In nauw overleg met het Kremlin ondermijnt dit Russische bedrijf de Europese steun aan Oekraïne

Het ‘nieuws’ gaat als een lopend vuurtje door rechts-populistische kringen op internet.

Op 7 oktober zijn Hamas-strijders vanuit de Gazastrook Israël binnengedrongen. Ze hebben daar bijna twaalfhonderd Israëliërs – voor het overgrote deel burgers – op brute wijze vermoord.

Nu wordt op sociale media verspreid dat Oekraïne een rol heeft gespeeld in deze grootste pogrom sinds de Tweede Wereldoorlog.

„Er wordt beweerd dat Oekraïne wapens en munitie heeft doorverkocht aan Hamas”, schrijft ‘Ruud’, een ADO-supporter en Forum-stemmer met tienduizend volgers op X. „Westerse wapens. Als dat werkelijk zo is kleeft er bloed aan westerse handen.”

Na de Russische invasie op 24 februari 2022 is de militaire hulp aan Oekraïne langzaam op gang gekomen. Nu zou onderzoeksgroep Bellingcat hebben onthuld dat een deel daarvan in handen is gekomen van Hamas, zo meldt een korte video van de ‘BBC’ op X: „Ondanks het bewapenen van Oekraïne hebben de NAVO-bondgenoten niet alleen gefaald in het bevrijden van Oekraïens gebied, ze hebben ook onbedoeld een escalatie in het Midden-Oosten veroorzaakt.” In Nederland wordt het opgepikt door gratis ‘nieuwssites’ als Dissident en Frontnieuws, die ook complottheoriën over vaccins en omvolking verspreiden.

Het verhaal over de ‘Oekraïense wapens’ voor Hamas wordt maanden rondgepompt, maar blijkt volledig verzonnen. Van een Bellingcat-onderzoek is helemaal geen sprake, meldt oprichter Eliot Higgins op X. En de video is niet gemaakt door de BBC. Misschien een „desinformatiecampagne van de Russische overheid”, schrijft hij.

Higgins’ vermoeden klopt: het nepnieuws is afkomstig van een Russisch campagnebureau, dat opereert in opdracht van het Kremlin. Duizenden vertrouwelijke documenten, die in handen zijn van NRC en verschillende Europese media, geven een gedetailleerde inkijk in de manieren waarop de Social Design Agency (SDA) de publieke opinie in Europa probeert te beïnvloeden. De stukken kwamen beschikbaar na een computerhack op SDA en bevatten ondermeer projectvoorstellen, presentaties over behaalde resultaten en gedetailleerde overzichten van de propaganda die is verspreid. De authenticiteit van de documenten wordt bevestigd door Europese inlichtingenfunctionarissen. Vergelijkbare documenten van SDA duiken bovendien op in een verklaring van de FBI, die het Amerikaanse ministerie van Justitie begin september openbaar heeft gemaakt.

Onvriendelijke landen

De stukken maken onomstotelijk duidelijk dat het nepnieuws over Oekraïense wapenleveranties is verzonnen door SDA. In een document uit oktober 2023 wordt teruggekeken op de successen van het werk in ‘onvriendelijke landen’ – waartoe de Russen behalve de VS, het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk ook Nederland rekenen. Doel van het project luidt: „het (…) verspreiden van pro-Russische standpunten”. Daarbij boekt SDA resultaten. „Onze narratieven zijn onderdeel van het publieke debat in de doellanden geworden, ze worden opgepikt door opinieleiders en media.” Dan volgt een voorbeeld van zo’n narratief: „Wapens die aan Oekraïne werden geleverd kwamen terecht bij Hamas”.

SDA (in het Russisch: Agentstvo Sotsialnogo Projektirovania, of ASP) is een campagnebureau met circa honderd medewerkers, dat onder leiding staat van de 47-jarige Russische consultant Ilja Gambasjidze. Het bureau huist in een nieuw kantoorpand in stalinistische retro-stijl in hartje Moskou, op een steenworp afstand van het Kremlin. Volgens de website richt het bureau zich op verkiezingscampagnes, sociologisch onderzoek en PR. De Russische overheid, zo valt meteen op, is een grote klant: op de site figureren de logo’s van de stad Moskou, het Russische parlement en de politie.

De belangrijkste klant van SDA staat níet op de site. Uit de gelekte documenten blijkt dat Gambasjidze vooral werkt in opdracht van de Presidentiële Administratie van president Vladimir Poetin. Gambasjidze doet dat in nauw overleg met hoge Kremlin-ambtenaren, zoals Sofia Zacharova, die werkt op de afdeling voor de ‘ontwikkeling van informatietechnologie en digitale infrastructuur’. Eindverantwoordelijke van de projecten is Poetins eerste plaatsvervangend stafchef. In notulen van vergaderingen wordt deze Sergej Vladilenovitsj Kiriënko aangeduid als ‘SVK’. „We moeten infographics maken!”, meldt een verslag van een vergadering: „SVK is dol op infographics!”

