In 1939 stak ‘De Nachtwacht’ met de veerpont het Alkmaardermeer over – en viel bijna overboord

Posted on May 8, 2024 by admin

Het lot van De Nachtwacht in de Tweede Wereldoorlog is bekend: het schilderij lag jarenlang opgeslagen in de Limburgse Sint-Pietersberg. Maar dat was vanaf voorjaar 1942. Minder bekend zijn de omzwervingen van het schilderij vóór het daar belandde.

Die begonnen na de mobilisatie van 28 augustus 1939, toen het Amsterdamse Rijksmuseum een aantal van zijn belangrijkste objecten opsloeg in Kasteel Radboud bij Medemblik: daar zouden ze bij een eventuele aanval op de hoofdstad veilig zijn. Maar toen op 10 mei 1940 de oorlog daadwerkelijk uitbrak, sloeg de twijfel toe: hoe veilig was het daar eigenlijk? Maandagavond 13 mei werd de kist met De Nachtwacht verpakt in dekzeilen en op een open glaswagen gebonden. Bestemming: een nog maar net gereed gekomen, ‘bomvrij duindepot’ bij Castricum.

Het werd een barre tocht, valt te lezen in het vorige maand verschenen Kunstbunkers en Cultuurkaravanen: met een overnachting onder het afdak van een smidse, de oversteek van het Alkmaardermeer waarbij de pont vanwege de topzware glaswagen bijna kapseisde, en ten slotte de ontdekking dat de ingang van het duindepot te klein was. De Nachtwacht werd uit zijn kist gehaald en vanwege de kwetsbaarheid van het doek met de verf naar buiten om een grote cilinder gerold. Toen pas paste het schilderij door de deur.

**Evacuatie van schuttersstukken** uit het Rijksmuseum in 1939.

Duizenden kunstschatten

Kunstbunkers en Cultuurkaravanen is een door vier auteurs samengesteld boek, dat gaat over de bescherming van cultureel erfgoed in de Tweede Wereldoorlog. De vier auteurs, die deze geschiedenis voor het eerst zo gedetailleerd hebben samengevat, werken als conservator of onderzoeker bij onder meer Rijksmuseum, Openluchtmuseum en ministerie van Defensie.

Een hoofdrol in Kunstbunkers en Cultuurkaravanen speelt Jan Kalf, hoofd van de in 1939 opgerichte ‘Inspectie Kunstbescherming’ (voluit ‘Inspectie voor de bescherming van schatten van kunst en wetenschappen tegen oorlogsgevaren’). Rode lijn vormen de omzwervingen van vele duizenden kunstschatten en het aandeel daarin van speciaal aangelegde, bomvrije kunstdepots. Aparte hoofdstukken worden gewijd aan het Rijksmuseum, het Openluchtmuseum en Slot Loevestein.

Van die bomvrije kunstdepots worden er zes gebouwd, waarvan bij aanvang van de oorlog nog maar één af is: het duindepot bij Castricum. Dat was een initiatief van de gemeente Amsterdam die in november 1939, na de mobilisatie, begon met de bouw. Wanden en dak worden anderhalve meter dik, het geheel komt te liggen onder tien meter zand. In april, een maand voor het uitbreken van de oorlog, is het duindepot klaar.

Ook directeur Hélène Kröller-Müller van het Kröller-Müller Museum bij Otterlo gaat voortvarend te werk. Daar beginnen de werkzaamheden aan een ondergrondse bunker eveneens in de herfst van 1939. De opslagplaats – muren en dak ruim een meter dik, drie meter zand eroverheen alsof er een zandduin ligt – wordt juli 1940 in gebruik genomen.

