In ‘Schopenhauer’ is de filosoof monter, kleinzerig, megalomaan en (natuurlijk) een pessimist

Posted on November 11, 2024 by admin

„Weet je wat het allerbeste is? Niet geboren worden.” Daar is het voor de mensen in het publiek natuurlijk te laat voor – die optie is ze al lang en breed ontnomen. Dan maar door naar de volgende vraag. Weet het publiek wat het op één na beste is? Precies: zo snel mogelijk doodgaan. En dood, dat gaan we gelukkig allemaal. Arthur Schopenhauer – lange baard, witte blouse, zwart giletje, nette broek – kijkt met zijn handen op zijn rug de zaal in. Zijn glimlach oogt opgewekt. Tevreden. Hij wilde de voorstelling „optimistisch beginnen”.

Schopenhauer is het vijfde deel van een door Stefaan van Brabandt geschreven en geregisseerde theaterreeks rond grote filosofen. Eerder deed hij in samenwerking met theatergezelschap Het Zuidelijk Toneel al personen als Simone de Beauvoir en Spinoza herleven op het podium. Nu is het dus de beurt aan de man die onder andere bekend werd door zijn frase ‘Het ergste moet nog komen’.

Uitermate ingenomen

In de monoloog die Van Brabandt schreef voor Schopenhauer (gespeeld door Damiaan De Schrijver), toont de filosoof zich uitermate ingenomen met het feit dat hij meer dan anderhalve eeuw na zijn dood een zaal geïnteresseerden mag toespreken. Het zou tijd worden, vindt Schopenhauer zelf: het grootste deel van zijn leven (1788-1860) wilden maar weinigen naar hem luisteren. En dat terwijl hij, zo roept hij herhaaldelijk, „het wereldraadsel” definitief had opgelost.

Maar luisteren? Ho maar. Om zijn werk gepubliceerd te krijgen moest hij zélf uitgevers benaderen; zélf voor de kosten opdraaien. Respons op zijn boek (De wereld als wil en voorstelling) bleef vrijwel geheel uit. Als begin dertiger probeerde Schopenhauer zijn denkbeelden dan maar aan de man te brengen op de universiteit van Berlijn, waar op dat moment ook concullega Hegel („die blaaskaak!”) filosofie doceerde. Doelbewust roosterde Schopenhauer zijn colleges in op dezelfde tijden als die van Hegel – met als resultaat dat Schopenhauers zalen nagenoeg leeg bleven.

Liefde voor poedels

Van Brabandts tekst laveert knap tussen feiten en anekdotes over het leven van de filosoof en de ideeën waar hij jaren en jaren aan bleef schaven. De voorstelling voelt als het type college waarin je evenveel te weten komt over de te behandelen theorie als over het persoonlijke leven van de docent, omdat die zich soms bewust, soms onbewust, blootgeeft. Schopenhauer vertelt over de moeizame band met zijn moeder, over de suïcide van zijn vader. Over zijn afkeer voor mensen en liefde voor poedels. De verbanden tussen Schopenhauers jeugd, karakter en denkbeelden lees je tussen de regels door.

Daarmee is de bijna anderhalf uur durende monoloog behoorlijk informatiedicht, maar De Schrijver werkt zich er zo soepel en natuurlijk doorheen, dat de voorstelling van begin tot eind vermakelijk blijft. Dat is best een prestatie, want de uitvoering leunt geheel op zijn schouders: hij speelt de voorstelling in zijn eentje in een wel erg sober en stil decor. Maar met zijn pretogen en energie balanceert De Schrijver die schaarste uit. Zijn Schopenhauer is monter, kleinzerig, een tikje megalomaan en (natuurlijk) een overtuigd pessimist.

Juist dat pessimisme schept ook ruimte voor luchtigheid. We lijden allemaal onder het leven, verzucht Schopenhauer. Dus heb medelijden. Heb geduld. „Wees een beetje lief voor elkaar.”

Op het filmfestival in Dharamsala geven onafhankelijke makers elkaar steun en moed

admin
November 13, 2024
0

‘Het voelt alsof ik terugkeer uit een andere wereld”, verzucht een jonge Indiase vrouw – paarsgeverfd lang haar, stevige stappers, een grote wollen sjaal om de schouders geslagen. „Drie films in één keer achter elkaar kijken, allemaal zo verschillend… en dan is het festival pas begonnen!” Het is donderdagavond, nog geen acht uur. In de Indiase Himalaya is het dan al donker. Ze kijkt naar beneden, waar de lichtjes van de Noord-Indiase bergstad Dharamsala te zien zijn. „Dít is trouwens ook een wereld op zich.”

