Ineens is Joera daar, uitgeruild door de Russen. Maar duizenden andere Oekraïners wachten nog op hun krijgsgevangen familieleden

Niemand in Oekraïne weet zeker welke krijgsgevangenen de grens over komen voordat ze er zijn. Met gespannen gezichten staat een haag Oekraïners langs een rondweggetje. Hier komen de vrijgelaten mannen straks in bussen binnenrijden.

Langs de rondweg worden leuzen ingezet: „Poetin is een lul” en „Oekraine overwint alles”. De kreten sterven weg, de spanning is te groot. De meesten aanwezigen zijn het huilen nabij. Sommigen tranen in stilte. Echtgenoten, ouders, zoons, dochters dragen geel-blauwe vlaggen en houden foto’s vast van in de oorlog vermist geraakte mannen.

Ineens klinken er claxons. Het gonzen van busmotoren. „Welkom! welkom! welkom!”, galmt het. Kortgeschoren mannen in gevangenislompen stappen uit en stellen zich op in een rij. Ze kijken vermoeid, overweldigd, en krijgen eerst een medische controle. De aanwezige burgers drommen om hen heen met de foto’s. Heeft iemand nieuws over hun geliefden?

„JOERA!”, klinkt het paniekerig. „Joera!!! Waar ben je? Joera!” Een huilende jonge vrouw met lang zwart haar in een spijkerbroek baant zich een weg door de menigte. Ze blijkt net een sms’je te hebben gekregen dat haar man bij de gevangenen zit.

De gevangenenruil is het enige tastbare resultaat van de door Moskou bombastisch aangekondigde en vervolgens halfslachtig ingezette vredesbesprekingen, half mei in Istanbul. In de afgelopen drie dagen wisselden Oekraïne en Rusland in totaal tweeduizend gevangenen uit.

Vrede raakt ondertussen alleen maar verder weg: Moskou voerde vrijdag- en zaterdagnacht zware bombardementen uit op Kyiv en andere steden. Zaterdagnacht stuurde Rusland 69 kruisraketten en meer dan tweehonderd kamikazedrones, aldus de Oekraïense luchtmacht. Verscheidene huizen en flats raakten beschadigd. Zeker vier burgers kwamen om het leven, enkele tientallen raakten gewond.

Zelfs president Donald Trump zou afgelopen week hebben toegegeven dat Rusland niet echt geïnteresseerd is in vrede. Trump ging er tot nu toe prat op dat het Kremlin alleen maar vriendelijke woorden uit Washington nodig had om de verwoesting van Oekraïne te staken.

Oekraïne zei deze maand dat Rusland naar schatting nog achtduizend krijgsgevangenen vasthoudt. Officiële cijfers zijn er niet, beide strijdende partijen houden de aantallen geheim. President Volodymyr Zelensky maakte begin dit jaar wel bekend dat er nog tienduizenden militairen vermist zijn.

Het uitwisselen van gevangenen en lichamen was afgelopen jaren het enige waarover Rusland en Oekraïne nog met elkaar spraken. Tot nu toe zijn er al meer dan 5.700 krijgsgevangenen teruggekeerd, in 65 keer ruilen. De meeste aanwezigen wacht dus geen weerzien – maar de hoop blijft op een bekend paar ogen in de menigte. Of een flintertje nieuws.

Stralend

Olena (36) heet de vrouw die het sms’je kreeg. Ze komt uit de regio Vynnitsja. Dit vertelt ze later, rustig, stralend, nadat ze haar man eindelijk heeft gezien. Haar Joera raakte zeker zes maanden geleden vermist bij de zwaarbevochten stad Pokrovsk, in het oosten.

In de afgelopen maanden kreeg ze via een andere vrijgelatene te horen dat Joera bij hem in de barak had gezeten in een Russisch krijgsgevangenenkamp. Dat hij gewond was aan zijn benen. En nu is hij hier. „Hij is zo dun geworden”, zegt Olena. „Maar belangrijker is dat hij thuis is. Ik ga gebakken eieren voor hem maken met salo.” Een Oekraïense delicatesse van varkensvet.

Na zijn medische controle staat Olena bij Joera. Hij heeft nieuwe schoenen en kleding gekregen. Olena heeft lange pastelroze nagels en aait met haar duim over zijn hand. Ze schuift zijn jas bij zijn pols opzij en ziet schrammen van knevelingen. Ze kijkt hem vragend aan. Hij haalt verontschuldigend zijn schouders op.

Het is een van de weinige gelukkige verhalen van de dag. Serieus bekijken de vrijgelatenen een voor een de honderden foto’s die hun worden voorgehouden. Niet gezien, knikken ze. Niet gezien. Het is de enige manier om informatie over gevangenen te verkrijgen. Hopend op het geheugen anderen oud-gevangen. Hopend dat iemand nog op zijn foto lijkt.

Een meisje met donkerbruin haar in een vlechtje heeft roodomrande ogen. In haar armen draagt ze een portretje van een knappe jonge man met een baardje, glimlachend achter het stuur. Terwijl de stoet mannen voorbijtrekt, schudt ze met tranen in haar ogen haar hoofd. Haar Jaroslav zit er niet bij. Sinds juli is hij zonder enig bericht vermist.