Afgelegen dorpen

Dat de Inspectie Kunstbescherming van Jan Kalf langer doet over de bouw van twee ‘rijksbergplaatsen’ in de duinen – Heemskerk is klaar in november 1940, Zandvoort in mei 1941 – komt wellicht mede doordat de inspectie veel te doen heeft. De inspectie regelt talrijke opslagplaatsen voor de collecties van musea, bibliotheken en archieven: bankkluizen, (kelders van) theaters, stadhuizen, sanatoria, kerken, kloosters, kastelen, landhuizen, loodsen en fabrieken, bij voorkeur in afgelegen dorpen en stadjes. Ook over die opslagplaatsen vertelt Kunstbunkers en Cultuurkaravanen met veel details waar je geen idee van had. Uit het boek: „Tegen zijn collega Arthur van Schendel verzuchtte Henk Baard [beide zijn werkzaam bij het Rijksmuseum] in 1941 dat hij bij aankomst in Barsingerhorn ‘bedwelmd werd door een hevige baklucht’. Hij begreep natuurlijk wel dat het voor bewakers steeds lastiger werd om ‘aan de kost te komen’ door de oorlogsomstandigheden, maar liet toch weten er ‘erg bezwaar tegen te hebben dat ze in de depots braden en bakken’.”

De Duitse bezetters gaan in principe akkoord met de bescherming van de kunstschatten, al zijn er wrijvingen over bijvoorbeeld metaalvordering (orgels, klokken, carillons) of inkwartiering in cultuurhistorisch waardevolle gebouwen. In november 1941 echter wordt de bouw aangekondigd van de Atlantikwall, een 5.000 kilometer lange verdedigingslinie langs de Europese kusten. Duizenden woningen aan de kust moeten worden afgebroken, het in 1935 klaar gekomen, door architect Berlage ontworpen Haags Gemeentemuseum ontspringt de dans maar net: om het museum te sparen wordt de sloopgrens verlegd. Maar het museum moet wel worden ontruimd, net als de duindepots in Heemskerk, Zandvoort en Castricum. Die moeten vóór maart 1942 leeg zijn.

Bomvrije kunstdepots

In opvallende samenspraak met de bezetter wordt dan besloten tot de bouw van de laatste twee bomvrije kunstdepots: één in de Sint-Pietersberg bij Maastricht en een bergplaats bij Paasloo (Overijssel). In de winter van 1941 wordt 1.340 kubieke meter mergel uit de Sint-Pietersberg gehakt, waarna er een kluis in de berg wordt gebouwd. In drie ploegen werken zo’n vijftig arbeiders dag en nacht door, op 1 maart 1942 zijn ze klaar. Uit het boek: „Het transport dat begin maart is gepland wordt uitgesteld, ook door een bezoek van Rijkscommissaris Seyss-Inquart en bevelhebber van de Wehrmacht Christiansen, die de kunstwerken nog willen bekijken in de bergplaatsen in de duinen voor ze naar Maastricht worden overgebracht.”

Van de zes bomvrije kunstdepots is die in Paasloo misschien wel de meest bijzondere, in elk geval is het de enige die niet ondergronds wordt aangelegd. De bergplaats wordt gebouwd door de Rotterdamse aannemer Jaap van Heesteren, die in 1937 ook De Kuip opleverde. Het gaat om een cirkelvormig paviljoen met een middellijn van vijftien meter, de wanden en het dak zijn van zwaar gewapend beton en respectievelijk vierenhalf en negen meter dik. Het gebouw staat er nog steeds.

De tentoonstelling **Weerzien der meesters** in het Rijksmuseum Amsterdam na de oorlog in 1945.

En hoe het afliep met de collecties? „Door de oorlog hebben ongeveer 1.000 monumenten schade opgelopen, waarvan er 300 werden verwoest en 200 zwaar beschadigd. Met de collecties van musea, archieven en bibliotheken liep het beter af, met uitzondering van een groot aantal particuliere en enkele publieke Joodse collecties”, aldus het boek. Van de musea leed met name het Openluchtmuseum zware verliezen.

