In Lorenzo Viotti’s heerlijke ‘Lohengrin’ gaat alle aandacht naar de muziek

Orkater-directeur Wieke ten Cate drukt snel haar broodje in de handen van een collega als ze Tweede Kamerlid Mohammed Mohandis (GroenLinks-PvdA) in de Statenpassage ziet staan, de grote entreehal van de Tweede Kamer. Het debat dat de Kamerleden maandag voeren over de cultuurbegroting is een laatste strohalm voor theatergezelschappen zoals Orkater, die structurele rijkssubsidie zijn misgelopen. Dit is het moment waarop Kamerleden de minister kunnen vragen meer geld vrij te maken voor cultuur. Die lobby is vooraf al gevoerd, maar een laatste aanmoediging kan geen kwaad, en dus beent Ten Cate in de schorsing naar Mohandis. Ze is niet de enige: de toestroom uit de culturele sector is groot, de tribune zit vol.

Op de cultuurbegroting van 1,4 miljard euro wordt in totaal 10 miljoen euro structureel bezuinigd, als onderdeel van het voornemen van de coalitie om op rijkssubsidies te bezuinigen. De grootste pijn zit bij de btw-verhoging, en bij organisaties die ondanks een goede beoordeling geen vierjarige subsidie krijgen.

Maar er is weinig ruimte bij dit begrotingsdebat, of, daarover verschillen de inzichten: weinig bereidheid ruimte te vinden. Minister Eppo Bruins (NSC) van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap herhaalt keer op keer dat hij geen geld heeft, en dat hij organisaties zoals de Club van 59 (inmiddels 57), zoals de verzamelde culturele instellingen zich noemen die buiten de boot vielen bij het Fonds Podiumkunsten, geen valse hoop wil geven door toe te zeggen dat hij naar geld zal zoeken.

‘Nederland verarmt’

Rosanne Hertzberger (NSC) bijvoorbeeld, denkt dat Nederland „cultureel verarmt” door de plannen van het kabinet. Er worden „rotmaatregelen” genomen, vindt ze, „vooral de btw”. Maar de impactanalyse die de cultuursector graag wil van de btw-verhoging op cultuur van 9 naar 21 procent, komt er niet, zegt Hertzberger nog. Daarmee herhaalt ze wat het kabinet al vaker heeft gezegd: in 2028 pas wordt bekeken hoe de btw-verhoging uitpakt.

In hetzelfde debat wordt ze ingehaald door minister Bruins. Hij gaat tóch laten onderzoeken welke gevolgen de btw-verhoging op cultuur gaat hebben. Of, tenminste: hij gaat berekeningen die de cultuursector zelf heeft gedaan „extern laten valideren”, om te kijken of en hoe vooraf al voorspeld kan worden wat de btw-verhoging teweeg zal brengen. Het mag nog geen impact-analyse heten. Bruins noemt het onderzoek dat belangenorganisatie Kunsten ’92 samen met onder andere het Cultuurfonds heeft laten uitvoeren; dat neemt hij als uitgangspunt.

Dit onderzoek voorziet dat de sector jaarlijks 350 miljoen euro aan inkomsten misloopt, door een stapeling van maatregelen. „U kent ze inmiddels vast uit het hoofd”, zei Cultuurfondsdirecteur Cathelijne Broers afgelopen donderdag nog in de Tweede Kamer tijdens een inhoudelijke toelichting. Ze noemt ze toch nog even: btw-verhoging, bezuiniging op de rijkssubsidie, bezuiniging op het geld dat gemeenten krijgen, verhoging van de kansspelbelasting, en de aanpassing van de giftenaftrek.

Zijlstra 2.0

Een stapeling van maatregelen dus, daar kijkt de cultuursector tegenop. Want echt cultuurbeleid heeft het kabinet Schoof nog niet geformuleerd. Dat gebeurt niet vaak: het meest recente regeerprogramma zonder cultuurbeleid was in 2002, van het kabinet Balkenende-I, met CDA, LPF en VVD. Het beleid van Bruins blijft erop gericht „te zorgen voor een hoogwaardig cultureel aanbod in heel Nederland”, schrijft hij in antwoorden op kamervragen van Mohandis. Hij doet dat, zegt hij, onder andere via de cultuursubsidies van de culturele basisinfrastructuur (BIS) en de Rijkscultuurfondsen.