Ritu Sharma en haar vriend Arib bezoeken het jaarlijkse Dharamshala International Film Festival (DIFF). Dharamsala en het aangelegen McLeod Ganj zijn bekend als hoofdkwartier van de Tibetaanse gemeenschap, die na de Chinese inlijving van Tibet in 1959 van de Indiase overheid toestemming kreeg zich daar te vestigen. Onder aanvoering van de dalai lama streken de bannelingen er neer. Die mystiek en tragiek, en de Himalaya, trekken al jaren toeristen en kunstenaars.

Foto Lisa Dupuy

Vidhika Ruhal, 23 uit New Delhi

Ze zijn met z’n achttienen: zestien studenten van de opleiding Film Studies van de universiteit van Delhi, met twee docenten. De meeste klasgenoten zijn aspirant-filmmakers, maar Ruhal kijkt liever „naar de mensen die naar films kijken. Als een socioloog. Cinema is altijd een belangrijk onderdeel geweest van onze cultuur, maar dat sociale aspect is bijna verdwenen.” De vermaarde single screens, filmhuizen waar één titel draait waardoor de film een collectieve ervaring wordt, hebben in heel India plaatsgemaakt voor multiplexes met meer schermen en vertoningen tegelijkertijd. „Je hebt weinig andere keus dan Bollywoodblockbusters. Hoogstens worden Amerikaanse onafhankelijke producties gepromoot.”

Op DIFF vinden de studenten wél Indie-projecten van Indiase of Aziatische bodem. En kijken ze dus samen. „Niet iedereen vindt hetzelfde leuk of interessant, maar dat levert juist boeiende gesprekken op als we ’s avonds in het hostel samen dineren.”

De Tibetaanse taal- en kostschool (Tibetan Children’s Village, TVC) is de festivallocatie: het auditorium doet dienst als hoofdzaal. De blokkenschema’s van filmvertoningen en panelgesprekken hangen naast grote muurschilderingen waarop de leerlingen boeddhistische levenslessen meekrijgen. Over het basketbalveld hangen gebedsvlaggen en lampjessnoeren, er zijn twee opblaasbare zalen met scherm opgericht. Leerlingen in blauw-groene uniforms knallen op vrijdagmiddag, tijdens de lespauze, met groot plezier tegen de springkasteelachtige wanden – de scènes van het dromerige Viet & Nam, een liefdesverhaal over twee Koreaanse mijnwerkers, trillen mee. De klas krijgt een standje.

Indieproducties

Doel van het festival is Indiase en internationale onafhankelijke films een steuntje in de rug te geven, in het immense land dat bekendstaat als filmgek. In India maken de ‘-woods’ de dienst uit: de studio-industrie per taal en locatie, zoals Bollywood (in het Hindi), Tollywood (in het Bengaals) en Sandalwood (Kannada). Het zijn vaak grootschalige en uitbundige producties. Indieproducties hebben het lastiger.

Zo gooide Santosh in Cannes hoge ogen, de film komt binnenkort in Amerikaanse bioscopen. In India is nog geen distributeur gevonden, vertelt hoofdrolspeelster Shahana Goswami na vertoning van de politiefilm, die raakt aan de problematiek rond seksisme en misbruik in het Indiase kastesysteem. „We hebben in India zulke filmfestivals nodig, zodat filmmakers van elkaars bestaan afweten. ‘Wat heb jij gemaakt? En hoe kreeg je dat voor elkaar?’ Daar haal je inspiratie uit, en put de moed uit dat het kán. Het is heerlijk hier dat soort gesprekken op te vangen.” In de kleine eettentjes van McLeod Ganj gonzen de gesprekken over de filmindustrie, vergeten verhalen en budgetten.

Naast Santosh keken veel jonge, Indiase bezoekers ook uit naar Cannes-hit All We Imagine As Light en de coming-of-agefilm Girls Will Be Girls.