Twee maanden na de bevrijding, op 14 juli 1945, opent in het Rijksmuseum de tentoonstelling ‘Weerzien der Meesters’. Te zien zijn topstukken van het Rijksmuseum, het Mauritshuis, het Frans Hals Museum en het Dordrechts Museum. De tentoonstelling trekt 166.870 bezoekers, „een bezoekersaantal dat ook naar hedendaagse maatstaven behoorlijk hoog te noemen is”.

Andrea Kieskamp (red.), Marion Anker, Edwin Maes en Tim Smeets: Kunstbunkers en Cultuurkaravanen. Uitgeverij Walburg Pers, 248 blz, €29,99

Correctie 8/5: in een eerdere versie van dit artikel stond bij de foto met De Nachtwacht dat het om de aankomst bij het duindepot bij Castricum ging. Het is een foto van de verhuizing van het doek van Heemstede naar de Sint-Pietersberg in 1942. Dat is hierboven aangepast.

Cappella Pratensis ontstoft muziek die klonk bij het eten van zwanen

admin
November 26, 2024
0

Als je de binnenstad van ’s-Hertogenbosch vanuit het oosten binnengaat, kom je in de Hinthamerstraat langs een opvallend geelgrijs pand: het Zwanenbroedershuis. Daar komen al eeuwen de leden van het Illustere Lieve Vrouwen Broederschap samen. Onder andere om te musiceren: het broederschap liet in de eerste eeuwen vanaf zijn oprichting in 1318 muziek componeren door destijds grote componisten, om te zingen in hun eigen kapel in de Sint Janskathedraal. Lijvige koorboeken (online te bekijken) uit de periode 1450-1600 met muziek van componisten als Matthaeus Pipelare, Pierre de la Rue en Jean Mouton herinneren daar nog aan.

Het nog steeds bestaande broederschap zingt niet zelf (althans niet openbaar); die rol van het klinkend houden van deze Renaissancemuziek heeft het Bossche vocaal ensemble Cappella Pratensis op zich genomen. Destijds was het normaal om één groot koorboek op een grote houten lessenaar te zetten en daar samen achter te zingen. Cappella Pratensis doet dat nu dus ook: in hun tournee Het feest van de zwaan staan vijf zangers (kleine bezetting), een dirigent en vier musici samen op een kluitje. Het geeft het concert alleen al op zicht een enorm vriendelijke uitstraling.

Binnenpret

Ook Het feest van de zwaan is een verwijzing naar het broederschap. Elke 28 december kwamen de leden bij elkaar voor de ‘Zwanenmaaltijd’; een dure aangelegenheid, waarbij de schenker van de te verorberen zwaan van oudsher de eretitel ‘zwanenbroeder’ kreeg. Cappella Pratensis zingt deze tournee muziek die geklonken zou kunnen hebben op zo’n banket. Zoals een ‘Ave Maria’ van Jacobus Clemens non Papa, dat prachtig ingetogen en gecontroleerd klinkt.

Wel valt al snel op dat de stemmen wat individualistisch blijven, moeilijk mengen. Enerzijds klinkt dat realistisch: op een banket vroeger klonk de zang vast ook niet puntgaaf. Anderzijds vraag je je af of deze muziek niet beter tot zijn recht komt in een kerk. Op hun prachtige Obrechtalbum uit 2023 (dat in oktober nog knap een Gramophone Award won) worden de zangers geholpen door een rijke galm.

Feestelijk is niet het woord dat bij dit concert komt bovendrijven. Wel: ingetogen, intiem, voorzichtig twinkelend en met binnenpret. Het begeleidende Sollazzo Ensemble (eveneens in kleine bezetting: fluit, luit en twee vedels) voegt zich er knap naar, al zouden ze waarschijnlijk uitbundiger kunnen (en willen).