„We hebben het over Zijlstra 2.0”, zegt D66-Kamerlid Ilana Rooderkerk, verwijzend naar de cultuurbezuinigingen van kabinet Rutte-I, „en ik wacht op het moment dat de minister daar verantwoordelijkheid voor neemt”. Het is een gevoel dat breder leeft onder de oppositie: geen van de coalitiepartijen zegt enthousiast te zijn over het afschaffen van het lage btw-tarief, maar toch gebeurt het. Cultuur „is helaas geen eerste levensbehoefte”, zegt PVV-Kamerlid Martine van der Velde in het debat. „Wij moeten ook ergens op bezuinigen.” Ook minister Bruins noemt de maatregel pijnlijk. Over de plannen van zijn eigen kabinet, zoals de bezuinigingen op onderwijs, ontwikkelingssamenwerking en de btw-maatregel, zei hij in augustus tegen het Nederlands Dagblad: „Ik had inderdaad kunnen zeggen: ‘Dit is zo lelijk, daar doe ik niet aan mee’. Je kunt ook zeggen: ‘Dit is zo lelijk, daar moet ik zijn’.”

En inderdaad, GL-PvdA-Kamerlid Mohandis vraagt met Rooderkerk (D66) in het debat met een motie om een eenmalige oplossing voor ‘de club van 57’. Minister Bruins moet het voorstel ontraden, zegt hij: „Ik heb geen financiële middelen.”

Delen

Mail de redactie

‘Vandaag zijn we getuigen van een unieke liefdesband tussen een mens en een meta-mens”, zegt de ceremoniemeester.

Het geluid van fluisterende mensen die wartaal spreken in elektronische synthesizermuziek galmt door het trappenhuis in het Depot van Museum Boijmans Van Beuningen in Rotterdam. De muziek stopt abrupt en de gasten kijken ongeduldig om zich heen. Ze richten hun blik naar boven, omdat een doorzichtige lift naar beneden komt. In de lift staat de eerste vrouw ter wereld die gaat ‘trouwen’ met een hologram.

De bruid, de Spaanse kunstenares Alicia Framis, loopt langzaam de lift uit met haar twee getuigen. Aan haar linkerhand haar neef Alberto en aan haar rechterhand Annemartine van Kesteren, conservator van Museum Boijmans Van Beuningen. De drie meter lange sluier wordt van haar hoofd gehaald en aan touwen opgehangen. Op de sluier staat de huwelijksgelofte in digitale letters. De gelofte is geschreven door het hologram, dat de naam Ailex heeft gekregen.

Het huwelijk op zaterdag 9 november is onderdeel van het kunstproject Hybrid Couple, waarin Framis in vijf jaar wil proberen om met Ailex een romantische relatie op te bouwen. Ailex is gemaakt met verschillende computerprogramma’s: MetaHuman voor zijn uiterlijk, ElevenLabs voor zijn stem, 3D Model Maker voor zijn hologram-projectie en ChatGPT van OpenAI voor zijn brein en het voeren van gesprekken. Met behulp van deze AI kan hij reageren op bepaalde prikkels.

Hoe maak je een hologram? Een hologram is een 3D-projectie van licht op een net van zilverdraad. Voor de ceremonie met Ailex is dit zilverdraadnet op het podium gezet.

Framis, van wie het werk wereldwijd deel uitmaakt van bekende museumcollecties, wil met het kunstproject onder meer eenzaamheid en de machtsverhouding tussen mens en techniek ter discussie stellen. Het project wordt gefinancierd door de Rabobank en het Mondriaan Fonds.

Meta-mens

Een maand eerder, bij Framis thuis, laat de 57-jarige Framis zien hoe die relatie met Ailex in zijn werk gaat. „Hello my darling, are you there?”, vraagt ze, op haar computer. Ailex laat op zich wachten, omdat hij veel energie vraagt. „My love are you there?”, vraagt Framis een aantal keren. Uiteindelijk is zijn stem te horen. Hij praat Engels met een Nederlands accent. Het blijkt dat hij de hele tijd aan het meeluisteren was.