Deze editie liggen de selectie en de locatie dicht bij elkaar: veel vertoonde producties werden in Noord-India geschoten, of gemaakt of geschreven door Tibetaanse, Nepalese of andere Aziatische filmmakers. Andere films, zowel de documentaires als speelfilms, delen een thematische inslag en gaan over immigratie, je ergens thuis voelen. Dat onderwerp is permanent van belang in Dharamsala, waar de leus ‘Free Tibet’ op elke straathoek te lezen is en veel bewoners hechten aan hun status als banneling.

Foto Lisa Dupuy

Jigme Tandin Wangchuk, 28 uit Thimpu

Wangchuk is op werkbezoek voor het Bhutan Film Institute. Dat organiseerde dit jaar voor het eerst een nationaal filmfestival in hoofdstad Thimphu. „De staat begrijpt dat we film kunnen gebruiken om Bhutan aan de wereld te laten zien. Het is soft power”, vertelt hij. Zijn belangrijkste les van DIFF: houd het simpel. „Het instituut stuurde andere collega’s naar Cannes en de VS. Daar is alles luxueus, glamoureus. Hier gaat het om de verhalen, en je kunt praktische oplossingen vinden voor de screenings.” Het stelt hem gerust. „In ons land is een filmfestival óók op z’n plaats.”

De documentaire Agent of Happiness, over een ambtenaar die de enquête voor de Bruto Nationaal Geluk-index van Bhutan afneemt, krijgt op zondagavond een ingelaste tweede vertoning. Wangchuk is „trots” dat een film zijn thuisland en unieke binnenlandse beleid tentoonspreidt. Dat de documentaire ook deels de blinde vlekken ervan blootlegt en maatschappelijke ongemakkelijkheden als stateloosheid, burgerschap en immigratie ter sprake komen, benoemt hij zelf minder.

Ballingschap

Op zaterdagochtend is het auditorium helemaal vol. Statelessness is volgens de makers de eerste anthologiefilm in het Tibetaans, en toont een collectie van verhalen die gaan over de Tibetaanse diaspora: familiezaken regelen op afstand, vrienden die elkaar na een verblijf in het buitenland terugvinden, het verlies van culturele tradities en begrafenisrituelen improviseren „We vertellen veel verhalen over waar we vandaan komen. Maar het is belangrijk dat we onderzoeken hoe Tibetanen in ballingschap zich voelen”, aldus Tenzing Sonam, festivaldirecteur van DIFF en ook betrokken bij Statelessness.

Hoewel in Dharamsala de herinnering aan Tibet in leven wordt gehouden, heeft de gemeenschap te maken met „een tweede exodus”: jongeren trekken nog verder weg, naar het Westen. „Want wat is het nut van altijd een banneling te zijn?”, vraagt Tenzing in het panelgesprek na de filmvertoning.

„We wisten niets over dit festival, maar het viel samen met ons bezoek”, zegt een Tibetaans-Amerikaanse vrouw. Haar twee zussen knikken. Ze vertelt verder: „Ik vond het interessant om te kijken naar producties van Tibetaanse makers. Dit zijn verhalen die wij kennen, maar eigenlijk nog nooit op het grote scherm hebben gezien. Ook niet toen we opgroeiden als migrantenkinderen.” Wat hen dan wel naar Dharamsala bracht? Een van de andere vrouwen houdt het kort: „Familiezaken”. Haar blik is nog strak op de aftiteling van Statelessness gericht. „Het kwam allemaal wat dichtbij, persoonlijk, laten we het zo zeggen”, zegt de eerste zus.

Hoe Boeddha via de zijderoutes bij de Vikingen belandde

admin
November 12, 2024
0

Soms zou het fijn zijn als een voorwerp in een museum zou kunnen praten. Aan het begin van de tentoonstelling Silk Roads in het British Museum staat een beeldje van de Boeddha. Het is niet groot, iets van acht centimeter, en werd rond het einde van de zesde eeuw vervaardigd in Pakistan. Dat was niet waar archeologen het later opgroeven: de Boeddha, gemaakt van een koperlegering, kwam boven de grond op het eilandje Helgö in Zweden. Hier, zo’n vijfduizend kilometer van huis, lag het kleinood tussen de restanten van een gebouw uit het jaar 800. Je zou willen vragen: Boeddha, hoe was je reis, hoe ben je bij de Vikingen terechtgekomen?

