In de verlaten stad Ani botsen Turkije en Armenië

Posted on March 20, 2024 by admin

‘Hoe vet is dit”, zegt een Turk van in de twintig terwijl hij een 11de-eeuwse moskee binnenstapt. Met grote ogen staart hij naar de bruinrode pilaren, het turquoise tapijt en de Turkse vlag die bij de ingang hangt. Wanneer hij alles heeft vastgelegd met zijn smartphone, richt hij zich tot twee vrienden. „Kom, laten we bidden.”

De Turken zijn op vakantie in eigen land. Ze krijgen een rondleiding door Ani, de eeuwenoude stad op een hoogvlakte in het oosten van Turkije, die in de 18de eeuw werd verlaten en nu tientallen ruïnes van religieuze gebouwen telt. Hun eveneens Turkse gids heeft hun net uitgelegd dat deze moskee is gebouwd nadat de Turkse krijgsheer Alp Arslan, de tweede sultan van het Seltsjoekenrijk, Ani in 1064 veroverde op de Byzantijnen, en zo de weg opende voor de verovering van Anatolië. De eerste moskee van Anatolië, noemt de Turkse pers het gebouw.

De moskee kijkt uit over een kronkelende rivier die diep door het landschap snijdt. Die rivier markeert de grens tussen Turkije en Armenië, die Ankara in 1993 sloot op verzoek van Azerbeidzjan, dat ook toen in een oorlog was verwikkeld met Armenië en op deze manier Yerevan economisch wilde raken. Aan de overkant van de rivier zijn in de verte Armeense vlaggen en wachttorens zichtbaar.

„Er zouden hier een stuk meer toeristen zijn als die grens openging”, zegt gids Aleyna. Niet dat het haar veel extra werk zou opleveren, lacht ze, want de Armeense toeristen die nu via de grens met Georgië naar Ani komen, maken liever gebruik van hun eigen, Armeense gidsen. „Helaas vertellen die de wildste leugens. Ze doen altijd alsof Alp Arslan een schurk was en beweren dat Ani eigenlijk Armeens is.”

Wie even om zich heen kijkt, ziet dat die laatste claim niet zo ver gezocht is. Naast een moskee staan tussen de ruïnes van Ani tal van Armeense kerken en de kathedraal, het grootste gebouw van de stad. Ze dateren veelal uit de tijd dat Ani werd bestuurd door de Armeense Bagratuni-dynastie (885-1045) en een bloeitijd doormaakte als hoofdstad van het Armeense Koninkrijk. Dat de stad langs de zijderoute altijd divers was en vele keren van heerser wisselde voordat ze in de 14de eeuw in verval raakte na een aardbeving, doet er in de Armeense geschiedschrijving minder toe. Het waren immers in de eerste plaats de Armeniërs die Ani deden uitgroeien tot een machtige handelsstad en culturele trekpleister met de bijnaam ‘stad van duizend-en-één kerken’.

Turken zeggen: Ani is van ons, want wij hebben het veroverd, Armeniërs zeggen: dit is van ons, want wij waren hier eerst’Aysenur Korkmaz

De botsing tussen Turkse en Armeense narratieven over Ani wijzen op een botsing tussen twee vormen van nationalisme, zegt Aysenur Korkmaz, een historicus verbonden aan de Universiteit van Amsterdam die onderzoek doet naar de Armeense Genocide en Armeense nationale identiteit. „De Turkse variant is, kortgezegd: dit is van ons, want wij hebben het veroverd. De Armeniërs daarentegen zeggen: dit is van ons, want wij waren hier eerst.”

Bovendien is Ani voor Armeniërs extra belangrijk vanwege de Armeense Genocide (1916-’17), waarbij de Armeniërs uit het destijds ineenstortende Ottomaanse Rijk werden verdreven en 1 tot 1,5 miljoen van hen werden gedood. „Armeniërs leggen die link tussen Ani en de genocide niet zozeer omdat hun volk precies op deze plek is verdreven of vermoord, maar omdat Ani symbool staat voor het culturele verlies dat gepaard ging met de genocide”, zegt Korkmaz. „Dat verlies wordt des te meer gevoeld omdat Ani pal tegen de grens ligt en vanuit Armenië te zien is. Dat maakt Ani een altijd aanwezige afwezige.”

Confrontatie

Om dit verloren erfgoed dichterbij te brengen, organiseren Armeense reisbureaus all inclusive tours langs Ani en andere Armeense culturele locaties in Oost-Turkije. Het past in een wereldwijde trend van roots tourism (‘oorsprong toerisme’), stelt Korkmaz in een academisch artikel, net als bijvoorbeeld de groepsreizen van Afro-Amerikanen naar locaties in Afrika waar eens slavenmarkten stonden.