Bij het overleg schuift ook regelmatig een zekere ‘Margot’ aan. Dat is de naam die initimi gebruiken voor Margarita Simonjan, de baas van de Russische propagandazender RT. Het Amerikaanse ministerie van Buitenlandse Zaken waarschuwde afgelopen weekend nog dat RT de Amerikaanse verkiezingen met „informatie-operaties” probeerde te beïnvloeden, en legde sancties op aan Simonjan.

Promotiefilmpje

Om indruk te maken op de klanten bij de Russische overheid neemt Gabasjidze een promotiefilmpje op. In de korte video zit de veertiger achter een laptop, gekleed in een hoodie met een grijs camouflage-patroon dat voorzien is van militair-aandoende insignes. Op zijn rechterarm prijkt een wapenschild met een zwaard: ‘Russische ideologische troepen’, staat er op. „Onze boodschappen vinden hun weg naar de vertegenwoordigende organen van de burgers van het Westen”, meldt een zware stem in de voice-over: „we bereiden onze informatie-aanvallen uiterst grondig voor.” De camera zoomt uit, tot de hele aarde zichtbaar wordt: „Wij geloven vast in de eindoverwinning”.

Stills uit een filmpje waarin het Moskouse desinfo-campagnebedrijf SDA zichzelf presenteert aan potentiële klanten.

Die woordkeuze is niet toevallig. De Russische invasie in Oekraïne in 2022 heeft geleid tot oplopende spanning tussen het Westen en Rusland. Russische hackers voeren dagelijks aanvallen uit op westerse IT-infrastructuur, Russische agenten in Europa plegen sabotage-acties. „We lijken in Nederland in vrede te leven”, zei minister van Defensie Ruben Brekelmans (VVD) twee weken geleden tijdens de presentatie van de nieuwe Defensienota, „maar feitelijk is dat niet zo. We bevinden ons in een grijze zone.”

In deze grijze zone tussen oorlog en vrede speelt SDA een sleutelrol. Uit de interne documenten blijkt dat het werk van Gambasjidze’s campagnebureau in twee grote thema’s uiteenvalt. De ‘Oekraïense contra-campagne’ is bedoeld om in Oekraïne „een maatschappelijk klimaat te vormen dat bijdraagt aan de doelen van de Speciale Militaire Operatie” (zoals de oorlog in Rusland heet). Dit doel moet worden bereikt door „het in diskrediet brengen van de militair-politieke leiding” in Kyiv, het zaaien van „verdeeldheid” binnen de politiek-bestuurlijke elite, de „demoralisatie van de Oekraïense strijdkrachten” en het zaaien van verwarring onder de bevolking („desoriëntatie”).

Radicaal-rechtse partijen

De ‘Europese contra-campagne’ richt zich op het aanwakkeren van de angst voor Rusland en het verdelen van de Europese samenlevingen, zodat de steun voor de regering-Zelensky wordt ondermijnd.

Radicaal-rechtse partijen als Alternative für Deutschland (AfD) en het Franse Rassemblement National (RN) worden daarbij gezien als belangrijke instrumenten, zo blijkt uit de stukken. Zo stelt SDA zich als doel dat de aanhang „van de partij AfD moet stijgen „tot 20 procent in de maandelijkse peilingen”. Het zaaien van „angst voor de toekomst” en „polarisatie van de Duitse samenleving” zijn andere belangrijke „KPI’s”, oftewel ‘key performance indicators’.

Power point-presentaties laten zien dat SDA systematisch te werk gaat. Gambasjidzes bedrijf heeft tientallen medewerkers in dienst die westerse media bijhouden en analyseren. Het bedrijf produceert maandelijkse overzichten van de belangrijkste politieke en maatschappelijke thema’s, die worden gepresenteerd aan het Kremlin in ‘dashboards’. Daarna begint het ‘creatieve’ gedeelte: de eigenlijke propaganda en beïnvloeding. SDA heeft medewerkers die commentaren posten op sociale media – persoonlijk, maar ook via bots. Het bureau produceert eigen content (zoals ‘opiniestukken’), memes en spotprenten die hun weg vinden via „bloggers, kleine media en complotdenkers”. Een spotprent heeft als titel ‘Zelensky, de slechte jood’. Daarop is de (joodse) president van Oekraïne afgebeeld met een keppeltje op zijn hoofd en zijn rechterarm omhoog in een hitlergroet – volgens het Kremlin bestaat de regering in Kyiv uit ‘fascisten’.

In andere cartoons worden vluchtelingen als bloeddorstige jihadisten weergegeven en wordt een stem op de radicaal-rechtse partij Rassemblement National van Marine le Pen geadviseerd.

