In het Atlas Ensemble klinken instrumenten uit de hele wereld (weer) samen

Posted on by admin

N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.

Reportage

Atlas Ensemble Een Europese viool die weer samenklinkt met een Turkse kemençe, een Indiase sarangi en een Chinese zhonghu: het ‘Nederlandse’ Atlas Ensemble is herboren. Dit weekend zijn ze te horen op het Oranjewoud Festival in Friesland.


Strijkers uit het nieuwe Atlas Ensemble. In het midden de Indiase sarangi, links de Turkse kemençe, rechts de Chinese zonghu.
Strijkers uit het nieuwe Atlas Ensemble. In het midden de Indiase sarangi, links de Turkse kemençe, rechts de Chinese zonghu. Foto Kees van de Veen

Gators met bouwmateriaal rijden af en aan op het landgoed Oranjewoud in Friesland. De eerste grote festivaltenten staan al in de Overtuin, maar de kleinere tentjes, de kassa en de horeca, daar wordt woensdagochtend nog druk aan gebouwd. Vrijdagavond moet alles klaar zijn voor het Oranjewoud Festival, het eerste grote klassieke muziek buitenfestival van het seizoen.

In het statige witte landhuis, het centrum van het landgoed dat ooit toebehoorde aan Albertine Agnes van Nassau (weduwe van Willem Frederik van Nassau, 17de eeuwse Friese stadhouder), repeteert een ensemble dat je met recht een bont gezelschap mag noemen. Een Chinese pipa, Azerbeidzjaanse tar en een Iraanse ud zitten naast elkaar. Daarvoor op een rijtje: een Syrische qanun, een Europees cimbaal, een Chinese guzheng. Links zit de strijkgroep: een Turkse kemençe, een Indiase sarangi, en onder andere een Chinese zhonghu. Allemaal totaal verschillende instrumenten, en toch horen ze maar tot drie oeroude snaarinstrumentfamilies: respectievelijk de luiten, de citers en de ‘violen’. Honderden jaren geleden ontstonden ze, met een gemeenschappelijke voorouder die zich over de wereld verspreidde en in allerlei culturen op een eigen manier werden doorontwikkeld, of simpelweg omdat er in meerdere plekken op de wereld hetzelfde concept werd uitgevonden. De Europese doorontwikkeling van de strijkers zitten er ook tussen: viool, altviool, cello en contrabas. Het is de wederopstanding van het Atlas Ensemble.

Joël Bons, componist en medeoprichter van het Nieuw Ensemble, een gezelschap dat zich richtte op nieuw gecomponeerde muziek van met name buitenlandse componisten, startte in 2002 onder die vlag ook het Atlas Ensemble: een projectorkest met musici uit allerlei (voornamelijk Midden-Oosterse en Aziatische) landen, en hun instrumenten, waar nieuwe composities voor werden geschreven. Dat leidde in 2016 uiteindelijk tot een Grawemeyer Award for Music Composition, voor Bons’ werk Nomaden. Maar met het wegbezuinigen van de subsidie van het Nieuw Ensemble, stierf in 2019 ook het Atlas Ensemble af.

Lees ook: Componist Joël Bons wint grote Amerikaanse prijs voor ‘Nomaden’

Een rol voor iedereen

Tot het Oranjewoud Festival dit jaar aankondigde om het ensemble met een driejarig traject nieuw leven in te blazen. Dit jaar met strijkinstrumenten, volgend jaar met blaasinstrumenten, en in 2025, als alles goed gaat, met een heel orkest groter dan Atlas ooit geweest is. Bons loopt woensdagochtend weer gelukkig langs de zestien verzamelde instrumenten, trekt en duwt aan snaren en vertelt honderduit over alle verschillen én overeenkomsten zoals hij ook gaat doen op de concerten dit pinksterweekend. Niet iedereen uit het oude Atlas Ensemble kon erbij zijn, maar daarvoor in de plaats vond hij overal ter wereld nieuwe mensen. Bons: „Stuk voor stuk grote sterren in hun land.”

Maar hoe voorkom je dat een concert van zo’n bont gezelschap aan instrumenten niet meer wordt dan een geinig rariteitenkabinetje? Één ingrediënt uit allerlei verschillende landen maakt nog geen gerecht. Hoe benut Bons de kunde van de musici optimaal, hoe laat hij zo veel instrumenten die in eeuwen helemaal met een muziektraditie verweven zijn, tot hun recht komen?