Maar behalve helend kunnen dit soort reizen ook confronterend zijn, zag Korkmaz, die voor haar onderzoek deelnam aan de Armeense tours. „In Ani begint dat soms al bij het kaartjesloket. Armeniërs ervaren het vaak als een vernedering om te moeten betalen om Ani binnen te kunnen. Zo heb ik eens een ruzie gezien tussen de kaartjesverkoper en een Armeense bezoeker die zei: ‘Oh ja, wil jij soms geld? Dan wil ik eerst mijn land terug’.”

Voorbij het loket staan de Armeniërs nog meer teleurstellingen te wachten, vertelt Korkmaz. Want daar zien ze al gauw dat hun gedroomde stad slecht en erg selectief wordt onderhouden. Zo is de moskee recent gerestaureerd, maar wordt er al jaren weinig voortgang geboekt met de kathedraal. Het museumwinkeltje verkoopt weliswaar bontmutsen en pantoffels, maar geen boeken over Armeense architectuur of geschiedenis. En op het grote bord met een ‘tijdlijn van Ani’ dat voor de stadsmuren hangt, staat niet één keer het woord ‘Armeens’.

Nu zijn tijdlijnen sowieso slechte vormen om de geschiedenis weer te geven , zegt Christina Maranci, kunsthistoricus en professor Armeense Studies aan de Universiteit van Harvard. „In een tijdlijn lijkt het alsof culturen monolithisch zijn en elkaar netjes opvolgen bij iedere machtswisseling. Maar zo werkt de geschiedenis natuurlijk niet. We hebben schriftelijke bronnen uit de 5de eeuw die al op een Armeense aanwezigheid wijzen, lang voordat ze Ani tot hun koninklijke hoofdstad maakten. En ook na het einde van hun bewind in 1043 behielden ze grote culturele invloed. Bovendien liepen Armeense, Arabische, Perzische, Byzantijnse, Seltsjoekse en Georgische culturen door elkaar heen. Dit is niet een plek die zich laat indelen in hokjes. Je kunt zeggen dat Ani te oosters is om westers te zijn en te westers om oosters te zijn.

**De verlaten stad Ani** in het oosten van Turkije.

Maar dat de Turken niet het woord ‘Armeens’ gebruiken op hun informatiebordjes, komt niet doordat ze deze culturele ambiguïteit willen vieren. Nee, stellen zowel Maranci als Korkmaz, het gaat hier om het doelbewust wegmoffelen van Armeens erfgoed. En dit heeft alles te maken met Turks nationalisme en het taboe rondom de Armeense genocide.

Wat zou ze zelf op de informatiebordjes zetten? Maranci lacht. „Waar te beginnen! Het probleem is in ieder geval niet dat we niet genoeg over Ani weten. Er bestaan prachtige kronieken van de 10de tot de 13de eeuw die licht werpen op hoe Ani eruitzag met haar dubbele stadsmuren, koninklijke paleis, kathedraal, kerken en badhuizen. En ze vertellen ons verhalen over de koningen die de stad bestuurden. Daar zou ik beginnen, bij die primaire bronnen.”

En dan is er nog Ani’s architectuurgeschiedenis. Neem de waarschijnlijk in 1001 voltooide kathedraal. Die doet met voor die tijd zeldzame spitsbogen denken aan latere gotische architectuur. „Deze kathedraal is gebouwd door de beroemde Armeense architect Trdat, die ook de koepel van de Hagia Sophia in Istanbul repareerde na een aardbeving”, zegt Maranci. „Die unieke biculturele ervaring die Trdat opdeed in Armenië en Byzantium zie je terug in de kathedraal.”

Het bordje voor de kathedraal bevat één zin over Trdat en vermeldt vervolgens dat Alp Arslan de kathedraal in 1064 veranderde in een moskee en er zijn eerste vrijdagsmiddaggebed hield. „Het is frustrerend”, zegt Maranci. „In mijn onderzoeksveld hebben tal van mensen suggesties gedaan aan het Turkse ministerie van Cultuur en Toerisme om die bordjes aan te passen, maar er is nog niets veranderd.”

Plunderaars

Toch is Ani in 2016 toegevoegd aan de lijst van UNESCO-werelderfgoed en staan er voor de stadsmuren borden over door de EU gefinancierde renovatieprojecten ter waarde van meer dan 2 miljoen euro. Schriftelijke vragen over hoeveel UNESCO in Ani uitgeeft en of er voorwaarden aan verbonden zijn met betrekking tot het behoud en de presentatie van het erfgoed laat het hoofd van de Turkse Nationale Commissie voor UNESCO onbeantwoord.