Liefdesverklaring

Verschillende stukken volgen elkaar slim op: devote misdelen blijken soms gebaseerd op maar al te wereldlijke werkjes, zoals de Missa Benedicti van Benedictus Appenzeller, dat gebaseerd blijkt op ‘Ick had een boelken uutvercoren’, dat verderop in het programma zit. Dat geldt ook voor ‘Myns liefkens bruyn ooghen’ van Tielman Susato, dat Jheronimus Vinders verwerkte in zijn mis. Ook dat klinkt samen. Daarin vallen ook opvallende uitspraakkeuzes op: de u in ‘Sanctus’ is bij Pratensis geen ‘oe’ maar ‘ù’ (zoals in: ‘Gut, dat klinkt grappig’). Benedictus wordt ‘Benedictès’. Agnus Dei klinkt als de vrouwennaam: Agnes. (Die in het Grieks dan weer ‘zuiver’ of ‘heilig’ betekent, dus zo gek lijkt de gedachte niet).

Dat er geen Nederlanders tussen de zangers zitten, maakt de paar Nederlandse teksten uit de Middeleeuwen nog moeilijker te verstaanbaar. En dichter Eric Alink heeft nog wel zo zijn best gedaan op de uitbundig sensuele liefdesverklaring aan de zwaan („’k Wil spelevaren in uw schoot, uw binnenzee beproeven / Bij eb en vloed en elke stoot, in uwe diepte toeven.”), op de anonieme melodie van ‘Ick had een boelken’. Maar echt lastig is het om te luisteren wanneer artistiek leider Stratton Bull als spreekstalmeester het woord neemt. Praatjes over de muziek zijn vaak nuttig of leuk. Zeker nu ‘het feest’ op geen enkele manier zichtbaar is gemaakt, is het aan Bull om je fantasie aan te zwengelen. Hij nodigt ons met luide stem en groot gebaar uit bij het rijke banket. Althans, dat probeert hij, maar zenuwen zitten hem in de weg. Hij staat zo deerniswekkend te beven dat het zweet je plaatsvervangend uitbreekt.

Nilüfer Yanya betovert met haar veelkleurige liedjes

admin
November 26, 2024
0

Als Nilüfer Yanya het publiek in de Melkweg toespreekt, oogt ze verlegen. Maar als de 29-jarige Britse zingt, is er van schroom geen sprake. Dat doet ze adembenemend mooi, en met de natuurlijke vanzelfsprekendheid van een ruisende waterval. In combinatie met haar vier voortreffelijke muzikanten leidde het tot een betoverend concert.

Yanya heeft een experimentele, ongrijpbare sound, die vele genres doorkruist, van soul en jazz tot rock en grunge. Ze maakt in essentie gitaarliedjes, maar gitaarliedjes die weelderig uitwaaieren, en voortdurend van richting, ritme en kleur veranderen – zoals in jazz en grunge.

Haar gitarist en medecomponist Will Archer wringt behalve mooi slepende melodieën ook de vreemdste akkoordenschema’s uit zijn instrument. De ritmesectie varieert doorlopend in tempi, ook omdat Yanya graag songs schrijft die plots uitbarsten in gitaargeweld. En dan heeft ze nog multi-instrumentalist Jazzi Bobbi aan haar zijde (dochter van Spargo-zanger Ellert Driessen), die op keyboards de gitaarsongs van een extra knisperende laag voorziet en op haar saxofoon voortdurend een portie zachte tonen door de liedjes vlecht.

Bijzondere techniek

Over dat schuimige mengsel vlijt Yanya haar hees-hoge soulvolle stem. Vaak zet ze zingzeggend in, maar als ze voluit zingt, hanteert ze vaak een bijzondere techniek, die eerder draait om klank dan om het volledig uitspreken van woorden. Dan kan de naam van Elizabeth Fraser, de etherische zangeres van de Cocteau Twins zich opdringen. Zelf noemt Yanya in interviews vaak Big Thief en Nina Simone als inspiratiebronnen voor haar zingen en schrijven.