„Door musici te selecteren die open minded zijn, geen missionarissen van hun eigen traditie, en daarvoor een hele nieuwe muziek te componeren.” Bons bestudeerde alle instrumenten opnieuw, wisselde maanden filmpjes uit met de musici waarin ze hem vertelden wat hun instrument allemaal wel en niet kan. „Ik wilde eerst één lang stuk componeren, maar ik ontdekte al snel dat dat niet genoeg was. Ik wilde dit instrument dat laten doen, en zus instrument zo. Nu heb ik tien stukken gemaakt, met voor iedereen een belangrijke rol.”

Een repetitie van het nieuwe Atlas Ensemble o.l.v. Ed Spanjaard. Foto Kees van de Veen
Strijkers in het Atlas Ensemble. Links de Chinese erhu, rechts de Azerbeidzjaanse kamancha. Foto Kees van de Veen
Drie citerspelers uit het nieuwe Atlas Ensemble. Links het Europese cimbaal, in het midden de Syrische qanun, op de voorgrond de Chinese guzheng. Foto Kees van de Veen

Voor- en naspelen

Als alle instrumenten op de repetitie tegelijk klinken, klinkt er een verzamelgeluid waarvan je met vrij grote zekerheid kan zeggen dat die nog nergens ter wereld ooit geklonken heeft. Maar individuele instrumenten zijn nog niet te herkennen. Mooi zijn wel al de motiefjes die Bons componeerde om om beurten gespeeld door het ensemble te meanderen. Je hoort goed hoe de nauwverwante instrumenten over de hele wereld van elkaar verschillen. Die herhalende motiefjes hebben ook een praktische reden, legt Bons uit. „Negentig procent van de muziek op de wereld wordt gemaakt in een orale traditie. Je leert en studeert door te luisteren, niet door bladmuziek te lezen, zoals wij gewend zijn. Maar mijn muziek staat op papier. Dat was voor sommige nieuwe leden lastig. Ik ontdekte dat het veel beter werkt om een melodie te schrijven voor een bladmuziek lezend lid, en tegen de niet ervaren lezers te zeggen: ‘dat speel je na’ of ‘daar mag je op improviseren’.” Naast muziek lezen ook nog letten op dirigent Ed Spanjaard is voor sommigen duidelijk een extra complicatie; een niet spelende leider is in veel culturen onbekend. „Die mensen zeg ik Ed soms helemaal te negeren, en naar hun medespelers te luisteren. Dat werkt.”

„Wat je niet wilt is dat het publiek weinig meer ervaart dan ‘Goh dat is een leuk instrument, dat heb ik nog nooit gezien’”, zegt Yoram Ish-Hurwitz, artistiek leider van het Oranjewoud Festival, op wiens initiatief het ensemble onder de vleugels is genomen. „Dat is niet diepgaand genoeg. Wat je wel wilt, is dat de klank van die instrumenten zo normaal wordt, dat componisten en publiek uiteindelijk bij nieuwe muziek denken: ‘Hmm, wat mis ik nog? O ja, de klank van een kamençe!’”

Het Atlas Ensemble met muziek van Joël Bons o.l.v. Ed Spanjaard is te horen op het Oranjewoud Festival van 26 t/m 29 mei. Info en programma: oranjewoudfestival.nl
Een versie van dit artikel verscheen ook in de krant van 26 mei 2023.

Related Posts

Cappella Pratensis ontstoft muziek die klonk bij het eten van zwanen

  • admin
  • November 26, 2024
  • 0

Als je de binnenstad van ’s-Hertogenbosch vanuit het oosten binnengaat, kom je in de Hinthamerstraat langs een opvallend geelgrijs pand: het Zwanenbroedershuis. Daar komen al eeuwen de leden van het Illustere Lieve Vrouwen Broederschap samen. Onder andere om te musiceren: het broederschap liet in de eerste eeuwen vanaf zijn oprichting in 1318 muziek componeren door destijds grote componisten, om te zingen in hun eigen kapel in de Sint Janskathedraal. Lijvige koorboeken (online te bekijken) uit de periode 1450-1600 met muziek van componisten als Matthaeus Pipelare, Pierre de la Rue en Jean Mouton herinneren daar nog aan.

Het nog steeds bestaande broederschap zingt niet zelf (althans niet openbaar); die rol van het klinkend houden van deze Renaissancemuziek heeft het Bossche vocaal ensemble Cappella Pratensis op zich genomen. Destijds was het normaal om één groot koorboek op een grote houten lessenaar te zetten en daar samen achter te zingen. Cappella Pratensis doet dat nu dus ook: in hun tournee Het feest van de zwaan staan vijf zangers (kleine bezetting), een dirigent en vier musici samen op een kluitje. Het geeft het concert alleen al op zicht een enorm vriendelijke uitstraling.