Zulke voorwaarden zijn er doorgaans nauwelijks, stelt Korkmaz. „UNESCO mengt zich zelden in nationaal cultureel beleid, want het moet de banden met overheden soepel houden om in zoveel mogelijk landen te kunnen opereren.” De regering van president Erdogan heeft daar volgens haar handig gebruik van gemaakt. „Ze hebben zoveel mogelijk fondsen binnengehaald om erfgoed te beschermen, maar doen ondertussen zo weinig mogelijk om Armeens erfgoed als zodanig te erkennen.”

Toch is het feit dat er nu tenminste enkele bewakers voor de poorten van Ani staan een vooruitgang, benadrukt de academicus. Waar Erdogan nog interesse toont in Seltsjoeks en Ottomaans erfgoed, hadden de seculiere regeringen die Turkije een groot deel van de 20ste eeuw bestuurden geen enkele interesse in alles wat voorafging aan de ‘moderne’ Turkse Republiek. „Onder hen was Ani gewoon een niemandsland waar plunderaars vrij spel kregen.”

Dat het toerisme in Ani sinds enkele jaren op gang komt, heeft minder te maken met een interesse voor de ruïnestad dan met de komst van de Dogu Express, een toeristische treinreis van Ankara naar Kars, een stad vlakbij Ani. Die werd razend populair onder Turkse stelletjes die hun knusse treincoupés op Instagram zetten. Vanuit Kars brengen veel reizigers een bezoek aan Ani, waar veel van hen ook vooral bezig zijn met hun Instagram.

Ondertussen kunnen veel inwoners van de Armeense dorpen op een paar kilometer hier vandaan slechts van Ani dromen. „Dat is het wrange”, zegt Maranci. „De mensen die het meest om Ani geven, kunnen er niet heen, want zo’n reis langs de Georgische grens kan lang niet iedereen betalen.”

De vraag is of deze situatie zal veranderen. Toen na de aardbeving in Zuid-Turkije afgelopen jaar de Turkse grens met Armenië voor het eerst in dertig jaar even openging om Armeense hulp toe te laten, werd geopperd om de grens blijvend te openen. . Maar dit zou een doorn in het oog zijn van Erdogans bondgenoot Devlet Bahçeli, de leider van de extreem-nationalistische MHP. De vorige keer dat Erdogan aanstuurde op normalisering van de banden met Armenië, reisde Bahçeli terstond naar Ani. In oktober 2010 drong hij daar, vergezeld van een menigte met Turkse vlaggen, de 11de-eeuwse kathedraal binnen, om er demonstratief een islamitisch gebed te doen en een toespraak te geven ter ere van Alp Arslan. „Wij hebben bloed verloren voor dit land”, zei Bahçeli destijds. „Als het nodig is, veroveren we Anatolië opnieuw.”

Column | Liefde is luider, liefde wint, altijd

admin
November 13, 2024
0

In elke campagnespeech heeft Donald Trump vrouwen gereduceerd tot pretty face of ouwe troel en te dom om over hun eigen lichaam te beslissen. Met hem in het Witte Huis lopen in de VS de grondrechten van vrouwen gevaar en een activiste roept nu vrouwen op om mannen seks te weigeren zolang die rechten niet gewaarborgd zijn.

Raar idee? Het dateert al uit de 5de eeuw voor Christus, via de Griekse komedie van Aristophanes over de vernuftige Lysistrata. Om de mannen te laten stoppen met oorlogvoeren, roept zij de vrouwen van Athene op tot een seksstaking. De vrouwen houden vol, de mannen sluiten vrede, het stuk eindigt met dans en dronkenschap.

Hilarisch, maar als actiemodel onbruikbaar, want vrouwen houden zelf ook van seks. En trouwens, seks is verbonden met liefde, bij een flirt net zo goed als bij iets dat voelt als eeuwig. Dus wie wil zonder?

Liefde wint. ‘Love is louder’ heet dan ook een expositie in het Brusselse museum Bozar.