Haar schetsmatige manier van zingen sluit aan bij haar impressionistische, poëtische manier van schrijven, die al even weinig houvast biedt. „You’re my best machine, you’re my midnight sun, always I did it for you”, luidt bijvoorbeeld karakteristiek het refrein van ‘Midnight Sun’, het prijsnummer waarmee ze het concert afsloot.

Dat lied komt van haar goed ontvangen tweede album Painless, uit 2022, die alle beloftes inloste van haar debuut Miss Universe uit 2019. Dit najaar verscheen het derde album, My Method Actor. Ook dat nieuwe album leverde weer een aantal prachtige, pakkende singles op, zoals ‘Like I say (I runaway)’ en ‘Just A Western’. Die songs kregen live een gloedvolle uitvoering, die de intensiteit van de songs nog eens extra aanzette.

Anders dan dit nieuwe album kende het concert geen enkel minder moment. In elk lied zat energie en voortdurend kon je je verbazen over het raffinement van deze band. Een groot podiumpersoonlijkheid is Nilüfer Yanya niet, maar de muziek maakt alles goed.

Rijksmonumenten bedreigd door verkrotting. ‘De eigenaar is officieel nooit op zijn vingers getikt’

admin
November 26, 2024
0

‘INSTORTINGSGEVAAR!! NIET BETREDEN”, zegt een waarschuwingsbord aan de rand van Sluis. Het hangt aan wat eens een monumentaal toegangshek was. De toegang en het terrein erachter zijn overwoekerd met bomen en struiken. „Hierachter ligt Het Hoompje”, zegt Arjen Drijgers, voorzitter van de afdeling Zeeland van de erfgoedvereniging Heemschut.

Het in 1909 gebouwde villacomplex met torentje en kapel was een klooster voor de zusters Franciscanen. Tot 1986 is het ook in gebruik geweest als internaat voor kinderen met een beperking. Daarna kwam het leeg te staan. Zesentwintig jaar geleden is het complex onder nummer 509259 ingeschreven als rijksmonument.

Intussen geldt Het Hoompje in erfgoedkringen als schoolvoorbeeld van een rijksmonument dat ondanks, of misschien juist wel dóór zijn speciale status al jarenlang door zijn eigenaar zo wordt verwaarloosd dat het verkrot raakt. De eigenaar is in dit geval een BV, onderdeel van het beursgenoteerde bedrijf Bever Holding, die het complex in 1992 heeft gekocht. Daarachter gaat de vastgoedinvesteerder Ronnie van de Putte schuil die in Nederland en België zo veel monumentale gebouwen heeft laten verwaarlozen dat hij de bijnaam ‘de Krottenkoning’ heeft gekregen.

Via een olifantenpaadje verderop is het mogelijk het terrein van Het Hoompje te betreden. „Ik blijf hier even wachten”, zegt Drijgers. Een bord ‘Verboden toegang’ staat er niet, maar zijn Heemschutafdeling heeft in juli 2021 aangifte gedaan van opzettelijke en stelselmatige verwaarlozing. „Daarom lijkt het me beter dat ik niet het terrein op ga.”

De muren van het complex staan nog overeind, maar alle deuren en ramen zijn weg. Overal, buiten en binnen, zit graffiti. Het trappenhuis is deels verdwenen, evenals een stuk vloer van de bovenverdieping. In het dak gaapt een groot gat. Klimop overwoekert met dikke, kale wortels de achterkant van de kapel.

Verwaarlozing

Het Hoompje is geen uniek geval, blijkt uit gegevens van de Inspectie Overheidsinformatie en Erfgoed. In de recent gepresenteerde tweejaarlijkse ‘monitor monumenten en archeologie’ staat dat volgens opgave van gemeenten 93 rijksmonumenten ‘ernstig verwaarloosd’ zijn. Dat zijn er vijf meer dan twee jaar geleden.

