„Wat een gigantische misrekening!” Ursula von der Leyen laat haar woorden door de grote zaal van de Sorbonne-universiteit galmen. In de collegebankjes tegenover haar zitten geen jeugdige Parijse studiebollen, maar doorgewinterde onderzoekers en wetenschappers in pak. Zij horen hoe de voorzitter van de Europese Commissie een lans breekt voor hun werk – en tegen een niet nader te noemen regering.
„De rol van de wetenschap wordt vandaag de dag in twijfel getrokken”, verkondigt Von der Leyen onder de peinzende blikken van de standbeelden van Descartes, Pascal en andere grote namen uit de Franse wetenschap. „Het investeren in fundamenteel, vrij en open onderzoek wordt ter discussie gesteld!”
Moet ze nog zeggen over welk land ze het heeft?
Von der Leyen is maandag de hoofdact in de Sorbonne, naast de Franse president Emmanuel Macron. De twee hebben een gezamenlijk doel: wetenschappers uit de hele wereld verleiden om zich in Europa te vestigen. Om die missie kracht bij te zetten, stelt Von der Leyen 500 miljoen euro uit de EU-begroting beschikbaar. Met dat geld kunnen academici, „de scherpste en de slimste” geesten aldus Von der Leyen, worden gepaaid om in de EU hun baanbrekende onderzoek te doen.
De dadendrang van de Amerikaanse regering zendt schokgolven over het wereldtoneel. Europa denkt ineens na over herbewapening, over zijn handelsrelaties, over zijn soevereiniteit. Von der Leyen heeft het er in haar toespraken voortdurend over. Maar die schuivende machtspanelen bieden ook kansen, weet de Commissievoorzitter. En daar wil de EU de vruchten van plukken.
Veilige haven
Met argusogen hebben wetenschappers gekeken naar het onderwijs- en onderzoeksbeleid van de Verenigde Staten sinds de terugkeer van Donald Trump in het Witte Huis. De regering-Trump wil miljarden dollars voor universiteiten schrappen. Universiteiten dreigen lucratieve overheidscontracten verliezen als ze vasthouden aan hun diversiteitsbeleid of als ze niet harder optreden tegen Palestina-protesten op hun campus.
In maart bleek nog dat een Franse onderzoeker de toegang tot de VS was geweigerd terwijl hij onderweg was naar een wetenschappelijke conferentie in Texas. Volgens de Franse regering was dat het gevolg van zijn „persoonlijke mening” over Trump. Het Witte Huis beweerde later dat de onderzoeker vertrouwelijke informatie uit een Amerikaans laboratorium zonder toestemming in zijn bezit had – maar de Franse regering lijkt van die verklaring niet overtuigd.
„Wie had gedacht dat een van ’s werelds grootste democratieën het in één klap onmogelijk zou maken om als onderzoeker een visum te krijgen?”, aldus Macron tegen de volle zaal. „Wie had een paar jaar geleden gedacht dat een van de grootste democratieën ter wereld onderzoek zou schrappen met als enige uitleg dat het woord ‘diversiteit’ in het programma staat?”
Het is onvoorstelbaar, vervolgt de Franse president, dat zo’n land, dat voor zijn welvaart „zo afhankelijk is van de vrije wetenschap”, ervoor zou kiezen „om zo’n fout te begaan”. Ook hij kondigt een programma aan dat wetenschappers moet aantrekken, ter waarde van 100 miljoen.
Directe confrontatie
Over de details van het programma van 500 miljoen euro laat Von der Leyen in haar toespraak nog weinig los. „Wat je je waarschijnlijk moet voorstellen is dat je met het toekennen van onderzoeksgelden welwillender kijkt naar onderzoekers die nu in de VS zitten”, vermoedt een anonieme EU-functionaris die niet direct bij de uitvoering betrokken is. „Je ziet dat zelfs nu al deels gebeuren.” Daarbij kan het in het geval van de VS ook gaan om Europese onderzoekers die nu nog aan Amerikaanse universiteiten werken.
Lees ook
Lees ookNederlandse universiteiten bieden onderdak aan bange onderzoekers en bedreigde gegevens uit de VS
In heel Europa staan regeringen handenwrijvend klaar om onderdak te bieden aan academische vluchtelingen. In Nederland kondigde onderwijsminister Eppo Bruins (NSC) in maart een fonds aan om uitgeweken toptalent aan te trekken. Het kabinet-Schoof is daarbij duidelijk voorzichtiger: elke verwijzing naar het Amerikaanse politieke klimaat werd in de aankondiging vermeden.
Op de conferentie in de Sorbonne-zaal gaat het er anders aan toe. Als onderwijsminister Philippe Baptiste spreekt van „een omgekeerde Verlichting” die zich voor onze ogen voltrekt, weten zijn toehoorders waarop hij doelt. Diezelfde Baptiste deed eerder dit jaar al een oproep aan Amerikaanse wetenschappers om naar Frankrijk te verhuizen, na de casus met de uitgezette Franse onderzoeker.
Dat Europa zich zo duidelijk stort op het ‘stropen’ van wetenschappers uit de VS is een kentering. Bij het sluiten van nieuwe handelsakkoorden, een ander speerpunt van de nieuwe Commissie-Von der Leyen, viel nog te zeggen dat de EU niet de strijd aanging met de VS. Dat moest Europa onafhankelijker maken, maar de vriendschap met de Amerikanen bleef intact. Dat is nu anders: de EU lijkt niet bang meer voor een directe confrontatie met de Amerikaanse regering.