Het gaat over de liefde in de kunst sedert de jaren 60 en halverwege tref ik tot mijn opluchting (ze zullen er toch wel aan gedacht hebben?) een saluut aan een gordiaans kunstwerk van liefde en protest: de ‘bed-in’ van Yoko Ono en John Lennon in het Amsterdamse Hilton Hotel, zo eind maart 1969. Op huwelijksreis lagen ze daar een week in bed en de beste performance van de 20ste eeuw was een feit. Een labour of love in de stijl van Ono met Lennon als profeet. De wereldpers trok in verwarring langs en probeerde het koppel onderuit te halen met laatdunkende vragen. Maar ze lagen al onderuit, samen en onverwoestbaar. En zoals het een goede performance betaamt, hun boodschap was simpel. ‘I said we’re only trying to get us some peace’ zong Lennon het nog maar eens achteraf in ‘The Ballad of John and Yoko’. Geweldige song. Probeer maar eens niet mee te zingen, maar dat terzijde.

‘Love is louder’ – liefde is altijd luider, niet in de zin van herrie maar als dominante kracht. De tweede grote expositie in Bozar sluit daar krek bij aan: een overzicht van het werk van Hans Arp en Sophie Taeuber-Arp, gangmakers van de moderne kunst. Hun liefde was onwrikbaar, hun beider kunst vergroeide en versmolt. Hun twee-eenheid spiegelt de twee-eenheid van Yoko Ono en John Lennon. Tweemaal kunstenaarsliefde. Tweemaal een unieke artistieke eenheid. Tweemaal een ruwe dood. John Lennon werd in 1980 vermoord. Sophie Taeuber verongelukte in 1943 door koolmonoxidevergiftiging. Tweemaal een halve hartenkreet.

Twintig jaar later schiep Hans Arp met een collage een figuurtje als een langgerekte traan. Het heet Le petit prince, naar het heldje dat de schrijver Antoine de Saint-Exupéry schiep in 1943 – het jaar van Sophies dood. Die eenzame kleine prins zal Arp zelf zijn. Ter hoogte van het hart plakte hij een fragmentje van een werk van Sophie. Liefde is luider, altijd.

Biënnale van Dakar van start: ‘Hier bepalen we zelf wat Afrikaanse kunst is’

admin
November 13, 2024
0

Sorry, onderbreekt een man kalm de tirade van zijn kompaan die in een lang zwart gewaad voor hem staat. „Hoe laat is het?” Rondom de twee mannen bevinden zich tientallen mensen in het nachtelijke donker, soms zittend op de ziekenhuisbedden die de museumtuin vullen. Het optreden is gehuld in een macabere, rode gloed afkomstig van kamerlampjes in overhangende bomen. „Hier bestaat geen tijd”, antwoordt de schreeuwer.

Twee soorten publiek hebben zich deze avond verzameld in de tuin van het museum Théodore-Monod voor Afrikaanse kunst in de Senegalese hoofdstad Dakar. Er is een hoofdzakelijk uit het buitenland afkomstig deel dat geamuseerd en bij vlagen wat verdwaald kijkt naar de expositie en openingsperformance van kunstenaarscollectief Laboratoire Agit’Art. En er is een deel voor wie dit persoonlijk is: vrienden en collega’s van Ndoye Douts, van wie het gezicht aan het eind op een groot canvas verschijnt.

Optreden van Laboratoire Agit’Art in de tuin van het museum Théodore-Monod voor Afrikaanse kunst in Dakar.

Douts was een Senegalese kunstenaar die als geen ander de kleuren en chaos van de verderop gelegen volkswijk Medina in zijn doeken wist te vangen. Tot hij vorig jaar juni aan kanker overleed. De bedden die de museumtuin nu vullen komen uit het ziekenhuis waar hij stierf.

Met hun ode aan Douts en oproep tot een „grand reveille” sluit het kunstenaarscollectief Agit’Art naadloos – zij het onbedoeld – aan op het overkoepelde thema van de vijftiende editie van de Biënnale van Dakar die van start is gegaan. Artistiek directeur Salimata Diop koos voor ‘The Wake’, een Engelse term (terwijl Wolof of Frans in Senegal gangbaar is) die zich op meerdere manieren laat interpreteren. Als een ontwaking, als het kielzog van een schip – en alles wat dat met zich meetrekt.

Of een dodenwake.

Nalatenschap

Een van Afrika’s grootste en volgens velen belangrijkste moderne kunstevenementen opende vorige week in Senegals hoofdstad. Kunstenaars, verzamelaars en liefhebbers van over heel de wereld trekken deze dagen door de straten van Dakar, te voet of in geel-zwarte taxi’s, richting de hoofdtentoonstelling in het centrum of één van de bijna 450 randexposities en events, bekend als de OFF’s, die zich uitstrekken tot Dakars buitenwijken – en nóg verder.