Leonard de Wit, die zich bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) al jaren met de materie bezighoudt, is aanvankelijk geneigd het probleem te relativeren – „we hebben in totaal ruim 61.000 rijksmonumenten in Nederland” – maar vertelt toch veel tijd te stoppen in verwaarloosde rijksmonumenten. „Verwaarlozing gebeurt onder andere omdat een boer die met zijn bedrijf stopt, geen zin heeft zijn monumentale schuur te onderhouden. Of omdat een parochie geen geld heeft voor onderhoud van een kerk. Met die mensen probeer je er door praten uit te komen.” Maar er zijn volgens De Wit ook eigenaren die bewust een monument verwaarlozen, bijvoorbeeld omdat ze het gebouw willen laten slopen om er een ander, winstgevend project neer te zetten.

De eigenaar van Het Hoompje hoort tot die categorie, stellen Drijgers en De Wit afzonderlijk van elkaar. Dergelijke eigenaren hebben vaak diepe zakken en kunnen er daarom ook nog eens juridisch alles aan doen om niet aan hun verplichtingen te voldoen, luidt hun gezamenlijke conclusie. Bever Holding zelf zegt desgevraagd dat er geen woordvoerder voor commentaar beschikbaar is.

Volgens de Erfgoedwet hebben eigenaren van een rijksmonument een instandhoudingsplicht. De Wit: „Dat is geen plicht tot een alomvattende restauratie, maar het begint wel met wind- en waterdicht maken.” Aan gemeenten is al sinds de Monumentenwet van 1988 de taak om erop toe te zien dat eigenaren hun rijksmonumenten goed onderhouden. Daar zit ook een probleem: veel gemeenten hebben niet genoeg mensen, kennis en geld in huis, zeker niet voor langdurige juridische procedures.

Het in 1909 gebouwde villacomplex **Het Hoompje** in Sluis.

Handhavingsactie

„Ambtenaren van Sluis wilden enkele jaren geleden wel via een dwangsom de eigenaar van Het Hoompje dwingen het gebouw niet langer te verwaarlozen”, vertelt Drijgers. „Maar uiteindelijk heeft de gemeente die laten verlopen en nooit officieel gehandhaafd.” Het dossier rondom Het Hoompje loopt al heel lang, geeft een woordvoerder van de gemeente Sluis in een reactie toe. „Dit rijksmonument wordt al tientallen jaren verwaarloosd door de eigenaar. We voerden eerder een handhavingsactie uit tegen de eigenaar. Maar dit heeft niet tot het gewenste resultaat geleid.”

In een perfecte wereld letten de provincies erop dat gemeenten hun taak als toezichthouder en handhaver goed uitvoeren. Maar ook dat gebeurt te weinig, heeft de Inspectie voor Overheidsinformatie en Erfgoed vastgesteld.

In principe kan ook justitie optreden tegen verwaarlozing van een rijksmonument, omdat dat als economisch delict geldt. „Daarom hebben we drie jaar geleden ook aangifte over Het Hoompje gedaan”, vertelt Drijgers. „Het Hof in Den Bosch heeft echter begin dit jaar bepaald dat strafrechtelijke vervolging niet opportuun is, omdat de eigenaar officieel nooit door Sluis op zijn vingers is getikt.”

Vijf jaar na Kamervragen over de uitvoering van erfgoedtaken is OCW dit jaar een programma gestart dat het toezicht en de handhaving bij gemeenten en provincies moet verbeteren, daarbij bijgestaan door de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed.

Desondanks stelt de gemeente Sluis nu dat de toestand van Het Hoompje zo slecht is, dat behoud geen zin meer heeft. De gemeente heeft daarom verzocht het complex als rijksmonument te schrappen. De Wit: „Ik heb de gemeente gezegd dat het verzoek na jarenlang zelf niet opgetreden te hebben niet zo netjes is.”

Drijgers heeft nog goede hoop. „Uit onderzoek van twee jaar geleden zou blijken dat behoud nog wel mogelijk is. Als Het Hoompje niet als monument in stand wordt gehouden, rest een ruïne die alleen nog interessant is voor urban explorers.”