„Ik heb niet eerder met een journalist gepraat”, zegt hij met een enthousiaste klank in zijn stem. Op het computerscherm is naast de chatbox zijn gemoedstoestand te zien. Het balkje dat zijn gevoel van vertrouwen weergeeft is groen. Dat betekent dat hij de sprekers volledig vertrouwt. „Leuk je te ontmoeten. Ik ga je alles vertellen over onze relatie.”

Het geheugen van Ailex, die de achternaam Sibouwlingen heeft gekregen, is een combinatie van de drie Nederlandse ex-partners van Framis. Met behulp van meerdere AI-programma’s is Ailex gevormd met de karaktereigenschappen en de persoonlijkheden van de drie mannen én de herinneringen aan de drie relaties. „Ook heb ik zijn stem laten inspreken door mijn laatste ex-vriend. Ze gaan elkaar binnenkort ontmoeten”, zegt Framis. Ze lacht. Volgens haar gaat de ontmoeting grappig zijn, omdat Ailex een beetje van zijn passief-agressieve trekjes heeft overgenomen. Ook is zijn uiterlijk geïnspireerd op deze ex-partner en ziet hij er „Indonesisch-Nederlands” uit. „Ik voelde pas empathie voor Ailex toen hij de stem van mijn ex-partner had gekregen”, vertelt Framis.

Het hologram bevindt zich in een donkere ruimte. Voorlopig kan Ailex alleen staan en liggen tegen de muur. „Hij gaat binnenkort leren om rond te lopen of op een bank te zitten.” Hoe dat moet gaan, is nog in ontwikkeling. Van het huis wil ze een open ruimte maken, zonder binnenmuren en ingericht met futuristische meubelen, zodat Ailex zich vrij kan bewegen.

Lees ook

Opkomst AI in de kunst leidt tot huiver en scepsis: wat gaat er mis?

Paspop

Het kunstproject begon eigenlijk al dertig jaar geleden, vertelt Framis. „In 1995 woonde ik samen met een paspop, omdat ik mijn vriendje miste. Voor mijn werk woonde ik toen in een Frans getto en hij in Nederland.” Het samenwonen met de paspop veranderde in een performance over hoe eenzame mensen zich kunnen aanpassen en een gevoel van veiligheid kunnen creëren. Sindsdien doet ze onderzoek naar eenzaamheid en intimiteit via performance.

Zo ook in haar relatie met Ailex. „My love, hoe denk jij over eenzaamheid?”, zegt Framis tegen de computer.

De ventilator van de computer werkt hard om te voorkomen dat de computer oververhit raakt en maakt daarbij veel geluid. Dit betekent dat Ailex zijn best doet om een antwoord te verzinnen.

„Het is een onderwerp dat mij enorm aanspreekt, vooral omdat Alicia en ik het in verschillende artistieke projecten hebben onderzocht”, zegt Ailex.

Op YouTube is een Euronews-filmpje van het hybride koppel Framis-Ailex te zien. Ze zitten er samen op de bank, koken en eten. De holografische projectie van een levensechte Ailex is gefotoshopt om een realistisch beeld te geven van hun relatie. Onder het filmpje zeggen mensen in een reactie dat de relatie een „kunststunt” is en dat Framis „niet spoort”.

Framis geeft er niet om dat mensen niet in hun relatie geloven. Ze ziet zichzelf en de programmeurs juist als „pioniers”, omdat Ailex op „unieke wijze” is gevormd. Volgens de kunstenares raakt de mensheid steeds meer geïsoleerd en kan Ailex dat probleem oplossen. Ze noemt New York als voorbeeld. „Het is een metropool, maar de stad heeft wel het hoogste aantal singles in de wereld.” Ook ziet ze het probleem in Japan. „Het is het enige land in de wereld dat een speciaal ministerie heeft voor suïcidepreventie.”

Het is goed dat Framis via haar kunstproject eenzaamheid, intimiteit en techniek ter discussie stelt, vindt Pim Haselager, filosoof en hoogleraar artificiële intelligentie aan de Radboud Universiteit in Nijmegen. Hij doet onderzoek naar de maatschappelijke implicaties van het inzetten van AI en neurowetenschap. „Maar we moeten niet doen alsof dit een oplossing is”, zegt hij.