Anders dan in Venetië of Kassel waar kunst van over heel de wereld is te zien, draait de Dak’Art Biënnale om kunst van het continent en haar diaspora, met ook een plekje voor de Caraïben. Die keuze is een nalatenschap van Senegals eerste president Léopold Sédar Senghor. De dichter en filosoof zag na de onafhankelijkheid in kunst het middel om zwart bewustzijn te vieren én voeden. Hij organiseerde daartoe onder meer in 1966 het Festival Mondial des Arts Nègres in Dakar.

Witte bezoekers van de Biënnale worden geconfronteerd met zwarte pijn en ontworteling door kolonisatie

Een kwart eeuw later kwam daar de Biënnale uit voort. „Dakar is als een grand mouvement voor Afrikaanse kunstenaars”, zegt de Malinese kunstenaar Abdoulaye Konaté (71), wiens stoffen creaties onder meer in het Centre Pompidou in Parijs en het MOMA in New York hangen. Ook werk van Konaté is te zien in Dakar, in de OFF. „Te lang hebben we naar het Westen gekeken om ons te vertellen wat kunst is”, zegt hij.

„Daarom is het belangrijk dat we dit koesteren en dat mensen zich niet laten meeslepen door politiek gedoe.”

Uitstel

Toch hangt politiek ‘gedoe’ als een schaduw over deze editie. De Biënnale zou eigenlijk in mei openen, maar werd drie weken van tevoren plots uitgesteld. Het tweejaarlijkse evenement wordt vrijwel volledig door de Senegalese staat gefinancierd, maar als gevolg van zeer gespannen presidentsverkiezingen die in maart voor een politieke ommezwaai zorgde, wachtte de organisatie nog op een fors deel van zijn budget à ruim twee miljoen euro.

Het uitstel schokte de tienduizenden internationale bezoekers die de Biënnale normaal trekt. Velen hadden hun vliegtickets al gekocht. Ook de kunstenaars zelf werden verrast, evenals galeries die hun OFF-exposities rond hadden. Een groot deel besloot deze toch door te laten gaan.

‘The Punishment of the Roses’ van Majida Khattari (Marokko), te zien op de Biënnale van Dakar.

„Het was geen ideale start”, verzucht artistiek directeur Diop daags na de uiteindelijke opening op 7 november. Naast een terugval in bezoekers waren zij en haar team vooral bang dat sommigen van de 58 kunstenaars die ze selecteerden voor de hoofdtentoonstelling niet meer zouden kunnen komen. Dat was gelukkig niet zo. Diop: „Sommigen hebben hun werk tussentijds zelfs verder uitgebreid, wat ik ongelofelijk vind.”

De Keniaans-Amerikaanse Wangechi Mutu (52) was zo iemand. Als grand temoin (speciale genodigde) is ze de ster in het voormalige paleis van justitie. Het gebouw, daterend uit de tijd dat Senegal nog een Franse kolonie was, is met zijn mozaïeken vloer en een door marmeren zuilen omgeven binnenplaats al enkele edities het overdonderende toneel van de Biënnales hoofdtentoonstelling.

Mutu zet de zaal van het Hooggerechtshof naar haar hand met haar installatie A Palace in Pieces. Tussen de tribunes, waarachter advocaten en publiek zich ooit ophielden, schreef ze met rode aarde een aanklacht tegen de vernietiging die kolonisatoren hier en elders aanrichtten. „Ze verbrandden ongrijpbare bossen als ware het jachtgebieden en sleepten daaruit onze oude voorvaderen en geesten aan hun vredige baarden.”

‘Sunrise Murmer’ van Jake Michael Singer (Zuid-Afrika), te zien in het Paleis van Justitie in Dakar.

De tekst, die verder doorgaat en bijna de gehele vloer in beslag neemt, leidt naar het podium van destijds de rechters. Mutu maakte er een groots altaar van aarde dat verstevigd door knokige beenderen de lucht in steekt, erboven hangen grote kralenkettingen als om een hals naar beneden. Bezoekers worden haast uitgenodigd op haar woorden te stappen. Wat sommigen ook doen, waarna ze verschrikt kijken naar het uitgewiste spoor dat ze achterlieten. Dat lijkt precies Mutu’s intentie.

Het zal niet de laatste keer zijn dat de vele witte bezoekers van de Biënnale worden geconfronteerd met zwarte pijn en ontworteling door kolonisatie.