Binnenpret

Ook Het feest van de zwaan is een verwijzing naar het broederschap. Elke 28 december kwamen de leden bij elkaar voor de ‘Zwanenmaaltijd’; een dure aangelegenheid, waarbij de schenker van de te verorberen zwaan van oudsher de eretitel ‘zwanenbroeder’ kreeg. Cappella Pratensis zingt deze tournee muziek die geklonken zou kunnen hebben op zo’n banket. Zoals een ‘Ave Maria’ van Jacobus Clemens non Papa, dat prachtig ingetogen en gecontroleerd klinkt.

Wel valt al snel op dat de stemmen wat individualistisch blijven, moeilijk mengen. Enerzijds klinkt dat realistisch: op een banket vroeger klonk de zang vast ook niet puntgaaf. Anderzijds vraag je je af of deze muziek niet beter tot zijn recht komt in een kerk. Op hun prachtige Obrechtalbum uit 2023 (dat in oktober nog knap een Gramophone Award won) worden de zangers geholpen door een rijke galm.

Feestelijk is niet het woord dat bij dit concert komt bovendrijven. Wel: ingetogen, intiem, voorzichtig twinkelend en met binnenpret. Het begeleidende Sollazzo Ensemble (eveneens in kleine bezetting: fluit, luit en twee vedels) voegt zich er knap naar, al zouden ze waarschijnlijk uitbundiger kunnen (en willen).

Liefdesverklaring

Verschillende stukken volgen elkaar slim op: devote misdelen blijken soms gebaseerd op maar al te wereldlijke werkjes, zoals de Missa Benedicti van Benedictus Appenzeller, dat gebaseerd blijkt op ‘Ick had een boelken uutvercoren’, dat verderop in het programma zit. Dat geldt ook voor ‘Myns liefkens bruyn ooghen’ van Tielman Susato, dat Jheronimus Vinders verwerkte in zijn mis. Ook dat klinkt samen. Daarin vallen ook opvallende uitspraakkeuzes op: de u in ‘Sanctus’ is bij Pratensis geen ‘oe’ maar ‘ù’ (zoals in: ‘Gut, dat klinkt grappig’). Benedictus wordt ‘Benedictès’. Agnus Dei klinkt als de vrouwennaam: Agnes. (Die in het Grieks dan weer ‘zuiver’ of ‘heilig’ betekent, dus zo gek lijkt de gedachte niet).

Dat er geen Nederlanders tussen de zangers zitten, maakt de paar Nederlandse teksten uit de Middeleeuwen nog moeilijker te verstaanbaar. En dichter Eric Alink heeft nog wel zo zijn best gedaan op de uitbundig sensuele liefdesverklaring aan de zwaan („’k Wil spelevaren in uw schoot, uw binnenzee beproeven / Bij eb en vloed en elke stoot, in uwe diepte toeven.”), op de anonieme melodie van ‘Ick had een boelken’. Maar echt lastig is het om te luisteren wanneer artistiek leider Stratton Bull als spreekstalmeester het woord neemt. Praatjes over de muziek zijn vaak nuttig of leuk. Zeker nu ‘het feest’ op geen enkele manier zichtbaar is gemaakt, is het aan Bull om je fantasie aan te zwengelen. Hij nodigt ons met luide stem en groot gebaar uit bij het rijke banket. Althans, dat probeert hij, maar zenuwen zitten hem in de weg. Hij staat zo deerniswekkend te beven dat het zweet je plaatsvervangend uitbreekt.


Nilüfer Yanya betovert met haar veelkleurige liedjes

  • admin
  • November 26, 2024
  • 0

Als Nilüfer Yanya het publiek in de Melkweg toespreekt, oogt ze verlegen. Maar als de 29-jarige Britse zingt, is er van schroom geen sprake. Dat doet ze adembenemend mooi, en met de natuurlijke vanzelfsprekendheid van een ruisende waterval. In combinatie met haar vier voortreffelijke muzikanten leidde het tot een betoverend concert.

Yanya heeft een experimentele, ongrijpbare sound, die vele genres doorkruist, van soul en jazz tot rock en grunge. Ze maakt in essentie gitaarliedjes, maar gitaarliedjes die weelderig uitwaaieren, en voortdurend van richting, ritme en kleur veranderen – zoals in jazz en grunge.