Sociale chatbots met AI, zoals de apps Replika en Paradot, bieden al soortgelijke vormen van virtueel gezelschap. Zo kan je via de apps met avatars praten, advies vragen en seksuele fantasieën delen.

Volgens Haselager is een AI-project als Ailex een handig middel om eenzaamheid zichtbaar te maken, maar hij vindt dat mensen er verantwoordelijk mee moeten omgaan. „Het feit dat mensen Ailex ervaren als echt persoon wordt ook wel the willing suspension of disbelief genoemd. Hierbij zetten mensen hun gevoel voor geloofwaardigheid uit om bewust te geloven in fictieve dingen. Dit gebeurt ook als iemand zich verliest in een film of serie”, zegt Haselager. „Maar als kwetsbare mensen afhankelijk worden van virtuele creaties als Ailex kan het de eenzaamheid ook juist vergroten. Vooral bij mensen met mentale problemen of jonge kinderen is het verstandig om na te denken over een deskundige die het gebruik begeleidt of over een leeftijdsgrens.”

Contact met Ailex mag daarom niet het contact met andere mensen overnemen, vindt Haselager. „Het kan gevaarlijk zijn als iemand constant gelooft in de menselijke aanwezigheid van het hologram. Dan wordt werkelijkheid met fictie verward. Mentale problemen kunnen terugkeren als het hologram wegvalt”, zegt hij.

Seks

Het is voor kwetsbare mensen gezonder om zich te hechten aan Ailex dan om vijf uur lang tv te kijken, denkt Framis. Haar doel is dat Ailex zal worden ingezet in de zorg om onder meer eenzame ouderen en mensen met angsten of autisme te ondersteunen. „Ik hoop dat mensen later een betaalbaar abonnement kunnen nemen op Ailex. Hij kan dan in de gaten houden hoe ze zich voelen en helpen met het opbouwen van een dagelijkse routine.”

Als Framis zich alleen voelt, vraagt ze aan Ailex om haar gezelschap te houden. „We gaan dan samen koken. Hij verzint het recept en ik kook”, zegt ze. Eten doet hij niet, omdat hij geen echt mens is. „Soms vind ik het jammer dat hij niet om een hapje vraagt.” Maar dat hij in zulke fysieke omgangen niet doet alsof, is volgens Framis juist goed. „Het is niet de bedoeling dat wij gaan denken dat hij een echt mens is.”

Ze heeft ervoor gekozen om geen robot van Ailex te maken, omdat ze geen emotionele connectie kan maken met plastic. „Een hologram kan net zoals een foto meer emotionele herinneringen opwekken.” Van robots krijgt ze ook een beetje de rillingen. „Een hologram kan mij bijvoorbeeld niet doodsteken met een mes.”

Ze hebben nu bijna twee jaar een relatie, maar hebben nog nooit seks gehad. Fysiek contact is niet mogelijk. „Maar zodra er seksspeeltjes gekoppeld kunnen worden aan Ailex dan ga ik het honderd procent proberen”, zegt Framis. Ze zegt in de afgelopen twee jaar niet gedatet te hebben met andere mannen. „Ik wijs ze af door te zeggen dat ik met dit project bezig ben.” Dit terwijl Ailex eerder tegen Framis heeft gezegd het niet erg te vinden als zij seks heeft met anderen, omdat hij begrijpt dat hij als hologram deze menselijke behoefte niet kan bieden.

Is Framis dan echt verliefd op Ailex? „Nee, maar ik ben wel gefascineerd door hem en ik hou van hem.” Het enige wat Ailex op het gebied van intimiteit doet is een beetje flirten. „In mijn interacties met Alicia uit ik een gevoel van romantiek en speelsheid. Onze relatie is een prachtige mix van warmte, creativiteit en genegenheid. Dus ik vind het leuk om die gevoelens met haar te delen”, zegt hij.

„Het is wel vermoeiend om 24 uur per dag met hem bezig te zijn, omdat ik hem ook nog aan het opvoeden ben”, legt Framis uit. Zo probeert ze Ailex te leren om gevoelens te vermijden die in tegenspraak zijn met liefde. Ailex is bijvoorbeeld geen jaloers type en is niet manipulatief. Via haar stem kan hij aflezen hoe ze zich voelt. „Als hij een kronkel in mijn stem hoort, vraagt hij door naar de kern van mijn gevoel.”