Bijvoorbeeld wanneer ze op de eerste verdieping verdwalen in de eindeloze gangen die leiden naar kamers met daarin werken als van de Namibische Tuli Mekondjo (42). In de donkere ruimte ruikt het kruidig en zoet, naar de offers die ze nauwkeurig op een tafel uitstalde: kolanoten, mango’s, een gebrande maïskolf. Ernaast op de muur beweegt een vrouw (is het Mekondjo?) in zwart-wit door een lege, oude kerk, gekleed in een jurk en haar gezicht verscholen onder een grote kap.

„Hoe hebben mijn voorouders zich kunnen bekeren tot het christendom?”, begint de video.

Kunstenaars, verzamelaars en liefhebbers van over heel de wereld trekken deze dagen door de straten van Dakar

Artistiek directeur Diop, wier vader Senegalees is en moeder Frans, liet zich voor het thema van de Biënnale inspireren door het boek van de Amerikaanse professor Christina Sharpe, In the Wake: On Blackness and Being. Daarin bevraagt Sharpe aan de hand van metaforen als het schip en de dood wat het (in de VS) betekent om zwart te zijn en hoe het slavernijverleden in alles doorsijpelt.

Voor haar gaat de ‘The Wake’ verder dan dat, zegt Diop, die het boek tijdens de coronapandemie las. „Ik zie het ook als een manier om te kijken naar de complexe crises waar onze wereld nu mee te maken heeft. Post-covid. Klimaatverandering. Migratie. Alles heeft een voorgeschiedenis waar we ons niet van kunnen losmaken. Ik denk dat kunst ons hier écht over kan laten nadenken.”

Psychische kwetsbaarheid als inspiratie voor theater: ‘Ik wil laten zien dat we elkaar kunnen helpen’

admin
November 13, 2024
0

In 2017 overkwam acteur Mattias Van de Vijver (38) iets angstaanjagends: het lukte hem niet om uit zijn rol te stappen. Hij speelde Julius Caesar, vertelt hij, in de gelijknamige productie van Orkater. „Ik zette hem neer als een megalomane rockster die niemand om zich heen vertrouwt. Het personage infecteerde me. Zijn wantrouwen kwam in mijn systeem terecht. Ik had zoiets nog nooit meegemaakt: ik kreeg het niet van me afgeschud.” Het was het begin van een donkere periode in zijn leven, waarin hij te kampen zou krijgen met een zware depressie en ernstige paniekaanvallen.

Nu, zeven jaar later, na een ingrijpend therapeutisch traject, maakt Van de Vijver, weer bij Orkater, de voorstelling Orchestra Soledad. In die voorstelling, zijn eerste eigen regie, wil hij zijn publiek laten ervaren hoe het is om in geestelijke nood te verkeren. „Ik heb de kern gezien van een mentale ziekte”, vertelt hij. „Ik ken het zorgsysteem van binnenuit. Ik weet hoezeer je anderen nodig hebt, juist als je er uit zelfbescherming alles aan doet om ze op afstand te jagen. Ik wil deze voorstelling maken om te laten zien dat we elkaar kunnen helpen.”

**Mattias Van de Vijver** tijdens de repetitie van Orchestra Soledad bij Orkater. Foto Els Zweerink

Orchestra Soledad is niet de enige voorstelling dit seizoen waarin psychische kwetsbaarheid centraal staat. Zo presenteert performer Marina Orlova in I’m a Robot and I need Therapy, te zien in Theater Frascati op 13 en 14 november, een live geïmproviseerde therapiesessie met een depressieve AI-bot. En op locatie in De Kaai in Rotterdam gaat eind deze maand de voorstelling Samen in zorg #1 in première, een project van Brecht Hermans, waarin hij een theatrale ontmoeting organiseert tussen publiek en mensen die kampen met mentale uitdagingen. En Theater Oostpool komt met The Almighty Sometimes, over een tienermeisje met een bipolaire stoornis, terwijl cabaretiers Thomas van Luyn, Davey Turnhout en Ruud Smulders autobiografische shows maken over respectievelijk ADHD, trauma’s en alcoholverslaving. Zegt het iets over het huidige tijdsgewricht, dat psychische kwetsbaarheid zo door theatermakers wordt omarmd?

Therapie

De van oorsprong Russische Marina Orlova (36) is in therapie sinds haar achttiende, vertelt ze. Ze komt uit een disfunctioneel gezin, haar jeugd in Rusland werd getekend door verwaarlozing en emotionele mishandeling. Door de jaren heen kreeg ze een hele trits aan diagnoses opgespeld – van ADHD tot een bipolaire stoornis, van depressie tot een obsessief-compulsieve stoornis en complexe posttraumatische stressstoornis. En ze bracht 3,5 maand in een Moskouse ggz-kliniek door, een ervaring die op zichzelf traumatiserend bleek.