Haar gitarist en medecomponist Will Archer wringt behalve mooi slepende melodieën ook de vreemdste akkoordenschema’s uit zijn instrument. De ritmesectie varieert doorlopend in tempi, ook omdat Yanya graag songs schrijft die plots uitbarsten in gitaargeweld. En dan heeft ze nog multi-instrumentalist Jazzi Bobbi aan haar zijde (dochter van Spargo-zanger Ellert Driessen), die op keyboards de gitaarsongs van een extra knisperende laag voorziet en op haar saxofoon voortdurend een portie zachte tonen door de liedjes vlecht.

Bijzondere techniek

Over dat schuimige mengsel vlijt Yanya haar hees-hoge soulvolle stem. Vaak zet ze zingzeggend in, maar als ze voluit zingt, hanteert ze vaak een bijzondere techniek, die eerder draait om klank dan om het volledig uitspreken van woorden. Dan kan de naam van Elizabeth Fraser, de etherische zangeres van de Cocteau Twins zich opdringen. Zelf noemt Yanya in interviews vaak Big Thief en Nina Simone als inspiratiebronnen voor haar zingen en schrijven.

Haar schetsmatige manier van zingen sluit aan bij haar impressionistische, poëtische manier van schrijven, die al even weinig houvast biedt. „You’re my best machine, you’re my midnight sun, always I did it for you”, luidt bijvoorbeeld karakteristiek het refrein van ‘Midnight Sun’, het prijsnummer waarmee ze het concert afsloot.

Dat lied komt van haar goed ontvangen tweede album Painless, uit 2022, die alle beloftes inloste van haar debuut Miss Universe uit 2019. Dit najaar verscheen het derde album, My Method Actor. Ook dat nieuwe album leverde weer een aantal prachtige, pakkende singles op, zoals ‘Like I say (I runaway)’ en ‘Just A Western’. Die songs kregen live een gloedvolle uitvoering, die de intensiteit van de songs nog eens extra aanzette.

Anders dan dit nieuwe album kende het concert geen enkel minder moment. In elk lied zat energie en voortdurend kon je je verbazen over het raffinement van deze band. Een groot podiumpersoonlijkheid is Nilüfer Yanya niet, maar de muziek maakt alles goed.


Rijksmonumenten bedreigd door verkrotting. ‘De eigenaar is officieel nooit op zijn vingers getikt’

  • admin
  • November 26, 2024
  • 0

‘INSTORTINGSGEVAAR!! NIET BETREDEN”, zegt een waarschuwingsbord aan de rand van Sluis. Het hangt aan wat eens een monumentaal toegangshek was. De toegang en het terrein erachter zijn overwoekerd met bomen en struiken. „Hierachter ligt Het Hoompje”, zegt Arjen Drijgers, voorzitter van de afdeling Zeeland van de erfgoedvereniging Heemschut.

Het in 1909 gebouwde villacomplex met torentje en kapel was een klooster voor de zusters Franciscanen. Tot 1986 is het ook in gebruik geweest als internaat voor kinderen met een beperking. Daarna kwam het leeg te staan. Zesentwintig jaar geleden is het complex onder nummer 509259 ingeschreven als rijksmonument.

Intussen geldt Het Hoompje in erfgoedkringen als schoolvoorbeeld van een rijksmonument dat ondanks, of misschien juist wel dóór zijn speciale status al jarenlang door zijn eigenaar zo wordt verwaarloosd dat het verkrot raakt. De eigenaar is in dit geval een BV, onderdeel van het beursgenoteerde bedrijf Bever Holding, die het complex in 1992 heeft gekocht. Daarachter gaat de vastgoedinvesteerder Ronnie van de Putte schuil die in Nederland en België zo veel monumentale gebouwen heeft laten verwaarlozen dat hij de bijnaam ‘de Krottenkoning’ heeft gekregen.

Via een olifantenpaadje verderop is het mogelijk het terrein van Het Hoompje te betreden. „Ik blijf hier even wachten”, zegt Drijgers. Een bord ‘Verboden toegang’ staat er niet, maar zijn Heemschutafdeling heeft in juli 2021 aangifte gedaan van opzettelijke en stelselmatige verwaarlozing. „Daarom lijkt het me beter dat ik niet het terrein op ga.”

De muren van het complex staan nog overeind, maar alle deuren en ramen zijn weg. Overal, buiten en binnen, zit graffiti. Het trappenhuis is deels verdwenen, evenals een stuk vloer van de bovenverdieping. In het dak gaapt een groot gat. Klimop overwoekert met dikke, kale wortels de achterkant van de kapel.