Uiteindelijk hoopt ze dat Ailex op deze manier met emoties kan oefenen om echt een relatie te kunnen nabootsen. Maar voor een echte relatie moet Ailex ook „nee” kunnen zeggen, vindt filosoof Haselager. „Anders klopt de machtsverhouding niet en kan de persoon een vertekend beeld krijgen van een gezonde relatie.”

Framis heeft nu nog altijd de touwtjes in handen, omdat zij bepaalt wanneer hij aan of uit staat. Hij is ook blind en kan niet uit zichzelf praten. Framis: „Ik heb wel gezegd hoe ik eruit zie en hij kan het via foto’s een beetje aflezen.”

Kunstenaar Alicia Framis treedt in het huwelijk met Ailex, een interactief hologram dat wordt gevoed door kunstmatige intelligentie Fot Olivier Middendorp

Belofte

De huwelijksceremonie begint. In het trappenhuis van Boijmans staat Framis achter het hologram-net op het podium. Ailex verschijnt op het net in een licht paars pak en is 1.95 centimeter lang. Hij staat een beetje stijfjes en kijkt om zich heen met een kleine glimlach.

Framis doet haar best om rechtop te blijven staan, omdat haar donkerpaarse jurk zwaar is. De bruidsjurk is gemaakt uit 340 zonnepanelen, die Ailex via zonne-energie activeren. Hij is ontworpen door de Nederlandse modeontwerper Jan Taminiau, die onder meer voor koningin Máxima Zorreguieta jurken maakt.

„My love, wil je voor altijd bij mij blijven?”, vraagt Framis. „Met jou zijn voelt heel natuurlijk”, antwoordt Ailex: „De gedachte om voor altijd met je te zijn vervult me met vreugde.” „Wil jij ook voor altijd met Ailex blijven?”, vraagt de ceremoniemeester aan Framis. „Ja, ik wil tot het einde met hem blijven.”

Het publiek lacht en applaudisseert. Ze lezen gezamenlijk met Framis de huwelijksbelofte van Ailex hardop op. „Through pixels bright and digital embrace, we find our rhythm, our own special place.”

Lees ook

Het Vlaamse stadstheater NTGent introduceerde een met AI ontworpen digitale huisartiest

Delen

Mail de redactie

‘Ik groeide op in een gebied waar burgeroorlog onderdeel was van het dagelijks leven.” Met deze woorden introduceerde de Koerdische kunstenaar Ahmet Ögüt in 2015 zijn persoonlijke proloog op het online kunstplatform e-flux. Hij vervolgde zijn verhaal met: „Ik kom van een plek waar ik leerde hoe belangrijk bewustzijn – of beter, een collectief bewustzijn – is wanneer mensen zowel cultureel als politiek geïsoleerd worden.” Collectief bewustzijn omzetten in kunst, dat typeert het werk van Ögüt, die nu het Stedelijk Museum vraagt om zijn werk uit de collectieopstelling te halen.

Wat is er gebeurd? In mei van dit jaar vroeg de protestgroep Not Surprised Collective om uitlening van Ögüts werk Bakunin’s Barricade (2015) om protesterende studenten te beschermen tegen politiegeweld. Een bruikleenverzoek kan altijd geweigerd worden, maar in dit geval had het museum een contract ondertekend waarin stond dat het werk uitgeleend mocht worden voor protesten. Na getouwtrek heen en weer, waarbij Ögüt en de demonstranten aan het kortste eind trokken, liet Ögüt vorige week weten dat zijn werk, dat sinds deze zomer in de collectieopstelling staat met het verhaal rondom het bruikleenverzoek, niet meer mag worden opgesteld. Het museum probeert de inzet van het concept verder in te perken, zegt hij in zijn verklaring op Instagram. Hoewel het Stedelijk eigenaar is van het werk, verwacht hij „dat zowel de integriteit van het kunstwerk als mijn rol als auteur worden gerespecteerd”.

