds Pluralis dat onafhankelijke media in Midden- en Oost-Europa beschermt tegen overname door oligarchen die gelieerd zijn aan naar autocratie neigende regeringen. Eén van de investeerders in Pluralis is filantroop-miljardair George Soros.
In de Vlaamse krant De Standaard sprak Leysen recent zijn zorgen uit over president Donald Trump die hij verantwoordelijk acht voor de „erosie van de rechtsstaat” in de Verenigde Staten.
Heeft u dezelfde zorgen als het gaat over Europa?
„Ja, want in een aantal landen in Europa is de aanval op de rechtsstaat al een aantal jaren bezig. En er komen andere zorgelijke ontwikkelingen, in Roemenië en Tsjechië, op ons af. Natuurlijk is het aan ieder soeverein land om te kiezen voor een populist of een extremist als leider. Maar het wordt problematisch als je in Europa meer leiders krijgt die aan de beginselen van de rechtsstaat tornen. Dat is als een gif in de Europese Unie.”
Het wordt problematisch als je in Europa meer leiders krijgt die aan de beginselen van de rechtsstaat tornen
Is het besmettelijk? De Hongaar Orbán besmet Trump, besmet de Slowaakse leider Fico, besmet de Servische leider Vucic, et cetera?
„Autocraten zijn er altijd en overal in de geschiedenis geweest. Maar iemand als Orbán is inderdaad een voorloper gebleken. Is hij besmettelijk? Ja, voor een stuk wel. En de besmetting wordt gevoed door Russisch geld en Russische propaganda. Het is een fenomeen waarop we niet waren voorbereid, en dat kan leiden tot een fundamentele aantasting van de Europese Unie. Dat bepaalde politieke bewegingen niet in het Europese project geloven, is hun goed recht. Maar we moeten wel heel alert zijn op elke aantasting van de rechtsstaat. Daar gaat het mij om. En mijn persoonlijk engagement is op het terrein waar ik impact kan hebben: ervoor zorgen dat de onafhankelijke pers, cruciaal in een democratie, behouden blijft.”
U heeft daar het financieringsvehicle Pluralis voor opgericht. Pluralis schenkt geld?
„Nee, we investeren in een journalistiek medium dat ons om hulp vraagt, en hanteren vervolgens bedrijfseconomische principes. Maar het is allereerst een impactinvestering waarbij we van begin af aan aanvaarden dat de return on investment niet aanzienlijk zal zijn. Hoofddoel is om bij te dragen aan het pluralisme van de pers in Europa. We doen dat als Mediahuis, bijgestaan door andere aandeelhouders, zoals stichtingen, vermogende families en andere mediabedrijven.”
Bent u met Pluralis overal welkom?
„Het eerste project was in Polen. Polen had toen ook een regering [de ultraconservatieve PiS-regering] die de drang voelde de media maximaal onder controle te brengen. Van de openbare omroep was al een spreekbuis van de regering gemaakt. Bij een regionale krantengroep die in staatshanden was gekomen werden in een paar dagen tijd de hoofdredacteuren ontslagen. De Poolse staatsoliemaatschappij stond op het punt een van de meest gezaghebbende kranten in het land, Rzeczpospolita, over te nemen. En daar hebben we op het laatste moment kunnen interveniëren.”
U heeft die krant kunnen redden?
„Ja, want anders was daar hetzelfde gebeurd: de hoofdredactie ontslaan en er een getrouw partijorgaan van maken. Rzeczpospolita is een soort Poolse Financial Times. Niet progressief, eerder conservatief. Maar onafhankelijk, met een kritische blik op PiS én op de oppositie. Het zinde de PiS-regering niet. Wij vonden het belangrijk dat die krant bleef bestaan en hebben geïnvesteerd. En we voeden de krant met expertise vanuit Mediahuis, om sterker te staan in het digitale tijdperk. We zullen daar zeker vijf tot tien jaar aandeelhouder blijven, totdat de missie van Pluralis is volbracht.”
In Polen is het gelukt. En in Hongarije?
„In Hongarije is het niet gelukt. De belangrijkste media zijn in handen gekomen van een groep van Orbán-gezinde ondernemers. Het is er heel moeilijk geworden: er is nu ook Hongaarse wetgeving waardoor elk onafhankelijk en kritisch journalistiek platform dat geld uit het buitenland aanneemt, als zogenaamde buitenlandse agent kan worden vervolgd. Dat is wat er gebeurt in een autocratie. Autocraten scherpen hun gereedschap steeds verder aan.”
Is Pluralis actief in het Slowakije van premier Robert Fico, een geestverwant van Orbán?