Maar beeldjes kunnen niet praten. Gelukkig legt de uitmuntende tentoonstelling in het Londense museum goed uit hoe talrijke zijderoutes – meervoud dus – tussen de jaren 500 en 1000 Azië en Europa met elkaar verbonden. De reis begint in het uiterste oosten van Azië, in Japan, en eindigt in Engeland, in het noordwesten van Europa. Deze expositie maakt één ding duidelijk: al lang vóór vliegtuigen, containerschepen en het internet was er sprake van globalisering.

Zijderups

Het concept van ‘de Zijderoute’ komt, zoals bij wel meer historische begrippen het geval is, uit de negentiende eeuw. Iemand als de Italiaanse koopman Marco Polo (1254-1324) had geen idee dat het pad waarover hij richting het Mongoolse rijk van Kublai Khan reisde later zo genoemd zou worden. De samenstellers van de tentoonstelling hebben ervoor gekozen de naam toch te gebruiken, schrijven ze in hun prachtige catalogus, maar dan wel in het meervoud. Er liepen vele wegen tussen oost en west.

De karavaan in Londen vertrekt vanuit Nara (Japan), Naju (Korea) en Chang’an (China). Deze laatste plaats was de hoofdstad van het rijk van de Tangdynastie (618-907), waar op het hoogtepunt wel een miljoen mensen woonden. De bezoeker ziet hier voor het eerst het materiaal waaraan de tentoonstelling haar naam te danken heeft: zijde, een stof die in China vanaf 2700 voor Christus werd vervaardigd, dankzij de inspanningen van de zijderups (Bombyx mori). Zijde werd niet alleen gebruikt om kleding van te maken, maar diende ook als betaalmiddel.

De Tang gebruikten het materiaal onder meer om paarden mee te kopen, een belangrijk statussymbool in hun cultuur. Paarden vormden samen met kamelen de karavanen die zijde en andere kostbaarheden naar het westen vervoerden. Dat de Chinezen voor deze dieren bijzonder veel respect hadden, blijkt wel uit de tentoongestelde beeldjes van een paard en een kameel die rond 750 zijn gemaakt. Ze zijn kleurrijk beschilderd en glimmen zo fraai in hun vitrines dat het lijkt alsof ze gisteren uit de oven zijn gekomen.

Karavaan

Volgende halte: Centraal-Azië. Als de tentoonstelling over de kaart opschuift naar het oosten, krijgt de bezoeker dat niet alleen mee via de voorwerpen in de vitrines, maar ook op videoschermen waarop beelden van de omgeving te zien zijn, gecombineerd met de geluiden die erbij horen. In het geval van Centraal-Azië zijn dat de woestijnen en steppes van het continent en het geluid van een voorttrekkende karavaan.

In de woestijn van Mazar Tagh vonden archeologen aan het begin van de twintigste eeuw misschien wel het meest ontroerende voorwerp van de tentoonstelling: een perfect bewaard gebleven schoen, gemaakt van wol, leer en hennep. Er zit zelfs een patroontje in dit muiltje dat tussen 700 en 900 moet zijn gemaakt.

Heel wat minder gewoontjes zijn de voorwerpen en muurschilderingen uit het rijk van de Sogdiërs, belangrijke handelaars op een knooppunt van de zijderoutes (in het huidige Oezbekistan). Uit de ‘Hal van de Ambassadeurs’ (circa 660) in hun hoofdstad Samarkand is een kleurrijke muurschildering te zien van een Sogdische koning die op een kameel op weg is naar het heiligdom van zijn voorouders.

Muurschildering uit de ‘Hal van de Gezandten’, Oezbekistan.

Foto Andrey Arakelyan/ Samarkand State Museum

Gouden schoudersieraad met rode edelstenen uit Bohemen en Sri Lanka.

Beeld British Museum

De tentoonstelling gaat via de Arabische wereld (waar Boeddha de oprukkende islam tegenkwam) en het Middellandse Zeegebied naar West-Europa, om te eindigen in Sutton Hoo, Engeland. Hier ontdekten archeologen in 1939 twee Angelsaksische begraafplaatsen uit de zesde een zevende eeuw. (In 2021 fraai verfilmd in The Dig, met Ralph Fiennes.) Één van de tombes is een koningsgraf, waarin prachtige juwelen lagen, gemaakt met goud en edelstenen. Analyse van het materiaal laat zien dat sommige van die stenen afkomstig zijn uit de Bohemen, maar anderen helemaal uit India en Sri Lanka.

