Carla Nowak is zo’n inspirerende leraar die je kent uit films als Dead Poets Society of Herr Bachmann. Alert, warm, verfrissend, streng waar nodig, het belang van de kinderen altijd voorop. Juf Nowak – ze doet wiskunde en gym – heeft haar klas grappige rituelen aangeleerd: klappen, schriften in de lucht. Haar autoriteit spreekt vanzelf.
Tot de zaken gierend uit de hand lopen dus. Das Lehrerzimmer, deze week in de bioscoop, blijkt een politieke thriller met een nerveus krassende muziekscore. Iemand jat. Scholieren worden onder druk gezet een verdachte aan te wijzen: dat wordt het Turkse klasgenootje Ali. Die – vermoedelijk – onterechte verdenking leidt bijna tot een schandaal en maakt de speurneus in juf Nowak wakker. Wie zegt dat de dader een leerling is? Waarom geen leraar? Een uitlokoperatie levert een verdachte op, maar brengt de school in een spiraal van wantrouwen en ontketent een propagandastrijd tussen juf Nowak en haar 12-jarige pupil Oskar.
Volgens de Turks-Duitse regisseur Ilker Çatak (39), die opgroeide in Berlijn maar zijn middelbare school afmaakte in Istanbul, begon Das Lehrerzimmer met een herinnering. In Istanbul raakte hij bevriend met twee jongens die stalen. „De hele klas wist het, maar niemand wilde een verklikker zijn. Er was een moment als in de film: drie docenten kwamen mijn klas inspecteren. De meisjes moesten naar buiten, alle jongens moesten hun portemonnees op tafel leggen. Die twee zijn van school gestuurd en werden later helaas serieuze criminelen.”
De herinnering kwam boven tijdens een vakantie met zijn creatieve partner, schrijver Johannes Duncker. Çatak vertelde over de huishoudster van zijn ouders die stal, Duncker vertelde over zijn zus, een lerares wiskunde, die in de lerarenkamer was bestolen. Dat bracht Çatak weer op Istanbul. Hé, dat is een film, dachten ze beide.
Ik spreek Ilker Çatak via Zoom; voor het scherm wurmt hij zich in vreemde bochten. Vanochtend ging hij door zijn rug, hij maakt daarvoor meermalen excuses. Das Lehrerzimmer is zijn internationale doorbraak en de Duitse inzending voor de Oscar, hoewel hij op filmfestival Berlinale slechts in het bijprogramma Panorama draaide.
Puur karakter
Çatak: „Het script ging eerst over een leerling van 16 jaar, maar op zeker moment werd hij – en dus de hele klas – vier jaar jonger. Een 16-jarige komt er niet mee weg als hij een docent slaat, een 12-jarige misschien wel.” Het besluit alle actie op school te situeren bleek een doorbraak. „Aanvankelijk zag je juf Nowak thuiskomen en had ze een privéleven. Maar dan lees je het script en denkt: dit is oké, maar niets nieuws. Daarom besloten we rigoureus dat je als kijker niet te weten komt of juf Nowak een relatie heeft of single is, of ze een honden- of kattenpersoon is, of ze ontbijt met curryworst of avocado. We zien haar alleen op school beslissingen nemen onder enorme stress. Het gaat puur om karakter.”
Die keus maakt Das Lehrerzimmer tot een politieke thriller. In het begin legt juf Nowak haar klas het verschil uit tussen bewijs en aanname. Voor de diefstallen ontbreekt spijkerhard bewijs, wel zijn er sterke aanwijzingen. Zo wordt de strijd om de waarheid een politiek proces: de groep dient overtuigd te worden. En dan wordt het complex. Je hebt facties binnen de lerarenkamer, de klas, de school.
„We zien de school als een miniatuur-samenleving”, zegt Çatak. „Maar een filmscript begint met mensen: een conflict tussen een leerling, een docent en een moeder. Je begint nooit met: laten we eens een film over cancelcultuur maken. Je volgt je personages, de politiek is secundair. Aha, nu raakt de schoolkrant erbij betrokken, mmm. Misschien daar iets beweren over fake news, privacy en censuur?