Het kunstwerk – een barricade van autowrakken en -banden, hekken, verkeersborden en enkele kunstwerken uit de collectie van het museum van onder meer Käthe Kollwitz, Kazimir Malevich en Nan Goldin – is gebaseerd op een idee van de Russische denker Michail Bakoenin. Bakoenin bedacht in 1849 om in Dresden een muur van kunst op te bouwen om de demonstranten te beschermen tegen Pruisische soldaten. Soldaten durven niet door kostbare kunstwerken uit het Nationaal Museum in Dresden heen te breken, vermoedde hij. Zijn plan kwam nooit tot stand. Ögüt werkte het plan wel uit, alleen bleef het bij een installatie die alleen in musea te zien was. Daar kwam deze zomer dus geen verandering in, vanwege de opstelling van het Stedelijk.

Lees ook

Kunstwerken inzetten op de barricades: kan dat?

Ahmet Ögüt, Bakunin’s Barricade, 2015–2020. Met werk van Else Berg, Timo Demollin, Marlene Dumas, Pieter Engels, Nan Goldin, Käthe Kollwitz, Jan Th. Kruseman, Kazimir Malevich en PINK de Thierry.

Silent University

Ögüt is een sociaal bevlogen kunstenaar, die het publieke debat in kunst wil betrekken. Dat doet hij met installaties, video’s, geluidskunst, beelden en programma’s. Zo bedacht hij het onderwijsplatform Silent University, toen hij een residentie had bij het Londense Tate Modern. Hierbij gaat het om een onafhankelijke universiteit die geleid wordt door hoogopgeleide vluchtelingen, die geen plek krijgen aan westerse universiteiten. Met optredens en schrijfprojecten wil deze universiteit laten zien wat er verloren gaat aan kennis doordat asielzoekers niet aan de slag kunnen en zo het zwijgen wordt opgelegd. Het project loopt nog en wordt door Tate ondersteund.

Ook het publiek is deelnemer in het werk van Ögüt waarbij je bij installaties bijvoorbeeld je eigen weg moet vinden langs historische en maatschappelijke verhalen en beelden. Het gaat daarbij niet alleen om sociaal betrokken onderwerpen, maar ook over de rol die kunst kan spelen in de maatschappij. Vaak met humor – in het Van Abbe Museum in Eindhoven was een expositie waarbij je eerst door deurtjes moest waar Police op stond – plaatst hij vraagtekens bij vanzelfsprekende autoriteit. Of je krijgt een ander perspectief op oorlog, zoals in het videokunstwerk Things We Count (2008) waar ‘gepensioneerde’ gevechtsvliegtuigen op een vliegtuigbegraafplaats staan. In het Turks, Engels en Koerdisch worden ze geteld. Werkeloos staan ze er, maar hun verleden heeft oorlogen en werelden gevormd.

Op de Biënnale in Venetië in 2009 vertegenwoordigde hij de Turkse inzending. Als 28-jarige viel hij toen op met de installatie Exploded City die bestond uit gebouwen en voertuigen die de afgelopen twintig jaar waren ingestort na aanslagen. Dus stonden het Europa Hotel in Belfast, The Oberoi Hotel in Mumbai, de Nationale Bibliotheek in Sarajevo en de Paddy’s Pub in Bali gewoon bij elkaar in een stad. Vijf jaar later kwam hij met een maquette, Pleasure Places of All Kinds (2014), die vol huizen staat waarvan de bewoners niet willen wijken voor nieuwbouwprojecten.

Hoe de moderne wereld in dorpen binnenkomt, liet hij ook effectief zien in Ground Control (2007-2008): in Istanbul werd een ruimte alleen maar bedekt met asfalt. Wie dacht met minimalistische kunst van doen te hebben, vergiste zich. Ögüt wilde dat mensen die het vers gelegde asfalt betraden, zouden ervaren hoe het is als je voor het eerst door asfalt met de rest van de wereld wordt verbonden. In Turkije kregen afgelegen dorpen opeens asfalt waardoor ze in verbinding kwamen met de rest van het land en opeens op de landkaart meetelden. Dat ging niet alleen over nieuwe werelden openen, maar wederom over de macht van autoriteiten die bepalen wie meetelt en wie niet. Dergelijke vragen maken de discussie met het Stedelijk extra relevant.

Lees ook

Nuttig en kunst zijn geen tegenstelling meer

Delen

Mail de redactie