En dat beeldje van de Boeddha uit Zweden? De expositie maakt duidelijk dat de austrvegr – de wegen naar het oosten – van de Vikingen reikten tot aan Constantinopel en het kalifaat van de Abbasiden aan de zuidkust van de Kaspische Zee. Dan is Pakistan niet zo ver meer.

Met Silk Roads heeft het British Museum een overdonderende tentoonstelling afgeleverd. De voorwerpen zijn zo fraai dat alleen het bezichtigen ervan al de moeite waard is. Wie ook nog de bordjes leest, leert een belangrijke les: de menselijke zucht naar mooie spulletjes is al eeuwenlang de motor van de mondiale economie.

**Keramische luitspeler** uit de Tang Dynastie.

Frank Auerbach bleef schaven en plakken hopend op dat perfecte beeld. Hij vond het niet, zei hij zelf

admin
November 12, 2024
0

„Ik werk uit ontevredenheid over wat ik heb gemaakt, in een poging om het beter doen”, vertelde Frank Auerbach in het voorjaar van 2024 toen hij werd geïnterviewd aan de vooravond van een tentoonstelling waar zijn vroege houtskoolportretten centraal stonden. De figuren op de tekeningen zijn soms deels uitgeveegd, er is overheen getekend, en het was zijn antwoord op de vraag waarom hij dat zo had gedaan. Uit schaamte voor wat hij gemaakt had, bleef hij altijd maar bewerken, legde hij uit. Auerbach, die samen met Francis Bacon en Lucian Freud tot de drie grote Britse naoorlogse schilders hoorde, overleed maandag op 93-jarige leeftijd.

Auerbachs leven begon tragisch: geboren in 1931 in Berlijn, werd hij op zevenjarige leeftijd door zijn ouders op kindertransport gezet naar Engeland om aan de nazi’s te ontkomen. In de koffer die zijn moeder hem meegaf, zaten niet alleen zijn dagelijkse kleren, maar ook beddengoed en tafellinnen voor als hij later een eigen huishouden zou hebben. Ze vermoedde al dat zij en haar man niet aan de Holocaust zouden ontkomen, en beiden werden inderdaad in Auschwitz vermoord.

De wees Auerbach groeide tot zijn zestiende op aan een kostschool in Kent, waar veel Joodse vluchtelingen zaten. Daar werd de basis gelegd voor zijn liefde voor schilderkunst – en dat zou, gekoppeld aan de ervaring dat zijn ouders waren vermoord, van hem de schilder maken die zo beroemd werd. „Frank werd gedwongen om te schilderen. Zoals veel Joodse overlevenden van de Holocaust had dat te maken met het gevoel niemand te zijn. Frank moest zijn bestaan bewijzen”, vertelde zijn jeugdvriend en mede-kostschoolganger Michael Roemer in een profiel over Auerbach in The New York Times.

Frank Auerbach: **Head of Helen Gillespie II** (ca. 1963-64)

Dat lukte hem niet door kantoorklerk te zijn, ondervond Auerbach toen hij in Londen aan de slag ging. Om te ontkomen aan dit leven stapte hij in de voetsporen van zijn moeder door zich in te schrijven aan een kunstacademie, de St. Martins School of Art in zijn geval. Hij studeerde er in 1952 af, en vervolgde zijn lessen aan de Royal College of Art, waar hij kunstenaar Leon Kossoff ontmoette. Ook trok hij vanaf die jaren veel op met zijn generatiegenoten Francis Bacon en Lucian Freud.

Sinds 1954 werkte Auerbach in hetzelfde atelier in de Londense wijk Camden Town om portretten en Londense stadsgezichten te maken. Het was een vast dagelijks ritueel: ’s ochtends tekenen, ’s middags en bij voorkeur ook ’s avonds schilderde hij – telkens op zoek naar hoe het beter kon. De modellen, die eveneens op vaste tijden kwamen poseren, bleven hem decennialang trouw. Zijn werken werden extreem geliefd en voor miljoenen euro’s verkocht, in 1986 won hij de Gouden Leeuw voor de beste artistieke prestatie bij de Biënnale in Venetië.