„Zo ontstaat een filmscript. Eerlijk gezegd had ik vooraf nooit gedacht dat de film zo politiek zou worden. We hadden alleen wat principes afgesproken. Is er geen conflict in een scène, dan is die scène overbodig. Twee: er zijn geen passieve slachtoffers, niemand geeft elkaar iets toe. Drie: de feiten blijven ambivalent. Ambivalentie is een krachtige bron van spanning, wij zochten een grijs gebied waar iedereen zijn punt heeft. Ik hou ook niet van films waarin personages in een ander, beter persoon veranderen. Ik heb liever dat ze precies hetzelfde blijven.”
Lees ook
de recensie van ‘Das Lehrerzimmer’
Shitstorm
Het script vormde zich tijdens maanden van research, gesprekken en schoolbezoeken. Çatak: „Onderwijs is een gevoelig onderwerp, als we het fout doen krijg je een shitstorm. Dus hebben we vele uren in klassen en lerarenkamers gezeten. We zagen de ongelofelijke druk waaronder leraren staan. Het is heel anders dan toen ik op school zat. Kwam ik thuis met een laag cijfer, dan zeiden mijn ouders dat ik mijn huiswerk beter moest doen. Nu stappen ze op hoge poten naar de leraar. Waarom heeft hij zo’n laag cijfer? U heeft gefaald.
„Tegelijk is de communicatie heel direct, snel en intens geworden door e-mail, sociale media en WhatsApp-groepjes. Een incidentje wordt zomaar een orkaan die je van je sokken veegt. Ik las net over vier docenten in Zuid-Korea die zelfmoord pleegden omdat ze de druk niet langer aankonden. Geen wonder dat er zo’n lerarentekort is. Iedereen die dat beroep kiest, verdient ons hoogste respect.”
Toch heeft juf Nowak haar beproeving ook aan zichzelf te danken. Çatak: „Carla Nowak is van Poolse komaf, maar wil in het openbaar niet Pools praten. Ze ziedt van binnen als de Turkse Ali slachtoffer wordt van vooroordelen. Ze is jong, betrokken en handelt vanuit een gevoel van morele superioriteit. Maar in haar wens de kinderen te beschermen, schendt ze andermans privacy. Goede bedoelingen die tot dubieus gedrag leiden: dat vind ik spannend.”
Volgens Çatak ontbreekt het in de huidige kunstfilm vaak aan spanning omdat vrijwel alle filmmakers een wereldbeeld delen: linksig, inclusief, een beetje woke. Dat werkt saaiheid in de hand. Çatak houdt niet van films met een boodschap, hij eindigt zelf liever met een vraagteken. Dus daarom besloot hij een idealistische jonge vrouw te folteren? „Met alle plagen van de Bijbel”, grinnikt Çatak, die uitwijdt over veganisten die gelijk hebben en hem toch enorm ergeren wanneer ze hem een schuldgevoel bezorgen als hij een steak bestelt.
„Maar Carla Nowak is een geweldige rol voor elke actrice, en Leonie Benesch is de perfectie voorbij. Zij kan huilen en blozen op commando, wist je dat? Ik weet niet hoe ze het doet, ik wil het niet weten, het is pure magie. Blozen werkt geweldig in een film, je ziet dan in één oogopslag een innerlijk conflict.”
Vervreemding
Volgens Çatak deelt hij met scriptschrijver Duncker een zekere vervreemding. „Johannes groeide als Duitse jongen op in Turkije, ik als Turkse jongen in Duitsland. We herkennen dat ongemak bij elkaar, dat we niet helemaal op de juist plek zijn.”
En ook een zekere ervaring met discriminatie. „Natuurlijk pikt de politie mij er op straat vaak tussenuit en zit ik eindeloos bij de douane voor ik de VS binnen mag, in een zaaltje zonder één wit gezicht. ‘Sorry, maar ik moet een volgende vlucht halen.’ ‘Eerst maar eens het land zien binnen te komen, buddy.’ Zulke incidenten irriteren me mateloos, en dat werkt in mijn films door. Daar worden mensen vaak ten onrechte van iets beticht. Toch wil ik er ook niet huilerig over doen. Zo zit de wereld gewoon in elkaar, fucked up. Mensen zijn eikels.”
Toch is Das Lehrerzimmer uiteindelijk best een optimistische film, stel ik. Met een Rubiks-kubus als vredespijp. Çatak: „Dat ben ik met je eens, maar ik lees elders dat het een fascistische film is. Dat is goed, dan betekent hij verschillende dingen voor verschillende mensen.”
