Na tweeënhalf uur komt Maya Phelps met een dikke wang en twee tanden in een steriel zakje de mobiele tandartswagen uit. Ze wilden niet loskomen, maar de tandarts zette door. „Ik ben zo blij dat ze eruit zijn, wat een opluchting.”
Vorig jaar brak bij haar een deel van een boventand af. „Ik had er geen pijn aan, dus stond ik er verder niet bij stil. Tot een paar dagen geleden een nieuw stukje afbrak. Mijn tandvlees zwol op en het deed ongelofelijk zeer.” Ze belde een rondje tandartsen in de buurt, maar kon nergens terecht.
Behalve uiteindelijk hier, bij de mobiele tandartspraktijk van liefdadigheidsorganisatie Dentaid. Vandaag staat een van hun wagens in een armere wijk van Southampton, op het parkeerterrein van een kerk waar buurtbewoners in en uit lopen omdat er ook een voedselbank in de kerk zit. Dentaid helpt in het hele land, maar in Southampton, in het zuiden van Engeland, heeft de regionale afdeling van de publieke gezondheidsdienst NHS besloten met hen samen te werken. Zo veel inwoners hier hebben wel mondzorg nodig, maar kunnen geen NHS-tandarts krijgen.
Zelf tanden trekken
Háár probleem is nu even opgelost, zegt Maya Phelps, maar haar twee kinderen, ze zijn bijna één en zes jaar oud, hebben ook geen tandarts. Die van zes had haar laatste controle ergens voor de coronacrisis. „De praktijk waar we toen heen gingen is opgeheven. En ze duimt, dus ik maak me wel zorgen over haar voortanden.” Het liefst zou ze er voor haar kinderen een gewoonte van maken om naar de tandarts te gaan. „Maar ze zijn er niet, dus dat is helaas geen optie. De dichtstbijzijnde NHS-tandarts is veertig minuten rijden en die heeft geen plek voor ons.”
Geen tandarts kunnen vinden – voor een stijgend aantal Britten is het een herkenbaar en soms acuut pijnlijk probleem. Vooral op het platteland en aan de kust zijn zo weinig tandartsen dat die gebieden als dental deserts bekend staan. Het aantal tandartsen dat voor de NHS werkt daalt; veel van hen kiezen ervoor alleen nog privaat zorg te verlenen, omdat dat meer geld oplevert. Maar dat kunnen lang niet alle Britten betalen.
De nood is soms zo hoog dat ze aan het doe-het-zelven slaan met hun gebit. Britse media overtroeven elkaar met horrorverhalen, waarbij de één nog meer tanden bij zichzelf heeft getrokken dan de ander. In februari bracht dagblad The i het verhaal van een vrouw die vier tanden had getrokken met een tang omdat ze niet bij een tandarts terecht kon. Gratis krant Metro ging daar overheen met een vrouw die vijf tanden trok. Televisiezender ITV vond een man die élf tanden zelf verwijderde. Hij rammelt voor de camera met een plastic kokertje vol tanden.
Volgens de British Dental Association (BDA), de tandartsenvakbond, heeft acht op de tien tandartsen in het Verenigd Koninkrijk wel eens met doe-het-zelvers te maken gehad. „Een welvarend 21ste-eeuws land valt terug naar het Victoriaanse tijdperk”, zei hun voorzitter. Sommige receptionisten van tandartspraktijken raden patiënten aan om een doe-het-zelfkit van drogisterij Boots te kopen, als noodoplossing om de wekenlange wachttijden te overbruggen: 8 pond (ongeveer 9,30 euro) voor een setje waarmee je zelf provisorisch je gaatjes kunt vullen.
Twintig tanden trekken
In de mobiele praktijk van Dentaid ziet tandarts Ben Dannatt ook af en toe doe-het-zelfpatiënten. Hij werkt per week twee dagen bij Dentaid en drie in een ‘gewone’ praktijk. „Hier zie ik zeker de ernstiger gevallen. Een paar weken geleden moest ik bij iemand wel twintig tanden trekken, zo beroerd was zijn gebit eraan toe.” Dentaid helpt vooral in arme buurten en een voorwaarde is dat inwoners niet al bij een tandarts in het systeem staan. Dannatt vindt het geweldig: „Voor mij gaat het om iets simpels: ik kan iemand in nood van zijn pijn afhelpen.” In de bus bieden ze vrij basale behandelingen aan; het bleken van tanden kan er bijvoorbeeld niet.
Het probleem voor veel tandartsen zit hem in de inrichting van het vergoedingensysteem, legt Dannatt uit, en die regels stammen al uit 2006. „De NHS biedt tandartsen bijvoorbeeld dezelfde vergoeding voor het vullen van één gaatje als voor het vullen van tien gaatjes. Terwijl je veel meer tijd en materiaal kwijt bent. Dat maakt je werk haast onmogelijk.” Voor één of meer vullingen krijgen de tandartsen zo’n 70 pond (ongeveer 82 euro) en moeten patiënten daarnaast een eigen bijdrage betalen van 70 pond. Die is niet voor de tandarts maar gaat naar de NHS.