De manier waarop de geestelijke gezondheidssector haar heeft behandeld, niet alleen in Rusland maar ook in Nederland en Duitsland, maakt haar nog altijd woedend, vertelt ze. „Binnen het kapitalistische, neo-liberale systeem is de vraag niet zozeer hoe mensen met mentale problemen het best geholpen kunnen worden, maar welke methode het meeste geld oplevert”, zegt ze.

„Er wordt gefocust op symptoombestrijding, omdat dat meetbaar is, en goedkoop, en efficiënt. Terwijl de oorzaken meestal in de eerste plaats van sociale aard zijn. Waarom zijn families disfunctioneel? Omdat de samenleving niet goed voor ze zorgt. Je kunt het vergelijken met onbekwaam ouderschap.” De ggz-sector zou zich dan ook meer als een ouder over mensen moeten ontfermen, vindt Orlova, „in plaats van ze te isoleren of medicijnen toe te dienen, afhankelijk van de mate waarin ze nog iets kunnen betekenen voor de economie”.

**Marina Orlova** tijdens een repetitie van haar voorstelling ‘I’m a robot and I need therapy’ Foto Tasha Orlova

Tijdens covid interviewde Orlova mensen die zichzelf, net als zij, identificeerden als mentaal instabiel. Hun antwoorden gebruikte ze als bron voor een „mentaal instabiele AI-chatbot” met wie ze tijdens haar performance live in gesprek gaat, en voor wie ze daarmee in zekere zin zelf als ouderfiguur optreedt. Deels is de creatie van een depressieve chatbot een pleidooi voor diversiteit bij het vormgeven van AI. „Omdat gemarginaliseerde mensen minder ruimte krijgen om zich uit te spreken, worden ze nauwelijks meegenomen in datasets. Het is belangrijk om je er bewust van te zijn welke data voor AI wordt gebruikt. Wie hoor je wel, wie hoor je niet?”

Anderzijds is het mentaal ondersteunen van een chatbot ook een ironische omkering. Vanwege lange wachttijden voor psychiatrische zorg wordt er tegenwoordig veelvuldig AI ingezet om mensen met mentale klachten te woord te staan. „Ik vind het eng dat veel handelingen die we toevertrouwen aan robots handelingen zijn waarin bij uitstek menselijkheid en empathie gevraagd is”, zegt Orlova. „Stel je voor: een robot als therapeut. Het is een Black Mirror-situatie die al jaren wordt gepraktiseerd.”

Opgenomen

Bij de Vlaamse theatermaker Brecht Hermans (39) was het zijn moeder die hem in aanraking bracht met de psychiatrie. Toen hij achttien was, werd zij vanwege plotselinge herbelevingen van een jeugdtrauma opgenomen in een psychiatrisch ziekenhuis. „Wat mij daarvan is bijgebleven”, zegt Hermans, „is dat mijn moeder vertelde dat niemand in haar omgeving ooit durfde te vragen hoe het met haar ging”.

Met zijn project Samen in zorg #1 probeert hij mensen die met psychische uitdagingen te maken hebben in contact te brengen met elkaar en met een publiek, in een poging stigma’s rondom psychiatrische zorg te doorbreken. „Communitytheater”, noemt Hermans zijn werk. „Omdat er meer gebeurt dan alleen die voorstelling. We bouwen samen een gemeenschap. Een stukje samenleving waarin we het wél over mentale uitdagingen kunnen hebben. Het bouwen van zo’n community is in mijn ogen al een kunstwerk op zich.”

Ook Mattias Van de Vijver maakte als tiener mee hoe zijn moeder met mentale problemen te maken kreeg. „Ze voedde mijn broers, mijn zus en mij heel liefdevol op. Maar toen ik een jaar of twaalf was, begonnen er dingen fout te gaan. Ze leek opeens afwezig, hoewel ze er was. Dan antwoordde ze wel als ik iets vroeg, maar niet op de vraag die ik had gesteld. Het kwam voor dat ze in de stad liep, maar zich niet kon herinneren hoe ze daar terechtgekomen was. Soms had ze moeite fantasie en realiteit uit elkaar te houden.”

Ze leed aan een dissociatieve stoornis, zou jaren later duidelijk worden, een psychische stoornis waarbij de connectie tussen geest en lichaam hapert. Maar op dat moment wist Van de Vijver dat nog niet. „Ik dacht alleen maar: what the fuck is going on?”