„We hebben daar een minderheidsbelang genomen in een kleinere mediagroep, Petit Press, die heel erg onder druk van de regering is gekomen. Een met de regering bevriende groep ondernemers probeerde er de macht te grijpen. Kritische journalisten zijn door de Fico-regering al afgeschilderd als staatsvijanden of „Soros-varkens”. Maar we hebben daar moedige journalisten, en er is publiek dat die kranten wil blijven lezen en de websites wil blijven bezoeken. We kunnen daar opereren, maar het is niet altijd even makkelijk, zeker niet voor de mensen ter plaatse.”
Zo meteen gaan ze in Slowakije kritische journalisten afschilderen als „Thomas Leysen-varkens”. Heeft u daar al over nagedacht?
„Nee. Maar goed, dat element van intimidatie is eigen aan het draaiboek van autocraten: mensen brandmerken, intimideren.”
Wordt de urgentie waarmee u Pluralis hebt opgericht voldoende gevoeld bij de huidige Europese politieke leiders?
„Vandaag gelukkig meer en meer, maar het is spijtig dat het zo lang heeft geduurd. Europese politieke partijen in het Europese Parlement hebben een aantal van die naar autocratie neigende politici te lang binnen hun eigen rangen getolereerd. Er is te lang weggekeken, te lang gedraald met het inzetten van een mechanisme zoals de conditionaliteit, waarmee nu de uitkering van EU-geld aan rechtsstaatschenders kan worden stopgezet. Met het verbinden van de geldtransfers aan respect voor de rechtsstaat en de bestrijding van corruptie is heel lang gewacht. Het heeft leiders als Orbán voldoende tijd gegeven om thuis hun systeem uit te bouwen.”
Mijn zorgen zijn groot, als je ziet hoe politieke tegenstrevers in landen als Hongarije en Slowakije monddood worden gemaakt
Is het fenomeen van autocratische leiders die in eigen land de media gijzelen nog te stoppen in Europa?
„Niets is onomkeerbaar, er zijn in die landen nog lokale uitgevers die moedig doorgaan. Onder West-Europese uitgevers die er actief zijn is de tendens wel om zich terug te trekken uit dat moeilijke vaarwater. Maar niet alles is verloren. Er moet wel voor gevochten worden. Vrije pers is een pijler onder een rechtsstaat. En mijn zorgen zijn groot, als je ziet hoe politieke tegenstrevers in landen als Hongarije en Slowakije monddood worden gemaakt.”
Pluralis, gezeteld aan de Nes in Amsterdam waar ook de NRC-redactie werkt, valt onder Mediahuis, eigenaar van NRC, De Telegraaf en Vlaamse kranten zoals De Standaard. Zijn er kranten binnen Mediahuis geweest die weerstand voelden tegen de activiteiten van Pluralis?
„Er heerst eerder een gevoel van fierheid, dat wij ons engageren. We delen de expertise die we in Nederland en Vlaanderen hebben met de collega’s in Midden- en Oost-Europa. We lopen met Pluralis niet te koop, maar ik denk dat binnen Mediahuis er overwegend heel positief over wordt gedacht. Veranderen we met Pluralis de wereld? Wellicht niet. Maar ik ben er trots op dat we eraan bijdragen dat onafhankelijke, kritische media weerbaar blijven.”
Heeft u al nagedacht over de mogelijke EU-uitbreiding, met Balkanlanden en Oekraïne, Moldavië, Georgië – landen waar onafhankelijke media ook flink onder druk staan?
„Ja, we kijken daar al voorzichtig naar, maar de middelen van Pluralis zijn beperkt. We hebben nu 50 miljoen euro opgehaald als kapitaal. Maar zeker als we nog enkele grote projecten op ons bord krijgen, zijn extra investeerders zeer welkom. We gaan ons nergens opdringen. We willen alleen ergens opereren waar we worden gevraagd, en zonder een politieke voorkeur voor de vragende partij.”
Uw vader André Leysen, grondlegger van tal van ondernemingen, was als 16-jarige jongen lid van de Hitlerjugend-Flandern, waarover hij later zijn spijt betuigde. In 1976 richtte hij de uitgeverij op waaruit het huidige Mediahuis is ontstaan. Is die beladen familieachtergrond voor u een extra motivatie geweest bij de oprichting van Pluralis?
„Mijn vader was in de oorlog een jongeman, ging in Antwerpen naar de Duitse school en is in het nazi-gedachtegoed meegenomen. Hij heeft daar na de oorlog zeer snel zijn lessen uitgetrokken, en heeft daar ook over geschreven. Met die lessen heeft hij ons, zijn kinderen, opgevoed.”
Zou je kunnen zeggen dat hij zijn schuld heeft ingelost? En bent u in zijn kielzog ook nog altijd een schuld aan het inlossen?
„Nee. Ik vind dat ik, geboren in 1960, geen verantwoordelijkheid heb voor wat in de jaren dertig en veertig in de vorige eeuw is gebeurd. Maar ik heb wel vanuit mijn opvoeding meegekregen dat als je de mogelijkheden en middelen hebt, je ook je betrokkenheid met de maatschappij moet tonen. Dat is wat ik nu doe.”