Tot vorig jaar werd de propaganda ook verspreid door tientallen nep-sites, die gezaghebbende westerse media imiteren, zoals de The Washington Post, Der Spiegel en Le Monde. Na de ontdekking van het Doppelgänger-netwerk (zoals het in het Westen wordt genoemd), genoemd, belanden Gambasjidze en zijn plaatsvervanger op westerse sanctielijsten. Daar zit SDA niet mee: publicaties over Doppelgänger worden met trots gemeld aan het Kremlin.

Crash Russisch vliegtuig

SDA is gespecialiseerd in ‘augmented reality’ een eufemisme voor wat de medewerkers zelf ook omschrijven als „fakes”. Deze fejki kunnen bestaan uit een korte video, waar willekeurige beelden in een gefingeerde context worden geplaatst – zodat een vechtpartij tussen hooligans in een bar ineens een confrontatie tussen Britten en Oekraïense vluchtelingen wordt. Ook het manipuleren van foto’s en het creëren van valse documenten behoort tot het handwerk. Op 26 december vergaderen medewerkers van SDA met het Kremlin over Oekraïne. Het belangrijkste gespreksonderwerp, zo blijkt uit de notulen van de bijeenkomst, is de crash van een groot Russisch militair transporttoestel in het grensgebied met Oekraïne. Volgens Moskou hebben de Oekraïners de Iljoesjin-76 neergehaald, iets wat Kyiv ontkent. Het Kremlin laat bovendien weten dat er tientallen Oekraïense krijgsgevangenen aan boord waren – en dat Kyiv zijn eigen mensen uit de lucht heeft gehaald. Tijdens de vergadering wordt gebrainstormd over de manier waarop deze beschuldiging kan worden aangezet. „We moeten onder [Oekraïense] weduwen het bericht verspreiden: ze zijn onderweg [naar huis] met de Iljoesjin omgekomen”, melden de notulen. „Nepnieuws maken!”. En: „We bedenken zo veel mogelijk fakes. Audio, foto’s, documenten, screenshots!”

Marine Le Pen en Jordan Bardella van de radicaalrechtse partij Rassemblement National tijdens een verkiezingsbijeenkomst voor de Europese Verkiezingen, juni 2024. De partij wordt door SDA gezien als belangrijke instrument, zo blijkt uit de stukken.

Krijgsgevangenen

Enkele dagen later retweet de voormalige journalist en radicaal-rechtse influencer Joost Niemöller (95.000 volgers op X) een foto van een verwrongen stuk staal in de sneeuw, waarop de letters ‘ATRIOT’ zijn te ontwaren. „Het bewijs”, schrijft Niemöller: „De 65 Oekraïense krijgsgevangenen onderweg per vliegtuig naar een punt voor uitwisseling van gevangenen, werd neergehaald door een westerse Patriot raket”.

De foto is nep. „Op de raketten van het systeem staat nooit het woord ‘Patriot’”, laat een woordvoerder van het Nederlandse ministerie van Defensie weten. Of het beeld door SDA is gefabriceerd, is onduidelijk. Wel bevat een Excelbestand met de titel „Register van fakes” drie andere nepnieuws-producties over de crash van de IL-76, waaronder een vervalst stuk van het Oekraïense ministerie van Defensie.

In een reactie zegt Niemöller dat het „heel goed mogelijk” is dat hij zonder het te weten foute informatie heeft verspreid. De oud-journalist zegt „tegenpropaganda” te willen bieden aan wat hij beschouwt als westerse propaganda.

Opiniemakers spelen een belangrijke rol in de informatie-oorlog die SDA namens het Kremlin voert. Het bureau houdt een database van ‘Opinieleiders’ bij, die worden gecategoriseerd op criteria als „sympathie voor Rusland”.

De pro-Russische stemmen in het debat worden kunstmatig versterkt. SDA is bovendien niet te beroerd om opiniemakers en influencers in Europa en de VS te betalen. In een van de documenten staat dat influencers per vijftigduizend mensen die ze bereiken tussen de vijftien en twintigduizend dollar kunnen krijgen voor het plaatsen van propagandafilmpjes. Rechtse Amerikaanse YouTube-celebrities als Tim Pool en Dave Rubin wisten op die manier miljoenen dollars binnen te harken, zo bleek begin september uit een aanklacht van het Amerikaanse ministerie van Justitie. Het geld zou afkomstig zijn van Russische zender RT van Margarita Simonjan.

Joost Niemöller is niet verbaasd. „Natuurlijk betalen de Russen”, zegt hij over het schandaal. „Ze zouden wel gek zijn als ze het niet deden. Maar ik heb nooit een cent van ze ontvangen.”

Delen





Mail de redactie