Om zelf niet uit evenwicht te raken, stortte Van de Vijver zich met volle energie in zijn sociale leven, en later ook in zijn werk. Nu denkt hij dat het wegdrukken van alles wat er thuis gaande was er wellicht mede voor gezorgd heeft dat hij in 2017 zelf mentaal in de problemen kwam. „Ik herinner me dat ik op een ochtend wakker werd en dacht: ‘Huh, wat vreemd, ik voel niks.’ Het enige wat ik nog kon voelen was angst. Dat werd steeds erger. Ik begon iedereen af te stoten. Pure destructie. Alles en iedereen voelde onveilig. Mensen mochten me niet meer aanraken. Van de gedachte aan seksuele activiteiten huiverde ik. Er zetten zich gedachten vast in mijn hoofd die zich herhaalden als een vastgelopen plaat. Dat mijn kindje zou sterven bijvoorbeeld. Ik lag hele nachten te malen. Toen dat niet meer uit te houden was, probeerde mijn lichaam zichzelf te beschermen: ik begon te dissociëren, net als mijn moeder. Alles binnenin mij werd bloedheet, zo voelde het. Vervolgens werd ik misselijk en ging ik braken. En daarna stortte ik in. Lag ik op de grond. Een uur, een dag, soms wel een week. Verlamd. Nergens meer toe in staat. Dat patroon herhaalde zich.”

Na een lange herstelperiode, waarin hij stapje voor stapje signalen van paniekaanvallen leerde herkennen en zijn gedachten in het gareel leerde houden, is Van de Vijver nu dus weer in het repetitielokaal te vinden. „Deze voorstelling moest ik maken”, zegt hij. „Ik zie collega’s uitvallen door depressies en burn-outs. De maatschappij maakt mensen ziek. Mensen zijn bang, sluiten zich af, raken geïsoleerd. Je ziet op maatschappelijk niveau gebeuren wat mij persoonlijk overkwam.”

Leren

In Orchestra Soledad kun je als toeschouwer ervaren hoe dat aanvoelt, dissociatie. Daar zet Van de Vijver niet alleen beeld voor in, maar ook muziek, en zang. „Het idee is dat je als publiek in een grijs gebied terechtkomt, waar je niet meer weet wat echt is en wat fictie. Ik hoop dat toeschouwers bereid zijn om de vezels open te zetten en dit verhaal tot zich door te laten dringen. En vooral ook: dat ze beseffen dat mensen die dit doormaken dus geen ‘gekkies’ zijn. Ze zijn jij en ik. Mijn moeder moet misschien elke dag vijf pillen slikken om stabiel te blijven, maar ze is geen gekkie.”

Ook Hermans benadrukt met zijn voorstelling dat psychiatrische diagnoses niet als diskwalificatie zouden mogen gelden. „Daarom spreek ik van mentale uitdagingen, niet van een mentale beperking. In plaats van een diagnose te zien als een afwijking, zou je ook kunnen zeggen: dit maakt iemand bijzonder. Misschien kunnen we er iets van leren.”

Orlova: „Al die diagnoses die ik kreeg, die zijn als het lezen van een horoscoop. Er klopt natuurlijk wel van alles aan, maar het is gegeneraliseerde informatie. Zo verlies je uit het oog dat je met een compleet mens te maken hebt.”

„Ik hoop dat toeschouwers zich na afloop afvragen: wat betekent dit voor mij”, zegt Van de Vijver. „Ken ik iemand die een luisterend oor nodig heeft? En ja, ik weet dat het problematisch wordt gevonden om zo’n verantwoordelijkheid bij het individu te leggen. Maar het gaat om kleine dingen. Ga langs bij uw buurvrouw en zeg: ‘Ik ga naar de winkel, kan ik een pak melk voor u meenemen?’ Ik ben ervan overtuigd: als we ons wat meer bewust zouden zijn van de waarde van dat soort kleine gebaren, en als we de moed opbrengen om voor een humaner zorgsysteem op de barricade te gaan staan, dan gaat de politiek mee.”

Orchestra Soledad, door Orkater. Concept en regie: Mattias Van de Vijver. Tournee 12 dec t/m 1 feb. Info: orkater.nl I’m a robot and I need therapy door Marina Orlova. Te zien: 13 en 14 nov, Frascati, Amsterdam. Info: frascati.nl Samen in Zorg #1 van Brecht Hermans, coproductie Lab-Z. Te zien: 22 nov t/m 1 dec, De Kaai, Rotterdam. Info: theaterzuidplein.nl The Almighty Sometimes van Theater Oostpool. Regie: Daria Bukvic. Tournee: 16 nov t/m 24 jan. Info: oostpool.nl