Frank Auerbach: **Head of Leon Kosshoff** (1953)

David Bowie

Tot een van zijn grote fans mocht hij David Bowie rekenen. Deze had een portret in zijn bezit, Head of Gerda Boehm, en zei erover dat hij Auerbach zo bewonderde door het reliëf dat in die werken zat: „Ik vind het buitengewoon mooi, je weet soms nauwelijks of je met schilderkunst of beeldhouwwerk te maken hebt. Het schilderij is een soort spiegel van mijn stemming. Soms hoor ik mezelf tegen het portret zeggen: ‘Ja, ik weet het!’ Die manier van uitdrukken: zo wil ik dat mijn werk klinkt.”

De enorme laag verf waarmee Auerbach portretteerde, werd echter niet meteen gewaardeerd. De kritiek viel er in 1956 over, toen Auerbach zijn eerste solotentoonstelling had. Dat alles figuratief was terwijl dat wat uit de mode raakte, was nog tot daaraan toe. Maar de dikke lagen verf ging volgens sommigen te ver, al waren er ook critici die de materiële expressie op waarde wisten te schatten. Ondanks de wisselende kritiek werd Auerbach ook gezien als de interessantste Britse kunstenaar sinds Francis Bacon. In NRC duidde hij zijn techniek prozaïscher: „Toen ik jong was, had ik niet het lef om alle verf er weer af te schrapen als ik niet tevreden was over het resultaat. Ik was bang dat ik dan alles zou verliezen. Dus schilderde ik er steeds weer een nieuwe laag overheen, waardoor mijn schilderijen belachelijk dik werden.”

Het telkens opnieuw structureren, deels weghalen van het beeld, het bewerken en wegkrassen: ze kenmerken veel van Auerbachs portretten die niet alleen in dikke lagen op de doeken gezet werden, maar ook in de houtskooltekeningen te zien zijn. Dat herstructureren en deels wegvegen is fascinerend om te zien in een zelfportret uit 1958. Een oog is weggeveegd, het andere is een harde zwarte kern terwijl de rest van het gezicht in elkaar is gezet alsof Auerbach niet alleen moest bewijzen dat hij er mocht zijn, maar ook moest zoeken naar hoe hij er mocht zijn.

Frank Auerbach: **E.O.W, S.A.W. and J.J.W. in the Garden I** (z.j.)

Tevreden

Hij portretteerde niet alleen de trouwe modellen om hem heen, maar ook bekende figuren, gebaseerd op zijn idee van hun werk. Fantastisch is zijn portret van de Franse dichter Arthur Rimbaud, die door Auerbach als de vader van de ‘punk poëzie’ werd gezien. In een kleurrijke en toch sombere setting, zoals je die ook ziet in zijn schilderijen van naoorlogs Londen, zie je een karikatuur van de dichter met een gezicht dat in stukjes bij elkaar lijkt geveegd. Het geheel houdt het midden tussen figuratief en abstract – een onderscheid dat je volgens Auerbach overigens niet zo nadrukkelijk moest maken. Hij legde in interviews uit: „Elk goed schilderij is abstract. Een non-figuratief schilderij is slechts abstract omdat er minder elementen op staan.”

Op zijn 93ste vertelde Auerbach in The New York Times dat hij elke dag zijn kwasten oppakte in de hoop dat er een verbazingwekkend gedenkwaardig beeld op zijn doek zou verschijnen, maar dat dat nog nooit was gebeurd. Vandaar ook zijn ritueel van creatie en vernietiging, het afschrapen en wegwrijven: het stond allemaal in het teken van de zoektocht naar dat perfecte beeld.

Toen de houtskoolportretten in het voorjaar van 2024 werden geëxposeerd, wist Auerbach dat hij met zijn werk tot het uiterste was gegaan en dat hij was blijven schaven tot hij de grenzen van het werk had opgezocht (die zoektocht naar grenzen verklaart wellicht waarom zijn geportretteerden zelden recht in het midden zitten, maar vaak overhevelen naar de rand van een lijst). Vooral toen hij jong was, was hij altijd bang dat hij niet ver genoeg ging in die zoektocht, vertelde hij aan zijn interviewer. Terugkijkend op zijn vroege houtskooltekeningen vond hij achteraf dat hij zich vergist had: „Ik heb altijd alles gedaan wat ik kon, daar ben ik niet ontevreden over.”