Ergens in de menigte barsten een moeder en dochter in tranen uit. Twee vrijgelaten militairen zeggen vader Vitaly levend bij hun in de gevangenis te hebben gezien. Al een jaar hadden ze niets over hem gehoord.

De aanwezigheid van journalisten is hier onder voorwaarden: geen vragen over iemands rol bij het leger, geen vragen over martelingen, geen lange interviews die veel energie kosten. Geen Russisch praten: dat kan schrik opwekken bij mensen die net uit gevangenschap komen. „En bedenk dat de bevrijde verdedigers in een informatievacuüm hebben geleefd, zonder toegang tot objectieve informatie. Hou daar rekening mee”, aldus de legerwoordvoerder.

Uit rapportage van de VN-mensenrechtenmissie in Oekraïne bleek vorig jaar dat 95 procent van de in Rusland vastgehouden krijgsgevangenen wordt onderworpen aan marteling. Deze praktijk is „wijdverbreid en systematisch”, stelde het hoofd van de missie, Daniel Bell. Krijgsgevangenen rapporteren onder meer te worden geslagen met metalen staven, te worden geëlektrocuteerd.

Het folteren begint al bij de eerste ondervragingen. Een ex-krijgsgevangene legde in 2022 bijvoorbeeld aan NRC uit dat hij dagelijks kokendhete soep kreeg, en slechts enkele minuten om die op te eten. In tegenstelling tot Oekraïne laat Rusland geen waarnemingsmissies van het Rode Kruis toe in zijn gevangenissen.

Krim-Tataar

Elmira Baranov staat in de menigte met een grote foto van haar zoon, in de hoop nieuws op te vangen over waar hij gevangen zit. Ze heeft lichtbruin haar en groene ogen en is Krim-Tataar.

De Krim-Tataren werden in 1944 massaal van hun geboortegrond gedeporteerd, op bevel van Sovjet-dictator Jozef Stalin. Tienduizenden van hen overleefden dit niet. Elmira groeide op in ballingschap, in Oezbekistan. In de jaren tachtig en vooral na de onafhankelijkheid van Oekraïne in 1991 konden velen van hen repatriëren naar de Krim.

De meeste Krim-Tataren hebben Moskou dit nooit vergeven, en steunen fel Oekraïne. Rusland vertrouwt hen niet en onderdrukt de Krim-Tataarse cultuur en organisaties. Vooral de mannen worden geregeld zonder al te veel aanleiding gearresteerd.

Elmira’s gezin ontvluchtte de Russische bezetting van de Krim al in 2016. Haar zoon Ernest heeft grote bruine ogen, is pas 23 en al sinds de zomer van 2022 vermist. Dat najaar hoorde ze nog van een vrijgelaten gevangene uit Marioepol dat hij haar ‘Ernie’ zag in een beruchte gevangenis in het bezette Makiivka, in Donetsk. Sindsdien kreeg ze geen enkel nieuws meer over hem.

Maar ze geeft niet op. „Ik krijg al twee jaar de opdracht om rustig te blijven en af te wachten. Dan zeggen ze: ‘Er zijn zo veel jongens vermist, waarom denkt u dat uw zoon bijzonder is? We werken aan de terugkeer van iedereen.’ Ja, ik weet dat ik niet de enige ben, er zijn veel van zulke jongens. Maar voor mij is hij de enige. Mijn hele leven heb ik gedacht aan de gemeenschap. Maar wil ik niet meer aan iedereen denken. Ik wil mijn zoon terug.”

Twee blonde jongeren in zwarte sweaters leunen tegen een hekje en staren wezenloos voor zich uit. Volodymyr (25) en zijn zusje Polina (16) houden verschillende foto’s van dezelfde man vast: hun vader Vitaly. Hebben ze geen nieuws gehad? „Jawel, we zijn heel blij” zegt Polina rustig, nog steeds uitdrukkingsloos. „Iemand heeft onze vader herkend”, zegt Volodymyr. Hij raakte half januari vermist bij gevechten in de regio Loehansk. Het staat bekend als een van de plekken in het oosten van Oekraïne waar het zwaarst gevochten is. Maar Vitaly zat ook in de verdediging bij andere beruchte belegeringen: bij Bachmoet, bij Avdiivka.

„Nu weten we dat hij nog leeft”, zegt Polina. Met zo’n bericht kan de familie naar de coördinerende staf van de strijdkrachten en een verzoek indienen om hem te laten registreren als krijgsgevangene. Daarmee kan hij op de lijst komen en kan Oekraïne vragen om zijn uitwisseling. Als degene die hun vader herkende zich niet vergist heeft, tenminste. Om het zeker te weten komen ze ook bij volgende gevangenruil terug met dezelfde vraag: heeft iemand deze man gezien?

Correctie (25 mei 2025 om 16.35 uur): In een eerdere versie van dit artikel stond dat Rusland en Oekraïne de afgelopen dagen in totaal duizend gevangenen uitruilden, dit moet tweeduizend zijn. Dat is hierboven aangepast.



Delen





Mail de redactie