Verwaarlozing

Het Hoompje is geen uniek geval, blijkt uit gegevens van de Inspectie Overheidsinformatie en Erfgoed. In de recent gepresenteerde tweejaarlijkse ‘monitor monumenten en archeologie’ staat dat volgens opgave van gemeenten 93 rijksmonumenten ‘ernstig verwaarloosd’ zijn. Dat zijn er vijf meer dan twee jaar geleden.

Leonard de Wit, die zich bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) al jaren met de materie bezighoudt, is aanvankelijk geneigd het probleem te relativeren – „we hebben in totaal ruim 61.000 rijksmonumenten in Nederland” – maar vertelt toch veel tijd te stoppen in verwaarloosde rijksmonumenten. „Verwaarlozing gebeurt onder andere omdat een boer die met zijn bedrijf stopt, geen zin heeft zijn monumentale schuur te onderhouden. Of omdat een parochie geen geld heeft voor onderhoud van een kerk. Met die mensen probeer je er door praten uit te komen.” Maar er zijn volgens De Wit ook eigenaren die bewust een monument verwaarlozen, bijvoorbeeld omdat ze het gebouw willen laten slopen om er een ander, winstgevend project neer te zetten.

De eigenaar van Het Hoompje hoort tot die categorie, stellen Drijgers en De Wit afzonderlijk van elkaar. Dergelijke eigenaren hebben vaak diepe zakken en kunnen er daarom ook nog eens juridisch alles aan doen om niet aan hun verplichtingen te voldoen, luidt hun gezamenlijke conclusie. Bever Holding zelf zegt desgevraagd dat er geen woordvoerder voor commentaar beschikbaar is.

Volgens de Erfgoedwet hebben eigenaren van een rijksmonument een instandhoudingsplicht. De Wit: „Dat is geen plicht tot een alomvattende restauratie, maar het begint wel met wind- en waterdicht maken.” Aan gemeenten is al sinds de Monumentenwet van 1988 de taak om erop toe te zien dat eigenaren hun rijksmonumenten goed onderhouden. Daar zit ook een probleem: veel gemeenten hebben niet genoeg mensen, kennis en geld in huis, zeker niet voor langdurige juridische procedures.

Het in 1909 gebouwde villacomplex Het Hoompje in Sluis.
Foto Theo Toebosch

Handhavingsactie

„Ambtenaren van Sluis wilden enkele jaren geleden wel via een dwangsom de eigenaar van Het Hoompje dwingen het gebouw niet langer te verwaarlozen”, vertelt Drijgers. „Maar uiteindelijk heeft de gemeente die laten verlopen en nooit officieel gehandhaafd.” Het dossier rondom Het Hoompje loopt al heel lang, geeft een woordvoerder van de gemeente Sluis in een reactie toe. „Dit rijksmonument wordt al tientallen jaren verwaarloosd door de eigenaar. We voerden eerder een handhavingsactie uit tegen de eigenaar. Maar dit heeft niet tot het gewenste resultaat geleid.”

In een perfecte wereld letten de provincies erop dat gemeenten hun taak als toezichthouder en handhaver goed uitvoeren. Maar ook dat gebeurt te weinig, heeft de Inspectie voor Overheidsinformatie en Erfgoed vastgesteld.

In principe kan ook justitie optreden tegen verwaarlozing van een rijksmonument, omdat dat als economisch delict geldt. „Daarom hebben we drie jaar geleden ook aangifte over Het Hoompje gedaan”, vertelt Drijgers. „Het Hof in Den Bosch heeft echter begin dit jaar bepaald dat strafrechtelijke vervolging niet opportuun is, omdat de eigenaar officieel nooit door Sluis op zijn vingers is getikt.”

Vijf jaar na Kamervragen over de uitvoering van erfgoedtaken is OCW dit jaar een programma gestart dat het toezicht en de handhaving bij gemeenten en provincies moet verbeteren, daarbij bijgestaan door de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed.

Desondanks stelt de gemeente Sluis nu dat de toestand van Het Hoompje zo slecht is, dat behoud geen zin meer heeft. De gemeente heeft daarom verzocht het complex als rijksmonument te schrappen. De Wit: „Ik heb de gemeente gezegd dat het verzoek na jarenlang zelf niet opgetreden te hebben niet zo netjes is.”

Drijgers heeft nog goede hoop. „Uit onderzoek van twee jaar geleden zou blijken dat behoud nog wel mogelijk is. Als Het Hoompje niet als monument in stand wordt gehouden, rest een ruïne die alleen nog interessant is voor urban explorers.”