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/04/05115319/data113828802-f48ff9.jpg)
Kliniek Dentaid, op de parkeerplaats van een kerk in Weston, Southampton.
Foto’s: Justin Griffiths-Williams
Vaak schieten de vergoedingen van de NHS dus tekort en dan compenseren tandartsen hun extra kosten met inkomsten van particuliere patiënten. Alleen zijn steeds minder tandartsen daartoe bereid: in 2023 waren er 1.100 minder NHS-tandartsen dan voor de coronapandemie, op een totaal van ongeveer 23.600 tandartsen.
En volgens vakbond BDA maken de tandartsen die wel NHS-patiënten blijven zien, afspraken over kleinere contracten. Het aantal behandelingen nam vorig jaar dan ook af, met ongeveer 6 miljoen, terwijl de vraag niet daalt. Afhankelijk van de regio lukte het vorig jaar tussen de 64 en 85 procent van de Britten die het probeerden om een afspraak te maken bij een NHS-tandarts.
Geen fijn verhaal
Hoe liep dit zo uit de hand? De landelijke politiek durft geen eerlijk gesprek te voeren over de kosten van publiek toegankelijke tandheelkunde, zegt Elizabeth Fisher. Zij deed voor de onafhankelijke denktank Nuffield Trust onderzoek naar de Britse mondzorg. „De algemene toegang tot de tandarts is feitelijk verdwenen in de afgelopen jaren. Als de overheid dat opnieuw zou gaan faciliteren, kost dat miljarden en miljarden. Dat geld is er niet.” Feitelijk is de keuze min of meer voor de regering gemaakt, zegt Fisher, doordat steeds meer Britten noodgedwongen voor private behandelingen zijn gaan betalen. „Maar zoiets ook hardop toegeven, dat is voor politici geen fijn verhaal.”
Een deel van de oplossing is volgens haar om het vergoedingensysteem grondig te herzien. Tandartsen zouden per patiënt betaald moeten krijgen in plaats van per handeling, zoals ook huisartsen per ingeschreven patiënt per jaar een bepaald bedrag krijgen. Dan worden tandartsen aangemoedigd hun patiënten zo goed mogelijk te helpen en meer aan preventie te doen. En voor het helpen van kwetsbaren, zoals ouderen en kinderen, zouden extra beloningen kunnen komen.
In februari kwam de huidige conservatieve regering wel met een plan tegen de dental deserts: tandartsen krijgen een bonus van 20.000 pond als ze in zo’n gebied een praktijk openen en er ten minste drie jaar blijven. En ze geven tandartsen extra vergoedingen als ze meer behandelingen doen, wat 2,5 miljoen extra afspraken zou moeten opleveren. „Alleen zijn zulke losse maatregelen niet genoeg om de structurele problemen op te lossen”, zegt Fisher. „Want er zijn geen 2,5 miljoen, maar ongeveer 26 miljoen Britten die de afgelopen twee jaar geen tandarts hebben gezien, zoals volgens de richtlijnen zou moeten.”
Tandarts knuffelen
Oppositiepartij Labour heeft gezegd een hervorming van de mondzorg te willen en belooft dat er onder Labour „NHS-tandzorg zal zijn voor iedereen die het nodig heeft”. Maar hoe die hervorming er dan precies uit zou zien en hoe snel ze de tandheelkunde zouden aanpakken, mochten ze later dit jaar na verkiezingen aan de macht komen, is onduidelijk. Hun lijst met prioriteiten is lang.
In Southampton vertelt Andrea Sanger intussen dat ze aan tandarts Ben heeft gevraagd of het ongepast zou zijn om hem te knuffelen, zo blij is ze dat hij haar kies eruit heeft getrokken. Twee dagen geleden brak haar kroon af en de kies eronder verbrokkelde meteen. Ze ging door de grond van de pijn. „Ik belde een tandarts in de buurt en die vroeg 90 pond alleen al om mijn gebit te bekijken. Dat kan ik niet betalen.” Via het noodnummer kreeg ze een tijdslot in de bus van Dentaid toegewezen.
Sanger ziet het gebrek aan tandartsen, maar ook de lange wachtlijsten in de ‘gewone’ gezondheidszorg van de NHS, vooral als gevolg van politieke keuzes. Ze had een gebroken heup waar ze maanden mee heeft doorgelopen vanwege de wachttijden in het ziekenhuis. „Daar word ik boos van, dat de NHS er niet voor je is als het nodig is.” Volgens haar zouden tandartsen verplicht elke maand een aantal uur voor de NHS moeten werken. „Maar zoiets verzint de politiek niet. Die lui in de regering hoeven zich geen zorgen te maken of ze wel een tandarts kunnen vinden.”
